wykład 6

Sprzężenie zwrotne

W przetwarzaniu informacji w sprzężeniu zwrotnym pracuje „część odbiorcza”, „część przetwórcza” i „część nadawcza” systemu przetwarzania informacji.

Jest to więc tryb sterowania bardziej „kosztowny” niż tryb sprzężenia prostego.

Należy go zatem stosować jedynie wtedy, gdy nie można stosować sprzężenia prostego.

Sterowanie na poziomie B.

Zdjęcie 1 !!!!!!!!!!!!!

Sterowanie na poziomie C.

Zdjęcie 2 !!!!!!!!!

Sterowanie na poziomie D.

Zdjęcie 3 !!!!!!!!

Sterowanie na poziomie E.

Zdjęcie 4 !!!!!!

Wniosek

Sterowanie w trybie sprzężenia zwrotnego jest znacznie bardziej „kosztowne” (w kategoriach przetwarzania informacji) niż sterowanie w trybie sprzężenia prostego.

Z zasady autonomii warstw wynika, że w drabince Bernsztejna warstwy „tła” nie wymagają żadnej dodatkowej informacji, by wykonać przypisane sobie zadanie – czyli pracują w trybie sprzężenia prostego.

A zatem

W doskonaleniu czynności czuciowo-ruchowej ważne jest, aby tam, gdzie tylko jest to możliwe, stosować sterowanie w trybie sprzężenia prostego, a sprzężenie zwrotne wykorzystywać jedynie na tych poziomach drabinki Bernsztejna, gdzie jest to absolutnie niezbędne.

MACIERZ BUDOWY RUCHÓW

Świadomość

Jak psychologia widzi świadomość?

Świadomość jest wynikiem procesów biologicznych. Istnieje dzięki nieprawdopodobnej złożoności systemu nerwowego. Działanie świadomości nie jest całkowicie kontrolowane przez programy biologiczne. Kieruje ona sama sobą w wielu istotnych aspektach.

Świadomość wypracowała zdolność przełamania instrukcji genetycznych i niezależnego wyznaczania biegu wydarzeń. Funkcją świadomości jest takie przetwarzanie informacji o tym, co dzieje się wewnątrz i na zewnątrz organizmu, by ciało mogło ocenić je i działać na podstawie tej oceny.

Świadomość funkcjonuje jako swoista oczyszczalnia dla uczuć, wrażeń, doznań oraz pomysłów, ustalając priorytety dla różnych informacji. Bez istnienia świadomości wiedzielibyśmy o wszystkim, co się dzieje, ale nasze reakcje na to byłyby odruchowe, instynktowne.

Bez istnienia świadomości wiedzielibyśmy o wszystkim, co się dzieje, ale nasze reakcje na to byłyby odruchowe, instynktowne. Posiadając ją, możemy ocenić to, co komunikują nam zmysły i zadziałać w odpowiedni sposób. Możemy również stworzyć informacje, które wcześniej nie istniały: to dzięki świadomości możemy snuć marzenia, kłamać, pisać wiersze i tworzyć teorie naukowe.

Mihaly Csikszentmihalyi

Na marginesie

We współczesnej antropokinezjologii bardzo popularne jest pojęcie

samoorganizacja

czyli powstawanie pewnych nowych informacji czy wzorców zachowań w jakiś tajemniczy, samoistny sposób.

A Csikszentmihalyi pisze:

„Możemy również stworzyć informacje, które wcześniej nie istniały.”

Czyli nowe informacje mogą nie powstawać samoistnie, ale być tworzone.

Powstaje zatem pytanie, czy w antropokinezjologii pojęcie „samoorganizacja” jest w ogóle potrzebne?

I czy nie kieruje myśli uczonych na intelektualne manowce?

Świadomość

Patrząc na schemat przetwarzania informacji przez człowieka, widzianym przez „okienko” budowy ruchów z perspektywy drabinki Bernsztejna można się pokusić o nieco inne, acz w pełni zgodne z opisem Csikszentmihalyi’ego, określenie pojęcia świadomości.

Z perspektywy drabinki Bernsztejna jest to wielopoziomowy system przetwarzania informacji obejmujący:

• uwagę,

• motywację,

• umysł,

• rozwagę, opartą na przewidywaniu prawdopodobnym skutków swoich działań.

Zdjęcie 5 !!!!!!!!!!

Uwaga!

Dopiero na poziomie C pojawia się zdolność postrzegania przestrzeni i czasu, a więc i siebie w środowisku.

Jednakże zgodnie z trzecią zasadą Bernsztejna (rozszerzanie możliwości poziomów niższych wskutek ukształtowania się poziomów wyższych), u człowieka również poziomy B i A stanowią pełnoprawne składniki świadomości, nie ma tu więc miejsca na jakąkolwiek „podświadomość”!

Komentarz

W przypadku „podświadomości” mamy w istocie do czynienia z problemem kodu innego niż słowny.

Przykład: spróbujmy wytłumaczyć człowiekowi, który nie umie jeździć na rowerze, jak należy zachowywać równowagę i zróbmy to tak, żeby wsiadł na rower i natychmiast pojechał.

A ponieważ głównym kodem przekazu, przechowywania i przetwarzania informacji w nauce jest słowo, więc nie potrafi ona poradzić sobie z kodami innymi niż słowne. Procesy wykorzystujące inny kod określono więc mianem „podświadomość”. Jest to w istocie taka sama „abrakadabra” jak behawiorystyczna „czarna skrzynka”.

Świadomość

U człowieka system przetwarzania informacji ma pięć poziomów, a na każdym z nich wykorzystuje inny kod przekazywania, przetwarzania i przechowywania informacji:

• podniety czuciowe wewnątrzpochodne (A),

• podniety czuciowe kontaktowe (B),

• syntezy czuciowe, uogólnione obrazy (C),

• słowa (D)

• symbole (E).

Jak widać…

… z perspektywy drabinki Bernsztejna i macierzy sterowania ruchami świadomość wygląda na wielopoziomową i „wielokolumnową” strukturę przetwarzania informacji, niezmiernie złożoną…

Niemniej…

ale w całym tym szaleństwie widać jednak – podkreślmy raz jeszcze: z perspektywy drabinki Bernsztejna! – jakąś metodę!

Problem

O dynamice systemu decydują głównie mechanizmy przejścia pomiędzy poszczególnymi „szczebelkami” drabinki Bernsztejna.

Ten problem przyprawi jeszcze o ból głowy wielu kinezjologów, zanim będziemy mogli stwierdzić, że go rozwiązaliśmy.

Podkreślmy jeszcze raz

Przedstawiony opis pojęcia „świadomość” wynika z teorii Bernsztejna i jest w pełni zgodny z ujęciem Csikszentmihalyi’ego. Zawiera propozycję systemowego uporządkowania tego pojęcia.

Nie ma jednak żadnej gwarancji, że takie ujęcie jest „jedynie słuszne”.

WZORCE POSZCZEGÓLNYCH CZYNNOŚCI RUCHOWYCH

Przypomnienie

W naszej analogii wzorce poszczególnych czynności ruchowych odgrywają taką rolę, jak programy użytkowe (aplikacje) w komputerach.

Rozmaitość czynności ruchowych

Człowiek wykonuje rozmaite czynności ruchowe, o różnym stopniu przesycenia składnikiem wysiłkowym i informacyjnym. Porównajmy np. w sporcie podnoszenie ciężarów i szermierkę.

Podnoszenie ciężarów

Istnieją obecnie dwa dozwolone ustalone wzorce ruchów (techniki sportowe):

• rwanie,

• podrzut.

W sporcie tym środowisko jest w pełni przewidywalne, więc oprócz dość prostych technik (czynnik informacyjny) o skuteczności decyduje – przede wszystkim – siła (czynnik wysiłkowy).

Szermierka

W szermierce zawodnik ma do czynienia z czynnie przeciwdziałającym przeciwnikiem, więc działa w środowisku wysoce nieprzewidywalnym. W tym sporcie o sukcesie decydują przede wszystkim czynniki natury informacyjnej (technika, taktyka, strategia), nie zaś jedynie wysiłkowe (siła, wytrzymałość).

Wniosek

W czynnościach o niewielkim przesyceniu czynnikiem informacyjnym wystarczy stosować proste kody i proste metody przetwarzania informacji.

Innymi słowy, czynnościami takimi można i należy sterować z niskiego poziomu budowy ruchów.

Uwaga

Wprawdzie określoną czynnością można sterować z poziomu wyższego, niż „przypisany” do niej, ale wiąże się to z obniżeniem sprawności wykonania tejże czynności.

W sporcie zjawisko to określa się mianem „zablokowania” (choking).

Wniosek

W czynnościach o znacznym przesyceniu czynnikiem informacyjnym należy stosować złożone kody i złożone metody przetwarzania informacji.

Innymi słowy, czynnościami takimi trzeba sterować z wysokiego poziomu budowy ruchów.

Czyli

W arsenale czynności ruchowych człowieka muszą znajdować się różnorodne ich wzorce.

Problem Bernsztejna

Szkielet człowieka składa się z ponad 200 kości.

Każda z nich ma możliwości poruszania się względem sąsiednich.

Liczba możliwych do wykonania ruchów (stopni swobody) jest zatem ogromna.

Sterowanie ruchami można więc pojmować dwojako:

• jako wykonywanie ruchów pożądanych,

jako blokowanie ruchów niepożądanych, czyli REDUKCJA STOPNI SWOBODY

Pseudoproblem Bernsztejna

Podstawowy problem antropokinezjologii:

Redukcja stopni swobody na określonym poziomie drabinki Bernsztejna, których ośrodek sterowania znajduje się na innym poziomie tejże drabinki.

Przypomnijmy:

O dynamice systemu decydują w znacznej mierze procesy zachodzące na granicach pomiędzy warstwami tego systemu.

Które skądinąd najtrudniej badać.

Zwłaszcza przy użyciu jedynie doświadczeń laboratoryjnych i statystyki.

Czynności ruchowe – odruch

Odruch (reflex) – natychmiastowa odpowiedź ruchowa, wrodzona (odruch bezwarunkowy) lub nabyta (odruch warunkowy), wykonywana z przewagą sterowania w trybie sprzężenia prostego; często mająca postać niemal bezpośredniego sprzężenia odpowiedzi z bodźcem.

Odruch – przetwarzanie informacji

W przypadku odruchu proces przetwarzania informacji jest znikomy; mamy do czynienia z niemal bezpośrednim sprzężeniem bodźca z odpowiedzią, niemal bez ogniwa pośredniego.

Bodziec uruchamia ustalony, prosty automatyzm ruchowy, który powoduje określone, proste działanie. Mamy tu do czynienia ze stałym przypisaniem odpowiedzi do bodźca (consistent stimulus-response mapping).

Znaczna prostota kodu – wręcz prymitywność – sprawia, że odruch jest szybki (fast)…

…ale zarazem niepodatny na jakiekolwiek poprawki, czyli nie jest giętki (flexible).

Czynności ruchowe – nawyk

Nawyk czuciowo-ruchowy (sensorimotor habit) – szybka odpowiedź ruchowa, nabyta wskutek uczenia się, wykonywana ze zrównoważonym wykorzystaniem sprzężenia prostego i sprzężenia zwrotnego.

Nawyk – przetwarzanie informacji

W przypadku nawyku rośnie rola procesu przetwarzania informacji; mamy do czynienia ze sprzężeniem bodźca z odpowiedzią za pośrednictwem swoistego prostego podprogramu ruchowego.

Bodziec uruchamia ustalony, prosty schemat ruchowy, który powoduje określone, dość złożone działanie.

Mamy tu do czynienia ze zmiennym przypisaniem odpowiedzi do bodźca (varied stimulus-response mapping).

Względna prostota kodu sprawia, że nawyk jest dość szybki (fast)…

…ale zarazem dość podatny na pewne poprawki, czyli cechuje się pewną giętkością (flexibility).

Czynności ruchowe – dowolna odpowiedź czuciowo-ruchowa

Dowolna czynność czuciowo-ruchowa (voluntary motor performance) – stosunkowo powolna odpowiedź ruchowa, sterowana na bieżąco w trakcie jej wykonywania, z przewagą sterowania w trybie sprzężenia zwrotnego.

Dowolna odpowiedź czuciowo-ruchowa – przetwarzanie informacji

W przypadku dowolnej czynności czuciowo-ruchowej jeszcze bardziej rośnie rola procesu przetwarzania informacji; mamy do czynienia ze sprzężeniem bodźca z odpowiedzią za pośrednictwem swoistego złożonego podprogramu ruchowego.

Bodziec uruchamia pewien swoisty program ruchowy, który powoduje określone, niekiedy bardzo złożone działanie,

którym ośrodkowy układ nerwowy steruje na bieżąco na podstawie informacji zwrotnej i posiadanej wiedzy o danym zadaniu.

Mamy tu do czynienia ze zmiennym przypisaniem odpowiedzi do bodźca (varied stimulus-response mapping).

Znaczna złożoność kodu sprawia, że dowolna czynność czuciowo-ruchowa jest powolna (slow)…

…ale zarazem bardzo podatna na wszelkie poprawki, czyli giętka (flexible).

Porównanie odpowiedzi czuciowo-ruchowych

Odruch – duża szybkość, mała giętkość (zdolność dostosowywania),

Nawyk – stosunkowo duża szybkość, i dość znaczna giętkość (zdolność dostosowywania),

Dowolna odpowiedź czuciowo-ruchowa – mała szybkość, bardzo duża giętkość (zdolność dostosowywania).

Uwaga z zakresu nazewnictwa

Każda definicja jest opisem jakiegoś przedmiotu, zjawiska czy procesu z określonego punktu widzenia, a więc uwypuklającym jakieś szczególne cechy, ważne dla określonego zastosowania.

Jeżeli zatem spotyka się różne definicje tego samego pojęcia, to nie znaczy, że jedna z nich jest słuszna, a druga nie.

Czyli…

… jeśli w jakimś innym podręczniku ktoś napotka inną definicję odruchu, nawyku czy złożonej czynności czuciowo-ruchowej, to nie znaczy, że jest ona na pewno niesłuszna, ponieważ nie powiedział tego dr Petryński.

W otaczającej nas złożonej rzeczywistości nie ma bowiem prawd „jedynie słusznych”.

Czynności czuciowo-ruchowe – podsumowanie

Zdjęcie 6 !!!!!!!!!!!!

Nazewnictwo różnych aktów ruchowych

Automatyzm (automatism) – wzorzec wrodzonego odruchu czuciowo-ruchowego (odruchu bezwarunkowego), niemal zupełnie nie poddający się zmianom, wykorzystujący niemal wyłącznie sterowanie ruchem w trybie sprzężenia prostego.

Rutyna (routine) – wzorzec nabytego odruchu czuciowo-ruchowego, (odruchu warunkowego), niemal zupełnie nie poddający się zmianom, wykorzystujący niemal wyłącznie sterowanie ruchem w trybie sprzężenia prostego.

Schemat (schema) – wzorzec nawyku czuciowo-ruchowego, nabyty, w pewnym stopniu poddający się zmianom i wykorzystujący sterowanie ruchem ze zrównoważonym zastosowaniem sprzężenia prostego i zwrotnego.

Swoisty program ruchowy

Swoisty program ruchowy (specific motor programme) – wzorzec określonej, złożonej czynności ruchowej, częściowo nabyty, częściowo zaś tworzony w trakcie wykonywania czynności, w znacznym stopniu poddający się zmianom i wykorzystujący głównie sterowanie ruchem w trybie sprzężenia zwrotnego.

Wzorzec, który nie steruje żadną konkretną czynnością

Oprócz automatyzmu, schematu i swoistego programu ruchowego, które sterują odpowiednio odruchem, nawykiem i dowolną czynnością czuciowo-ruchową, istnieje jeszcze jeden wzorzec, który nie steruje żadną konkretną czynnością: uogólniony program ruchowy (generalized motor programme, GMP).

To czym steruje uogólniony program ruchowy?

Uogólniony program ruchowy steruje nie konkretną czynnością czuciowo-ruchową, ale „zarządza” swoistymi programami czuciowo-ruchowymi, a dopiero one sterują konkretnymi, wykonywanymi w obserwowalnej czasoprzestrzeni czynnościami czuciowo-ruchowymi.

Uogólniony program ruchowy

Uogólniony program ruchowy (generalized motor program) – wzorzec obejmujący cechy wspólne określonej klasy programów ruchowych; nie steruje bezpośrednio żadnym ruchem, lecz stanowi swego rodzaju szablon, według którego tworzone są na bieżąco konkretne swoiste programy ruchowe.

Zasada poziomu głównego (hierarchii warstw systemu)

Uogólniony program ruchowy gospodaruje swoistymi programami ruchowymi.

Swoisty program ruchowy gospodaruje schematami.

Schemat gospodaruje rutynami.

Rutyna gospodaruje automatyzmami.

Automatyzm steruje ruchem.

Komentarz

Przechodząc od uogólnionego programu ruchowego poprzez swoisty program ruchowy i schemat do automatyzmu, w coraz większym stopniu stosujemy sterowanie w trybie sprzężenia prostego, w coraz mniejszym zaś – w trybie sprzężenia zwrotnego.

Dana czynność w coraz mniejszym stopniu staje się więc otwarta, w większym zaś – zamknięta.

Czynności ruchowe w pigułce

Można to też ująć inaczej:

Odruch – to czynność wykonywana jako prosta reakcja na jakiś bodziec.

Nawyk – to czynność wykonywana według wcześniej ukształtowanego, gotowego schematu.

Dowolna czynność czuciowo-ruchowa – to czynność planowana na bieżąco.

Wzorce czynności w drabince Bernsztejna

Wykonanie odruchu nie wymaga jakiegokolwiek przewidywania (poziom B).

Wykonanie nawyku wymaga przewidywania w zakresie timingu (poziom C).

Wykonanie dowolnej czynności czuciowo-ruchowej wymaga przewidywania w długim okresie czasu (poziom D).

Zauważmy:

W opisie nawyku i czynności dowolnej pojawiło się słowo, którego nie ma w opisie odruchu:

PRZEWIDYWANIE!

A ponieważ w przyszłości nie ma nic pewnego, więc tu dotykamy zagadnień przewidywania z pewnym

PRAWDOPODOBIEŃSTWEM.

Była o tym mowa przy omawianiu kopii eferentnych.

SKĄD SIĘ BIORĄ WZORCE RUCHÓW?

Uczenie się czynności ruchowych:

W DÓŁ I W GÓRĘ PO DRABINCE BERNSZTEJNA

Fazy uczenia się ruchów

• Faza poznawcza (cognitive phase),

• Faza skojarzeniowa (associative phase),

• Faza samodzielna (autonomous phase).

Faza poznawcza w drabince Bernsztejna

Zdjęcie 7 !!!!!!!!!!!

Przypomnijmy

Jeśli przewidywany i rzeczywisty skutek ruchu nie różnią się, wówczas nie ma potrzeby wprowadzania zmian do ogólnego wzorca ruchu.

Jeśli przewidywany i rzeczywisty skutek ruchu różnią się, wówczas należy wprowadzić zmiany do ogólnego wzorca ruchu.

Faza kojarzeniowa w drabince Bernsztejna

Zdjęcie 8 !!!!!!!!!!!!!

Faza samodzielna

Faza samodzielna częściowo pokrywa się z fazą kojarzeniową i polega na doskonaleniu ukształtowanych wzorców ruchu (automatyzmów, rutyn, schematów, programów swoistych i programów uogólnionych) w toku działania.

Drabinka Bernsztejna po ludzku

Poziom E – poziom fantazji ruchowej.

Poziom D – poziom ruchowego zdrowego rozsądku,

Poziom C – poziom „miary w oku”,

Poziom B – poziom harmonii ruchów,

Poziom A – poziom „czucia w rękach”.

Problem Bernsztejna

Zdjęcie 9 !!!!!!!!!!!!

Pseudo-problem Bernsztejna

Zdjecie 10 !!!!!!!!!!!!!

Problem i pseudo-problem Bernsztejna

Problem Bernsztejna – redukcja stopni swobody na tym samym poziomie drabinki Bernsztejna.

Pseudo-problem Bernsztejna – redukcja stopni swobody przez tworzenie ośrodków sterowania na wyższych poziomach drabinki Bernsztejna i tym samym sprowadzanie poziomów niższych do roli tła.

Podsumowanie

Proces kształtowania wzorców ruchów na poszczególnych poziomach można postrzegać w kontekście zasady autonomii warstw jako proces kształtowania samodzielnych pod-wzorców ruchowych, sterowanych w trybie sprzężenia prostego. Czyli jako proces wycofywania sprzężenia zwrotnego na coraz wyższe poziomy drabinki Bernsztejna.

UCZENIE SIĘ CZYNNOŚCI RUCHOWYCH

Najważniejsze procesy

Podstawy

• Zdolności wysiłkowe,

• Postrzeganie,

• Sterowanie ruchami:

- wzorce ustalone – sprzężenie proste,

- działania nietypowe – sprzężenie zwrotne.

Uczenie się

Uczenie się – proces, w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianie formy wcześniej nabyte.

Wincenty Okoń

Uczenie się ruchów

Uczenie się ruchów (motor learning) – wynikające z doświadczenia tworzenie giętkich wzorców ruchowych wskutek dostosowywania się do bieżących czynników środowiska zewnętrznego, umożliwiające sprawne rozwiązywanie pojawiających się w nim wielokrotnie zadań za pomocą działań czuciowo-ruchowych.

Warunkowanie klasyczne

• Teoria Iwana Pietrowicza Pawłowa.

• Ujęcie behawiorystyczne.

• Odruch bezwarunkowy i warunkowy.

Teoria Pawłowa

Wzmocnienie - utrwalenie związku między bodźcem warunkowym a reakcją warunkową przez pojawienie się bodźca bezwarunkowego.

Powtarzanie – ćwiczenie, powtarzanie wzmocnień po bodźcu warunkowym.

Wygasanie - zanikanie reakcji warunkowej wskutek zaprzestania jej wzmacniania.

Uogólnianie; uogólnianie bodźca sprawia, że określona odpowiedź pojawia się nie tylko po odebraniu ściśle określonego bodźca, ale również bodźców podobnych. Natomiast uogólnianie odpowiedzi polega na jej dostosowaniu do bieżącej sytuacji.

Różnicowanie jest procesem przeciwnym do uogólniania. Wzmacnianie jedynie bodźca właściwego, a nie bodźców podobnych sprawia, że reakcje uogólnione zostają wygaszone.

Błąd Pawłowa

Pawłow zakładał, że każdą czynność da się sprowadzić do łańcucha odruchów.

Odruch nie jest składnikiem czynności, lecz samodzielną czynnością (Bernsztejn, Popper, Eccles).

Czynność złożona nie jest sumą czynności prostych, lecz systemem złożonym z tych czynności, w którym pojawia się nieprzewidywalny efekt systemowy (emergent).

Komentarz

Wzmocnienie pozytywne – otrzymanie po reakcji bodźca, który zwiększa częstość lub prawdopodobieństwo tej reakcji.

Wzmocnienie negatywne – nieotrzymanie lub usunięcie po reakcji przykrego bodźca, co zwiększa prawdopodobieństwo tej reakcji.

Warunkowanie sprawcze

Terminem zachowanie sprawcze (operant) określa się każde zachowanie danego organizmu, które można scharakteryzować w kategoriach dających się zaobserwować efektów jego wpływu na środowisko. Dosłownie „sprawczy” znaczy tyle, co wpływający na środowisko, czyli oddziałujący na nie.

Zachowania sprawcze, w odróżnieniu od zachowań uwarunkowanych klasycznie, nie są wywołane przez określone bodźce [...].

Odkrywcy warunkowania sprawczego

• Jerzy Konorski (1903-1973),

• Stefan Miller (1902-1943),

• Edward Thorndike (1874-1949),

• Burrhus F. Skinner (1904-1990).

Warunkowanie sprawcze i klasyczne - porównanie

Opis symboli

• Sb – bodziec bezwarunkowy,

• Sw – bodziec warunkowy,

• S^D – bodziec wyzwalający reakcję,

• S^R – pozytywny lub negatywny czynnik wzmacniający.

Próba opisu matematycznego – Clark L. Hull

E = (H × D × K) - I

E – potencjał reakcji, określający prawdopodobieństwo, szybkość i siłę, z jakimi dane działanie zostanie wykonane w reakcji na określony bodziec.

H – siła nawyku^[1]; tym terminem Hull określił siłę powiązania bodźca z reakcją.

^[1] W tym przypadku mamy do czynienia z pewną niefrasobliwością językową; nawyk nie jest bowiem jedynie prostym powiązaniem bodźca i reakcji.

• D – popęd, czyli określone napięcie wynikające z nierównowagi między jakąś potrzebą a bieżącym stanem jej zaspokojenia.

• K – motywacja pobudkowa, czyli wielkość określająca chęć wykonania określonego działania w kontekście możliwości osiągnięcia pożądanego skutku.

• I – hamowanie, będące wynikiem np. zmęczenia czy wygasania.