11.10.2011
Funkcje finansów publicznych:
Funkcje finansów publicznych to inaczej skutki jakie wywołuje publiczna działalność finansowa. Są to efekty działania finansów publicznych. Są one związane z potrzebami społecznymi i koniecznością ich zaspokajania. Ludzie mają różne potrzeby. Owe potrzeby można podzielić na dwie grupy:
zbiorowe – mogą być zaspokajane wyłącznie bądź w przeważającej mierze przez rozmaite twory organizacyjne. Rozmaite formy organizacji społeczeństwa zwłaszcza przez państwo i samorząd terytorialny. Są to przykładowo takie potrzeby jak bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, ochrona przed klęskami żywiołowymi czy np. ochrona sanitarno – epidemiologiczna.
indywidualne – potrzeby, które mogą być zaspokajane bądź przez samą jednostkę bądź przez rozmaite twory organizacyjne w tym przez państwo, samorząd terytorialny, organizacje społeczne, czy kościoły. Stopień zaspokajania tych potrzeb ze środków publicznych zależy od przyjętego w danym państwie modelu zadań publicznych.
Podmioty publiczne nie prowadzą działalności gospodarczej. Nie działają w celu osiągnięcia zysku, nie tworzą wartości materialnych, a zaspakajanie potrzeb zbiorowych i niektórych potrzeb indywidualnych wymaga ogromnych środków pieniężnych. Te środki muszą być przejęte od innych podmiotów. W teorii finansów publicznych nie ma zgody co do katalogu funkcji jakie pełnią finanse publiczne. Dość często przyjmuje się jednak , że można wskazać cztery różne funkcje:
funkcja alokacyjna (alimentacyjna, fiskalna) – polega na dostarczaniu ze środków publicznych różnych towarów i usług publicznych. Trudno sobie wyobrazić wykonywanie np. zadania bezpieczeństwa wewnętrznego, czy publicznego za pomocą mechanizmu rynkowego, czy działanie administracji publicznej na zasadach rynkowych. Trudno także sobie wyobrazić brak publicznej edukacji, w ramach której usługi oświatowe są świadczone nieodpłatnie bądź za częściową odpłatnością. Za pomocą finansów publicznych dostarcza się zatem cały szereg dóbr i usług publicznych koniecznych dla egzystencji człowieka.
funkcja redystrybucyjna (rozdzielcza) – jest związana z systemem transferów środków pieniężnych. Najpierw następują transfery środków pieniężnych na rzecz podmiotów publicznych. Współcześnie głównie w postaci podatków. Z tych środków są tworzone środki publiczne, które w drugim etapie są transferowane na rzecz bardzo różnych podmiotów np. wypłacane są wynagrodzenia pracowników administracji publicznej, finansowane szkoły publiczne, wypłacane stypendia uczniom i studentom, wypłacane emerytury i renty. System finansów publicznych można przyrównać do pompy ssąco-tłoczącej, z jednej strony zasysa środki z różnych podmiotów, a drugiej strony wypycha je w stronę innych podmiotów Redystrybucja środków pieniężnych jest związana z przenoszeniem wartości. Z przenoszeniem środków ze sfery produkcyjnej do sfery nieprodukcyjnej i przekazywaniem według różnych płaszczyzn np. w płaszczyźnie terytorialnej między różnymi regionami kraju, albo w płaszczyźnie podmiotowej między różnymi podmiotami.
funkcja stymulacyjna (bodźcowa, interwencyjna) – polega na tym, że za pomocą mechanizmów pobierania środków oraz ich wydatkowania można zachęcać bądź zniechęcać różne podmioty do określonych zdań. Podmiot publiczny stosuje pewne bodźce skierowane do rozmaitych podmiotów. Jeśli np. wprowadzamy ulgi podatkowe z tytułu eksportu towarów to zachęcamy do zwiększania eksportu, albo jeśli wprowadzamy ulgi „na dzieci” to prowadzimy politykę prorodzinną. Tak samo możemy działać po stronie dokonywania wydatków publicznych, jeśli np. udzielamy dotacji ze środków Unii na innowacyjne produkty to zachęcamy do wytwarzania takich produktów. Jeśli dopłacamy do oprocentowania kredytów bankowych, mieszkaniowych to działamy prorodzinnie. Ta funkcja finansów jest funkcją wtórną w stosunku do funkcji redystrybucyjnej.
funkcja kontrolna (informacyjna, sygnalizacyjna) – wyraża się w tym, że poprzez obserwację transferów środków publicznych, poprzez rejestrację wszystkich czynności związanych z gromadzeniem i podziałem tych środków uzyskujemy istotne informacje o stanie gospodarki państwa. Poinformowanym w pierwszej kolejności jest Minister Finansów. Jak wpływy majeją to wyraźnie widać, że gospodarka zwalnia. Podobnie dzieje się po stronie wydatkowej.
Funkcja kontrolna finansów publicznych tak jak funkcja stymulacyjna są funkcjami wtórnymi. Funkcja alokacyjna i redystrybucyjna są funkcjami pierwotnymi.
Historia finansów publicznych
Ludzie od zarania żyli w różnych zbiorowościach. Ich istnienie było zawsze wymuszane przez potrzeby zbiorowe.
W pewnym okresie czasu na pewnym etapie rozwoju pojawiło się państwo, jako szczególny sposób organizacji społeczeństwa. Istnienie tych różnych form organizacyjnych społeczeństwa wymuszało konieczność czerpania rozmaitych środków na rzecz tych form. Te środki można było pozyskiwać od własnego społeczeństwa bądź od społeczeństw obcych. Zanim pojawił się pieniądz i rozwinęła gospodarka towarowo-pieniężna świadczenia ponoszone na rzecz państwa i wcześniejszych form wspólnoty miały charakter świadczeń naturalnych, rzeczowych i osobistych. W postaci rzeczowej czyli np. określonych płodów. Osobiste-obrona plemienia.
Wraz z pojawieniem się pieniądza świadczenia naturalne zostały wyparte przez świadczenia pieniężne. One były znacznie bardziej wygodne.
Państwa niewolnicze, starożytne państwa greckie,Egipt,Rzym były państwami które pozyskiwały środki głównie od społeczeństw obcych od ludów podbitych. Środki otrzymywały z łupów wojennych, ładunków i eksploatacji ludów podbitych. Nakładano na przykład ogromne daniny.
Ta cecha –życie na koszt społeczeństw obcych jest najbardziej charakterystyczną dla finansów tych państw. Ale z czasem te obce środki przestały wystarczać. Zaczęto się zatem zwracać w stronę własnego społeczeństwa. Stopniowo zaczęto wprowadzać obciążenia własnych obywateli. Początkowo zaczęto wprowadzać obciążenia od cudzoziemców, jak tłumaczono w zamian za opiekę.Potem zaczęto wprowadzać świadczenia dla własnych obywateli dobrowolne.Np. budowa okrętów na wyprawę wojenną albo organizacja igrzysk na własny koszt, piastowanie urzędów publicznych na własny koszt. Z czasem przestało to wystarczać. Zaczęto wprowadzać podatki.
Podatki-przymusowe świadczenia płacone przez własnych obywateli. Początkowo jako świadczenia nadzwyczajne ale z czasem jako zwyczajne. Pod koniec tej formacji społeczno-gospodarczej podatki stały się trwałym elementem systemu w starożytnym Rzymie.
W kolejnej formacji społeczno-gospodarczej w feudalizmie ma miejsce gospodarka naturalna, pieniądz i gospodarka pieniężna rozwinięte w państwach starożytnych zaniknęły. W państwach wczesnego średniowiecza świadczenia na rzecz państwa płyną z dwóch źródeł: z domen i z regaliów.
Domeny to ziemie należące bezpośrednio do monarchy. Na szczycie drabiny feudalnej stoi monarcha. To on jest utożsamiany z państwem.
Świadczenia naturalne, osobiste i rzeczowe. Dopiero pod koniec średniowiecza wraz z odrodzeniem się pieniądza z domen płyną świadczenia pieniężne. Głównie w postaci czynszów za dzierżawę.
Drugie źródło środków publicznych państw tamtego czasu to regalia(portowe,sądowe , drogowe).Regalia to wyłączne uprawnienia gospodarcze przysługujące monarsze panującemu. Np.regale drogowe-prawo Podboru opłaty za przejazd drogą.
Regale mennicze-prawo bicia monety przysługujące monarsze.
Regale solne-prawo sprzedaży soli przysługujące monarsze.
Pod koniec średniowiecza nastąpiło odrodzenie pieniądza i gospodarki pieniężnej. Świadczenia pieniężne zaczęły wypierać świadczenia naturalne. Monarcha wyzbył się dużej części domen, częściowo w drodze nadań w postaci immunitetu feudału. Inna część domen została wydzierżawiona. Pojawiły się w związku z tym czynsze dzierżawne. Odrodziły się podatki. Zwłaszcza podatki rzeczowe,np. w postaci podatków od gruntów.W państwach feudalnych zadania państwa koncentrowały się przede wszystkim wokół osoby monarchy.Ze środków publicznych utrzymywano monarchę i jego egzekutywę, urzędników królewskich. Duża część środków była także przeznaczana na wojsko.
Po formacji feudalnej pojawia się formacja kapitalistyczna. W jego ramach trzeba wskazać dwa zasadniczo różne okresy:
1.Okres kapitalizmu wolnorynkowego-na początku państwo wyzbywa się resztek domen i wyzbywa się manufaktur, przedsiębiorstw tworzonych w okresie tzw. merkantylizmu. W działalności gospodarczej dominuje kapitał prywatny. To od kapitału bierze się nazwa całej formacji. W tym czasie gospodarka jest w pełni gospodarką pieniężna. Wykształca się wielka doktryna ekonomiczna, liberalizm gospodarczy. Zgodnie z tą doktryną państwo nie ingeruje w żaden sposób w procesy gospodarcze. Pełni jedynie rolę stróża nocnego. Głównym instrumentem regulującym procesy gospodarcze jest rynek. Działa zasada wolnej konkurencji. W tym okresie głównym instrumentem za pomocą którego państwo czerpie środki są podatki. Mówi się o takim państwie że jest państwem podatkowym. To w tym okresie wykształca się instytucja budżetu. Państwo prowadzi działalność finansową za pośrednictwem budżetu. Zadania ówczesnego państwa są bardzo wąskie.Państwo zajmuje się głównie bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym, a więc policją, wymiarem sprawiedliwości i wojskiem. Zajmuje się głównie zadaniami administracyjnymi.
2.Okres kapitalizmu interwencyjnego