Akademia Obrony Narodowej
Wydział Zarządzania i Dowodzenia
Izabela Wyrzykowska
Uwarunkowania zachowań indywidualnych – najtrudniej poznać samego siebie.
Praca semestralna dla:
dr Adriany Sylwii Bartnik
Warszawa, 2011 r.
W życiu każdej jednostki i społeczeństw w skład, których one wchodzą, wielką rolę odgrywają dążenia ludzkie. Trudno się dziwić, iż to właśnie one od dawna skupiają na sobie uwagę. Zagadnienie dążeń ludzkich nasuwa niezmiernie wiele pytań: jak powstają? Od czego zależą? Jakie są i dlaczego ulegają przemianom? Skąd pochodzą różnice między nimi? Jak nasilać pożądane i akceptowane oraz eliminować te niepożądane?
Cechą wspólną wszystkich jednostek jest fakt, iż kierują nimi motywacje, będące przyczyną określonych zachowań. Człowiek dąży do tego by utożsamiać siebie, swoje życie z konkretną funkcją, rolą czy pozycją zajmowaną w społeczeństwie, grupie czy instytucji, w której uczestniczy. Bardzo często jest tak, że subiektywne pojęcie naszej wartości odpowiada temu ile znaczymy w pracy, szkole lub grupie koleżeńskiej. Przyjmiemy tezę, że dążąc do poznania siebie, swojej złożonej i skomplikowanej osobowości, poszukując mechanizmów, które stanowią konkretne źródło naszych zachowań, postaw czy umiejętności adaptacyjnych do określonych warunków środowiskowych, człowiek zwiększa szanse rozwoju poprzez wykorzystanie swojego potencjału. Wówczas dokonuje trafnych wyborów.
Obecnie od momentu narodzin, każda jednostka uczestniczy w wielu instytucjach. Jest to wynik wysokiego poziomu zorganizowania i zinstytucjonalizowania, który jest cechą zasadniczą większości współczesnych społeczeństw. W ich hierarchii wartości, wysokie pozycje zajmują cechy takie jak: racjonalność, efektywność, wszelka twórczość i sprawności w działaniu. Aby uzyskać je w najbardziej korzystnych ilościach, konieczne jest łączenie zasobów ludzkich (wiedza, wszelkie zdolności, bogate doświadczenia) i rzeczowych (właściwości surowców, wydajność urządzeń i maszyn). Warto zwrócić uwagę na fakt, iż wszelkie cenione sprawności w pośredni sposób wymuszają podporządkowanie się jednostki i jej indywidualnych zachowań względem oczekiwaniom społeczeństw, różnych instytucji czy organizacjom. Stanowi to o braku swobody i dowolności ludzkich zachowań, które w przypadku braku ogólnej akceptacji będą eliminowane ze społeczeństwa. Istota oraz formy oczekiwań są zazwyczaj zgodne z określonymi normami, będącymi adekwatnymi do uznawanej hierarchii wartości pożądanych. Gdy jednostka podejmuje decyzję związaną z dobrowolnym uczestnictwem w określonej grupie, instytucji czy dowolnym stowarzyszeniu funkcjonującym na zasadach mniej lub bardziej sformalizowanych, stoi przed pytaniem: jak realizować się jako wolny człowiek, działając jednocześnie pod ograniczeniami, jakie narzuca uczestnictwo w większej i zorganizowanej społeczności?
Istotnym pojęciem, jakie należy rozważyć jest rola społeczna. Zagadnienie to objaśnia B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska1:
„Rola społeczna to zespół oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego. Jest to zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody. […] Termin „rola” często jest używany alternatywnie z pojęciem „funkcja”. W ramach podejścia interpretatywistycznego rola ma charakter bardziej swobodny, określa zarówno zbiór oczekiwań, jak i twórczy wkład aktora. Role, podobnie jak statusy społeczne, mogą mieć charakter przypisany i osiągany.”
Ww. zwracają uwagę na to, że człowiek reprezentuje postawę aktora. Następuje to w momencie, gdy jego działania stanowią podstawę do wykonania racjonalnej czynności, będącej wynikiem przyjętych wartości. Jeżeli jednak przyjmuje różne, często skrajne punkty widzenia i dystansuje obserwowane sytuacje i zjawiska staje się obserwatorem.2
Ze względu na fakt, iż człowiek podejmuje się pełnienia wielu różnorodnych ról zdarzają się konflikty, które są konsekwencją różnic między nimi. Niemniej jednak są uporządkowane względem roli wiodącej i kluczowej. Konflikt może być także wynikiem niezgodności osobowości jednostki z ograniczeniami i obowiązkami jakie narzuca pełnienie określonej roli.
Nasuwa się stwierdzenie, że niezwykle ważny jest trafny i prawidłowy wybór kariery. Sytuacja przeciwna prowadzi do niezwykle niekorzystnych skutków dla samej jednostki i jej otoczenia. Potwierdzają to badania przeprowadzone przez dr. Marcina Żemigałę w 2008 roku. Zajął się on zagadnieniem toksyczności sukcesu menadżerskiego. Wykazał, że wspólnym mianownikiem około 30 % badanych respondentów, zajmujących stanowiska kierownicze jest nieprzystosowanie do wymogów ról zawodowych jakie sprawują. Połowa z nich identyfikuje się z ofiarami sukcesu. Mają poczucie wypalenia zawodowego i przytłoczenia ze strony otaczającego ich środowiska. Ich sukces nie pociągał za sobą radości, jakiej oczekiwali. Mimo wielkich osiągnięć, sytuacja w jakiej się znaleźli nie sprawia, iż cieszą się swoim sukcesem czy pozycją społeczną lub zawodową i przede wszystkim powodzeniem.3
Niewątpliwie trudno jest „zmusić” człowieka do podjęcia się konkretnych ról, zwłaszcza tych, które wchodzą w konflikt z jego nawykami. Pomijając jednak, jak dalece jest to niestosowny fakt, teoretycznie istnieje możliwość nakłonienia jednostki do stosownego wykonywania narzuconych ról i powierzonych prac. Można podjąć działania zmierzające do tego, aby określona osoba nabrała chęci do wykonywania określonej roli, poprzez gdy ta, stanie się integralną częścią osobowości. Drugą opcją jest tymczasowe przymuszenie, jednak to niesie za sobą duże prawdopodobieństwo niestosownych działań ze strony jednostki „przymuszanej”. Należy zaznaczyć, że podejmowanie ról i wyzwań jakie za sobą niosą jest procesem stałego i ciągłego uczenia się.
Poznać samego siebie4 to poznać swoją osobowość. Znany amerykański psycholog – G. W. Allport znacząco eksponuje rolę osobowości, stawiając ją jako większy determinant ludzkiego zachowania niż warunki otoczenia. Pojęcie osobowości definiuje następująco:
„Osobowość to system cech stanowiących swoiste podstruktury. Pozostają one w różnorakich, wzajemnych związkach i zależnościach, przy czym pewne z nich mają dla funkcjonowania osobowości większe znaczenie, są strukturami „ogniskowymi”.”5
J. Reykowski podając odpowiedź o funkcje, a nie istotę, twierdzi, że „osobowość to centralny system integracji zachowania”.6 Jest zdania, że człowiek podczas procesu uczenia i rozwoju zbiera doświadczenia o charakterze indywidualnym. W skład, których to wchodzą składniki behawioralne, poznawcze i emocjonalne.
Jednak już A. Maslow związał ze sobą teorie opisowe i hipotetyczne. Posługiwał się pojęciem syndrom osobowości, który definiuje jako:
„Ustrukturalizowany, zorganizowany zbiór pozornie różnych jakości (zachowań, myśli, impulsów, do działania, spostrzeżeń itp.), które jednak po dokładnym zbadaniu okazują się mieć wspólny mianownik w postaci dynamicznego znaczenia, sposobu ekspresji, „posmaku” funkcji, czy celu.”7
Jego stanowisko sugeruje, że determinantami zachowań ludzkich wszelkiego typu są syndromy osobowości. Nadaje także istotną rolę wrodzonym cechom biofizycznym.
Interesującą teorią osobowości jest koncepcja Z. Freuda, który jest zdania, że „dynamika osobowości jest sposobem rozdziału i wykorzystania energii psychicznej przez systemy osobowości”8: id, ego i superego.
Rysunek 1. Systemy osobowości.
| ID (zasada przyjemności | Superego | Ego |
|---|---|---|
| Pierwotny i prymitywny element identyfikowany z naturą człowieka. Składa się z wrodzonego i dziedziczonego ekwipunku psychicznego. Istotą działania są impulsy, dążenia do zaspokajania własnych potrzeb. Prezentuje subiektywny świat wewnętrznych doznań. Nie ma wiedzy o obiektywnej rzeczywistości. Id chce czynić to, co przyjemne. | Centrum wartości człowieka. Nawiązuje do sumienia. Zawiera postawy moralne i ego idealne (obraz jaką jednostką winien stać się człowiek. Chce robić rzeczy moralne i właściwe w związku z tym pozostaje w stałym konflikcie z id. | Prezentuje poglądy człowieka, oddaje świadome sądy. Jest arbitrem w konflikcie między id i superego. |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania...,op. cit., str. 26-27
Praktyczne prowadzenie badań nad zagadnieniem osobowości to poznanie cech, które decydują o prawdopodobnym zachowaniu człowieka. Allport podzielił je na 3 grupy:9
Kardynalne – cechy kluczowe, człowiek wokół nich organizuje życie,
Centralne – prezentujące fundamentalne własności psychiczne,
Drugorzędne – umożliwiają przewidzenie zachowania jednostki w określonej sytuacji (gusty, upodobania).
R. B. Cattell10 wyróżnił 16 fundamentalnych cech osobowości, którym przyporządkowana jest cecha przeciwna. Są dwubiegunowe i występują skrajności. Tworzą następujące typy osobowości:
Wizjonerzy – oryginalność w myśleniu, dążą do realizacji celów, sceptyczni, uparci, niezależni.
Organizatorzy – praktyczni realiści, lubią kierować i organizować.
Konceptualiści – szybcy, bystrzy, wielostronnie uzdolnieni, pomysłowi, zaniedbują rutynowe zadania.
Pięcioczynnikowy model osobowości (Wielka Piątka) uzyskał największą popularność, jego prekursorami byli Allport i Cattell, twórcami ostatecznej wersji P. T. Costa i J. R. McCrae.
Rysunek 2. Pięcioczynnikowy model osobowości (P. T. Costa, J. R. McCrae)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 31
Co rożni przeciętnych zatrudnionych od tych, którzy znajdują się wśród najlepszych? Jaka jest przyczyna różnicy w osiągnięciach poszczególnych osób, nawet w przypadku, gdy mają podobne kwalifikacje i zbiór zadań do wykonania? Przyjmuje się, że:
„Inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i wykonywania nowych zadań przez wykorzystanie środków myślenia. […] Jest to właściwość psychiczna, względnie stała i charakterystyczna dla jednostki efektywność wykonywania zadań. […] zdolność rozwiązywania problemów, zdolność uczenia się lub aktywnego przetwarzania informacji na poziomie abstrakcyjnych idei, w celu lepszego przystosowania się do zmiennego środowiska. […] jest to zbiór zdolności umysłowych umożliwiający sprawne korzystanie z wiedzy oraz skuteczne realizowanie zadań. Jednostka inteligentna działa celowo, myśli racjonalnie i skutecznie radzi sobie z trudnościami. Adaptuje się do warunków środowiska, w razie konieczności przystosuje środowisko do swoich potrzeb.”11
Istotną rolę odgrywa koncepcja analizy składnikowej R. Sternberga12, która znajduje największe odzwierciedlenie w wynikach IQ. Traktuje inteligencje jako „model przetwarzania informacji”. Wyróżnia składniki kluczowe, takie jak:
Składniki metapoznawcze – strategia, kontrola drogi do pozyskania rozwiązania,
Nabywanie wiedzy – uczenie się, poznawania nowych rzeczy, przyswajanie nowych faktów,
Wykonanie – techniki, sposoby i strategie rozwiązywania problemów.
Sternberg wyróżnia jeszcze dwa typy inteligencji, które diagnozują silne strony i pozwalają wykorzystywać niejednolite możliwości.
Inteligencja doświadczeniowa – jej istotą są wynik twórcze. Łączy skrajne doświadczenia wyjątkowy sposób.
Inteligencja kontekstualna – praktyczne radzenie sobie z codziennymi sytuacjami.
Definicje charakteru nie wchodzą w skład definicji jednolitych. Badaniem tego zagadnienia zajmuje się charakterologia13. Używa się go do pozytywnego i negatywnego wartościowania osobowości. Charakter definiuje się jako:
„Charakter jest to zespół cech wyróżniających dany przedmiot, zjawisko, osobę od innych tego samego rodzaju. […] Zbiór względnie trwałych cech psychicznych danej osoby, wśród nich także przyswojone w toku socjalizacji zasady i normy postępowania, stanowiących o tym jak dana jednostka działa, ujawnia się to w jej zachowaniu, sposobie bycia, usposobieniu. Do istotnych cech charakteru należą właściwości woli, czyli te sfery ludzkiego działania, w których istnieje swoboda postępowania.”14
Charakter a zwłaszcza jego cechy determinują zachowanie człowieka. Ukształtowany charakter znaczy często tyle, co „dojrzałość”. Badania S. A. Stouffera wykazały, że cechy podczas sytuacji i spraw zadaniowych są najważniejszym czynnikiem. Określony zbiór cech jednostki bardzo często decyduje o jej poczuciu tożsamości i odrębności. Świadomość tego tworzy fundamenty szacunku dla siebie. Stwarza to podstawy do subiektywnego przekonania o swojej unikalnej wartości.
Natomiast propozycja M. Mazura15 skupia uwagę na systemie autonomicznym człowieka. W skład, którego to wchodzą właściwości informacyjne (intelekt) i energetyczne. Właściwości informacyjne są zdolnościami do tworzenia wielu wyobrażeń. Zaliczamy do nich:
Inteligencja – różnorodne wyobrażenia,
Pojętność – wyobrażenia wszelkiego rodzaju,
Talent – wyobrażenia szczególnego rodzaju.
Właściwości energetyczne stanowią o decyzjach:
Dynamizm – sposób dysponowania, kierunek działania systemu,
Tolerancja – bodźce akceptowane swobodnie,
Podatność – tak jak wyżej, ale pod przymusem zewnętrznym.
Duża ilość psychologów skupiła się na poszukiwaniach cech dysfunkcyjnych a nawet patologicznych. S. Johnson16 w koncepcji psychoanalityczno-rozwojowej, przedstawiał charakter schizoidalny.
„Charter schizoidalny kształtuje się w rezultacie zakłócenia bezpieczeństwa w wieku niemowlęcym. Przyjmuję się, że źródłem jest niewłaściwa opieka rodzicielska, tworząca w świadomości dziecka poczucie bycia znienawidzonym i niechcianym. Takie dziecko może zareagować wycofaniem się, rozdwojeniem, co prowadzi do zablokowania ekspresji życiowej. Postawa osoby dorosłej, u której występuje taki typ charakteru nacechowana jest lękiem, konfliktowością w relacjach interpersonalnych, postawą unikową. Osoba taka bywa autodestruktywna i ma trudności z samoakceptacją. Ma problemy z tworzeniem trwałych kontaktów [...].”17
Schizoidalny typ charakteru nie jest zaburzeniem osobowości, ale mniej poważnym zbiorem wewnętrznych ograniczeń człowieka. „Osoba taka trwa w społecznym zawieszeniu, w poczuciu izolacji, a chroniczne przerażenie wciąż w niej istniejące przykrywa prymitywną, tłumioną wściekłością, jest pełna patogenicznych przekonań. […] W efekcie w dorosłym życiu kieruje się pewnymi schematami myślowymi i emocjonalnymi, które przez podświadomość wpływają na zachowania.” Jednostka używa najczęściej prostych form obrony utrwalonego i fałszywego Ja, tzw. mechanizmów obronnych.
Mechanizmy obronne18 to deformacja procesów empirycznych w odbieraniu i gospodarowaniu informacji na temat zagrożenia „ja”. Włączane są bez udziału świadomości. Główna funkcja to ochrona przed odczuwaniem trudnych emocji i sporów wewnętrznych. Wyróżniamy:
Rysunek 3. Mechanizmy obronne.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. G. Zimbardo, Psychologia…, op. cit., str. 522.
Korzystanie z wyżej wymienionych mechanizmów obronnych nie oznacza patologii, są normalnym i powszechnym zjawiskiem. Ich cechą charakterystyczną jest fakt, iż są nieświadome i nawykowe. Mimo, że są na ogół pewnym zniekształceniem w postrzeganiu rzeczywistości i zachowań ludzkich pełnią funkcje adaptacyjne jednostki. W przypadku, gdy jednostka wykorzystuje je nadmiernie utrudnia sobie właściwie funkcjonowanie i hamuje swój rozwój.
Charakter ściśle wiąże się z nawykami, które są mechanicznymi częściami świadomego działania i zachowania jednostki. Ze względu na to, należy zwrócić uwagę na pojęcie temperament.
„Temperament19 jest to zespół najbardziej stałych właściwości psychicznych składających się na dynamiczny aspekt osobowości.” Hipokrates wyróżnił:
Sangwinik (krew) – żywe i zmienne usposobienie, reakcje emocjonalne powstają i kończą się szybko.
Flegmatyk (flegma) – powolny, zazwyczaj prowadzi ubogie życie wewnętrzne..
Choleryk (żółć) – wybuchowy, ma silne i gwałtownie zmieniające się reakcje emocjonalne.
Melancholik (czarna żółć) – łagodny, bogate życie uczuciowe, reakcje emocjonalne powstają powoli.
Temperament stanowi o dopasowaniu się człowieka do otoczenia. Niezmiernie rzadko można spotkać ludzi o klarownie określonym typie temperamentu. Zdecydowanie bardziej są powszechne typy mieszane.
Rysunek 4. Struktura osobowości
EKSTRAWERTYWNY
STABILNY NIESTABILNY
INTROWERTYWNY
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 41-43
B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania organizacyjne. Podręcznik akademicki, DIFIN, 2009, ISBN: 9788376410555.
M. Lewicka, Aktor czy obserwator? Psychologiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności w myśleniu potocznym, PTP, 1993. ISBN: ISBN 83-900685-2-4.
M. Żemigała, Jakość w systemie zarządzania przedsiębiorstwem, PLA CET, 2009 (wydanie 2), ISBN: 978-83-7488-134-0.
J. Strelau, Z. Pietrasiński, J. Reykowski, Osobowość, [w:] Psychologia, praca zbiorowa pod redakcją T. Tomaszewskiego, PWN, 1978, ISBN 83-01-00159-3.
P. G. Zimbardo, Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, ISBN: 978-83-246-0564-4.
M. Mazur, Tajemnice charakteru, czyli poznaj samego siebie, Wydawnictwo EFECT Centrum Optymalizacji, 1999.
S. M. Johnson, Style charakteru, Zysk i S-ka, 1998, ISBN: 83-7150-324-5.
B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania organizacyjne. Podręcznik akademicki, DIFIN, 2009, ISBN: 9788376410555 str.21.↩
Więcej w: M. Lewicka, Aktor czy obserwator? Psychologiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności w myśleniu potocznym, PTP, 1993. ISBN: ISBN 83-900685-2-4↩
Więcej na ten temat w: M. Żemigała, Jakość w systemie zarządzania przedsiębiorstwem, ISBN: 978-83-7488-134-0, PLA CET, 2009 (2).↩
Wg Talesa z Miletu (ok. 627 – ok. 546 p.n.e.) Wyjątkowo trudne jest „poznać samego siebie”. Ojciec nauki greckiej, jeden z „siedmiu mędrców”, filozof, fizyk, matematyk, astronom.↩
Cyt. za B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str.24.↩
Por J. Strelau, Z. Pietrasiński, J. Reykowski, Osobowość, [w:] Psychologia, praca zbiorowa pod redakcją T. Tomaszewskiego, PWN, Warszawa 1978, s 762 – 770.↩
Cyt. za B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 24 i nast..↩
P. G. Zimbardo, Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, ISBN: 978-83-246-0564-4, str. 531.↩
P. G. Zimbardo, Psychologia…, op. cit., str. 523.↩
Cyt. za: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 29↩
B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 32-33.↩
Cyt. za: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 33.↩
Nauka o charakterze, często utożsamiana z nauką o osobowości.↩
Cyt. za: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 36 i nast.↩
M. Mazur, Tajemnice charakteru, czyli poznaj samego siebie, Wydawnictwo EFECT Centrum Optymalizacji, 1999, str. 34 i nast.↩
Stephen M. Johnson, Style charakteru, Zysk i S-ka, 1998.↩
B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 36-37↩
Cyt. za: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 37↩
B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 40 i nast.↩