Rozwój-stosunkowo długotrwały proces, przemiany prowadzące od osiągnięcia lepszego, bardziej zaawansowanego stanu, zmiany progresywne.
Dziedziny rozwoju: fizyczny, umysłowy, emocjonalny, społeczny, osobowości
Zmiany Rozwojowe:
1) Klasyfikacja tradycyjna: - ilościowe i jakościowe
- ukierunkowane i nieukierunkowane
- ciągłe i skokowe
- elementarne i globalne
2) Klasyfikacja wg HURLOCK: - wielkości
- proporcji
- nabywanie własności (zdolność do czegoś)
- zanikanie własności (odruchy bezwarunkowe)
3) Klasyfikacja Współczesna: - zmiany filogenetyczne
- zmiany antropogenetyczne
- zmiany ontogenetyczne
Zakres zmian: - uniwersalne- wszyscy ludzie, cały glob
- wspólne: na danym obszarze
- indywidualne- osobnicze
Czynniki rozwoju ontogenetycznego:
-endogenne genetycznie: - ułożenie genów, chromosomów, genotypu
- regulacja na wielu poziomach
- endogenne paragenetycznie
- egzogenne- modyfikatory, styl życia, czynniki ekologiczne
- tryb życia: - rozkład codziennych zajęć
- związek z temperamentem, po3ebami i koniecznościami
Stadia rozwoju:
1. Wczesne dzieciństwo- 1-3 r.ż.
- wiek niemowlęcy -1r.ż. –pionizacja
- wiek poniemowlęcy 2-3r.ż. komunikacja, podst. Samoobsługa, kontrola fizjologiczna
2. Średnie dzieciństwo- 4-6r.ż. stan gotowości szkolnej
3. Późne dzieciństwo-6/7-10/12r.ż. rozpoczyna się proces dojżewania
4. Okres dorastania- 10/12-20/23r.ż. samodzielność, dojrzałość psychicna
5. Wczesna dorosłość- 20/23-35/40r.ż. założenie rodziny, stabilizacja zarobkowa, budowanie msc-a życia
6. Średnia dorosłość- 35/40-60/65r.ż. czerpanie z życia
7. Późna dorosłość 60/65-… r.ż.
NOWORODEK: - charakterystyczne proporcje ciała : głowa ok 30% ciała, długi tułów, krótkie kończyny, ciemiączko, przewaga zginaczy nad prostownikami
- ODRUCHY: - Babińskiego (podeszwowy)
- Mop- przyciąganie kończyn
- chwytny
- marsz autonomiczny
Rozwój ruchowy:
1. Wczesne dzieciństwo:
- wiek niemowlęcy- PSYCHOMOTORYCZNY, duża motoryka i powiązanie, manipulacje
- wiek poniemowlęcy- stabilizacja, zabawa symboliczna, czynności praktyczne
2. Średnie dzieciństwo -swobodne poruszanie, kombinacja ruchów, samoobsługa
3. Późne dzieciństwo- 2 fazy motoryczne: 7-9 doskonalenie manualne, duża ruchliwość rąk i nóg
9-10 etap „dziecka dorosłego”
4. Wczesna dorosłość- najwyższy poziom sprawności fizycznej
5. Średnia dorosłość- traci się sprawność motoryczną
6. Późna dorosłość - wiek chronologiczny(PESEL)
-wiek biologiczny
- wiek psychologiczny(tyle lat na ile się czuje)
Elementarne procesy poznawcze- służą poznawaniu świata zew. I wew.
- wrażenie- odbiór pojedynczych cech bodźców (światło, dźwięk)
- spostrzeżenie- to zespoły wrażeń+ doświadczenie
- wyobrażenie- korzysta z wrażeń i spostrzeżeń
- uwaga- proces tow. Innym procesą poznawczym
- pamięć- proces przysfajania, przechowywanie i odtwarzania info.
- myślenie- najbardziej zaawansowany proces przetwarzania informacji
Inteligencja- zdolność do przetwarzania informacji
1. Wczesne dzieciństwo:
-okres niemowlęcy- rozwój percepcji(po 12h życia dziecko umie rozpoznać twarz matki)
- INTELIGENCJA SENSOMOTORYCZNA
- pamięć utajona- dziecko nie jest świadome że zapamiętuje
-okres poniemowlęcy- INTELIGENCJA SENSOMOTORYCZNA
- metoda prób i błędów
2. Średnie dzieciństwo:
- INTELIGENCJA PRZEDOPERACYJNA- dziecko nie potrafi wykonać czynności umysłowej jaką jest odwracalność
- przejście od poznania mimowolnego do dowolnego
- zabawa jako ćwiczenie poznawcze
- pamięć- bardziej zapamiętuje treści zabawy, zależna od kontekstu
- materiał czynności umysłowych: proste OBRAZY UMYSŁOWE, wyobrażenia
- podstawowe czynności umysłowe: porównywanie, szeregowanie, klasyfikowanie
- egocentryzm rozumowania- dziecko nie potrafi uwzględnić innego niż własny pkt widzenia
- zabawy tematyczne
3. Późne dzieciństwo
- OKRES OPERACJI KONKRETNYCH
- w myśleniu zaawansowane formy obrazów umysłowych i pojęć
- 2 formy odwracalności: inwersja i wzajemność
- decentracja- zdolność do uwzględnienia więcej niż 1 cechy przedmiotu lub zjawiska
- zwiększenie zasobów poznawczych- więcej zadań w jednym czasie
- zwiększenie mechanizmów kontroli
- uwaga- selektywna, planowana
- pojawia się METAPAMIĘĆ zarządzanie pamięcią
4. Dorastanie:
- OKRES MYŚLENIA FORMALNEGO- rozumowanie od ogółu do szczegółu, rozumowanie kombinaroryczne
- zdolność do autorefleksji (samoświadomość)
- 3 poziomy świadomości: praktyczna, pojęciowa, refleksyjna
- logiczne operacje umysłowe: negacja, odwrotność
- RELATYWISTYCZNE MYŚLENIE
5. Wczesna dorosłość:
- relacje między inteligencją płynną a skrystalizowaną
- MYŚLENIE POSTFORMALNE- rozumowanie dorosłych, praktyczne, płynne
- zdolność odkrywania problemów
6. Średnia dorosłość:
- wiedza ekspertywna”- MĄDROŚĆ
7. Późna dorosłość:
- osłabienie sfery percepcyjno-motorycznej
- spowolnienie czasu r-cji
- spadek wydolności pamięci
-osłabienie inteligencji płynnej, skrystalizowana się utrzymuje
Emocje to wewnętrzne stany lub uczucia, które mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Są pierwotnym systemem komunikowania się. Wytwarzane są przez międzymózgowie. Komponentami emocji są różnorakie czynniki fizjologiczne, oraz czynniki psychiczne. Najbardziej pierwotną emocją jest płacz.

Rozwój emocjonalny obejmuje kolejne etapy wzrostu emocji w poszczególnym stadium wiekowym, które powodują, że przystosowanie wewnętrzne i społeczne, przechodzi na coraz wyższe poziomy.

Rozwój emocji (na podstawie mimiki):

3-4 tygodnie – uśmiech
3-4 miesiące – smutek, złość
7 miesiąc – strach

1 rok – złożone reakcje np. wstyd.

Rozwój emocjonalny człowieka na poszczególnych etapach życia:
1. Okres niemowlęctwa:

•Początek rozwoju emocjonalnego

•Pierwszy najbardziej podstawowy objaw emocjonalny- podniecenie, spowodowane silnym oddziaływaniem zewnętrznym

•Pod koniec okresu bycia niemowlęciem podniecenie przechodzi w proste reakcje zadowolenia lub niezadowolenia

•Stopniowo reakcje stają się mniej gwałtowne, bardziej wyważone, ich różnorodność zależy od tego w jakim stopniu zaspokajane są potrzeby dziecka

•Duża nietrwałość stanów uczuciowych

•Zewnętrzne przejawy uczuć są bardzo ekspresywne.

2. Okres wczesnego dzieciństwa:

•Procesy różnicowania się uczuć

•Kształtowanie się osobowości- poczucie odrębności psychicznej, poczucie własnego Ja, używanie zaimka Ja, przeciwstawianie się woli innych.

• Wzrost znaczenia reakcji słownych i werbalnych, zmniejszaniem się liczby reakcji ruchowych

•W późniejszym etapie tego okresu uczuciom towarzyszy planowanie czynności i jej inicjacji. Dziecko przewiduje nie tylko intelektualnie ale również emocjonalnie skutki swego działania.
3. Okres średniego dzieciństwa:

•Umiejętność rozwiązywania problemów w działaniu oraz przez kombinacje myślowe

•Nawiązywanie relacji nie tylko z dorosłymi, ale i z innymi dziećmi- rozwój społeczny i emocjonalny

•Refleksja nad własnym zachowaniem

•Dziecko rozumie kłamstwa, żarty i metafory

•Rozwijają się zachowania prospołeczne pozytywne (empatia) i negatywne (agresja).
4. Okres późnego dzieciństwa:

•Dojrzałość szkolna- rozpoczęcie nauki szkolnej i przeobrażenie świata przeżyć i wyobrażeń w świat obowiązków i zadań

•Podstawowe środowisko przebywania- szkoła. Wzrasta znaczenie spotkań z rówieśnikami i spotkań pozaszkolnych

•Grupa rówieśnicza- sukcesy w zabawie, nauce i innych sferach mają wpływ na poczucie własnej wartości

•Zdolność do przyjęcia punktu widzenia innej osoby

•Zdolność do posługiwania się kategoriami społecznymi i normą osobistą lub społeczną w ocenie moralności czynu lub prawidłowości zdarzenia

•Ocenianie siebie i utrwalanie przekonań na swój temat.
5. Okres dojrzewania (adolescencji):
•Intensywne przemiany fizyczne, rozwój emocjonalny, w kierunku dojrzałości osobowości

•Czas stabilizowania się zmian, wchodzenie w szersze życie społeczne, kształtowanie się autonomii psychicznej

•Dojrzewanie fizjologiczne, zmiany w obszarze własnej osoby oraz spostrzegania dorosłego przez otoczenie

•Intensywne zmiany w sferze emocjonalnej: pobudzenie emocji i ich chwiejność

•Krytycyzm wobec dorosłych i samych siebie

•Częstsze konflikty z rodzicami

•Znaczący wpływ rówieśników

•Pierwsze miłości

•Główny obszar aktywności- nauka

•Tworzenie tożsamości i światopoglądu

•Koncentracja na życiu osobistym i wyborze drogi życiowej
6. Okres wczesnej dorosłości:

•Dojrzałość psychiczna

•Niezależność społeczna i ekonomiczna

•Podtrzymanie i dopełnienie poczucia własnej wartości, rozwój autonomii związanej z niezależnością podejmowaniem decyzji i braniem za nie odpowiedzialności

•Aktywność skoncentrowana głównie wokół pracy zawodowej i rodziny, stopień zaangażowania zależny od płci

•Główne zadania tego okresu: Wybór małżonka, uczenie się współżycia z nim, założenie rodziny, wychowanie dzieci, prowadzenie domu, rozpoczęcie pracy zawodowej, podjęcie obowiązków obywatelskich, znalezienie pokrewnej grupy społecznej, z czym wiąże się dużo nowych przeżyć emocjonalnych.
7. Okres średniej dorosłości:

•Proces przekwitania

•Tzw. „Kryzys wieku średniego”- decydują najczęściej czynniki psychologiczne i społeczne

•Może to być okres największych osiągnięć zawodowych jak i kryzys w rozwoju kariery

•Przewartościowanie stosunków rodziców z dziećmi wchodzącymi w okres dorastania

•Syndrom pustego gniazda

•Opieka nad starzejącymi się rodzicami

•Bilans środka życia- integracja i zrównoważenie elementów psychiki.
8. Okres późnej dorosłości:

•Okres wieńczący całość wcześniejszych zmian

•Efektywność adaptacji do starości uzależniona od środowiska życia

•Okres znaczących strat materialnych i emocjonalnych

•Znaczące zmiany w sferze biologicznej i psychospołecznej.

Rozwój społeczno –moralny człowieka w pełnym cyklu życia

1. Wczesne dzieciństwo

- różnicowanie się uczuć
- wytwarzanie więzi między dzieckiem a osobą dorosłą
- początki interakcji z innymi dziećmi

-początkowo dziecko przezywa tylko zadowolenie/niezadowolenie.

Pod koniec okresu niemowlęcego odczuwa miłość, radość, zazdrość, współczucie, nienawiść- stany nietrwałe, płynne

- źródło przeżyć dziecka – relacje z osobami dorosłymi.

- dziecko od 1 miesiąca życia mimicznie wyraża swoje stany emocjonalne i reaguje na stany emocjonalne osób dorosłych
-w 6 mies. życia dzieci rozpoznają mimiczne wyrazy emocji u dorosłych i potrafią wyrażać tę samą emocję jaką wyraża twarz na którą patrzą
-dla prawidłowego rozwoju niezbędne jest przywiązanie- rozwija się od chwili narodzin dziecka.

- nieufność wobec obcych - protest przeciwko rozstaniu z matką - śmiałość u boku opiekuna

{ Teoria przywiązania według Bowlby’ego

Przywiązanie- oznacza specyficzną, wybiórczą więź uczuciową między ludźmi opartą na dwustronnej aktywności. Więź jest faktem obserwowalnym, wrodzonym, o znaczeniu zupełnie podstawowym, a charakteryzuje się trwałą tendencją pierwotną do szukania związku z kimś innym.
Mary Ainsworth opisała typy przywiązania:

- Typ bezpieczny- poczucie bezpieczeństwa dziecka w relacji z matką. Dziecko doświadcza bezpieczeństwa gdy matka zachowuje wrażliwość na sygnały dziecka, odpowiada na sygnalizowane przez nie potrzeby, szczególnie wtedy gdy oczekuje ono uspokojenia i komfortu. Strategia zachowania: otwartość, spontaniczność.

- Typ lękowo-ambiwalentny- gdy dziecko doświadcza niepewności co do tego, czy opiekun będzie dostępny i pomocny w sytuacji gdy będzie go potrzebowało, doświadcza lęku separacyjnego, wykazuje skłonność do przywierania, aktywuje zachowania przywiązaniowe i porzuca aktywność związaną z eksploracją otoczenia. Opiekun nieprzewidywalny. Strategia zachowania: kontrola i przymus.

- Typ lękowo-unikający- gdy dziecko nie ma zaufania, gdy będzie poszukiwało opieki to spotka się z pomocną odpowiedzią ze strony opiekuna a wręcz spodziewa się odtrącenia, dziecko podejmuje wysiłek poradzenia sobie bez wsparcia, strategia obronna- tłumienie uczuć negatywnych lub fałszywe okazywanie pozytywnych.

- Typ zdezorganizowany- brak u dziecka spójnej strategii radzenia sobie ze stresem, zachowania często sprzeczne ze sobą i dziwaczne, u dzieci maltretowanych i dzieci matek cierpiących na depresję. Opiekun stanowi zagrożenie dla dziecka. doświadczanie lęku i przywiązania oraz niemożność rozwiązania konfliktu. Strategia zachowania: brak

Według Mary Ainsworht tylko dzieci ufnie przywiązane, przeżywające negatywne emocje gdy opuszcza je matka i cieszące się z jej powrotu rokują (wg koncepcji Bowlby’ego) prawidłowy rozwój w przyszłości. }

- 2r.ż. dziecko chce przebywać z dorosłymi, szczególnie z tymi, których zna i które wywołują u niego pozytywne doznania. Chętnie uczestniczy w codziennych zajęciach i próbuje naśladować niektóre czynności dorosłych.

Pojawienie się reakcji na inne dzieci:

- większe zainteresowanie kontaktami z rówieśnikami – jest to pole dziecięcych badań.

- dziecko początkowo eksploruje partnera jak inne obiekty: dotyka, popycha, pociąga

- reakcje partnera są początkiem kontaktów- często są one negatywne

Dzieci starsze naśladują zachowania rówieśników, podobnie jest w kontakcie z dorosłymi.

2. Średnie dzieciństwo

- rozwija się świadomość i umiejętności komunikacyjne oraz rozumienie uczuć i sposobu myślenia innych osób –wzrastają umiejętności społeczne dzieci.

- wchodzą w równoważne interakcje z rówieśnikami i podejmują odpowiedzialna współpracę

- planują i wspólnie ustalają cele zabaw

- nawiązują przyjaźnie

- Kontakty społeczne w zabawie: (wg Partena):

- zabawy samotne – aktywność społeczna się nie przejawia (3-4-6 lat)

- zabawy równoległe – naśladownictwo zachowań rówieśników (3-6 lat)

- zabawy wspólne – poszczególne dzieci odgrywają swoje role (od 5 lat)

- zabawy zespołowe – ważny jest wspólny cel działania (od 5 lat)

Rozwój społeczny wspierają zabawy w udawanie – dzieci odgrywają role, uczą się współpracować, negocjować, poznają role społeczne (lekarz, sklep, poczta)

- Pierwsze przyjaźnie nie są trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Dla dzieci to relacja oparta na wspólnej zabawie, dzieleniu się zabawkami.

3. Późne dzieciństwo

-Rozwój moralny – stosunek dziecka do wymogów społecznych , występujących w formie nakazów i zakazów oraz norm społecznych.

-Ważne - rzeczywiste zachowanie się dziecka - ocena zachowania moralnego przez dziecko
PIAGET i KOHLBERG twierdzili, że rozwój moralny ma charakter sekwencyjny

= zmiany w zakresie rozumowania moralnego zachodzą według stałej kolejności, bez możliwości pominięcia jakiegoś stadium, a zmiany wcześniejsze nie tylko wpływają na te, które występują w następnych stadiach, ale także zmiany późniejsze przeorganizowują struktury charakterystyczne dla stadiów wcześniejszych.

-dziecko staje się członkiem formalnej grupy – klasy szkolnej
- pozycje: - dziecka odrzuconego - dziecka popularnego - dziecka kontrowersyjnego - dziecka lekceważonego

- dziecka niezauważanego
- Przyjaźnie – wzajemne zaufanie, udzielanie sobie nawzajem pomocy. Przyjacielem jest osoba ze względu na posiadane cechy. A pod koniec okresu przyjaźń staje się trwałą relacją opartą na wspólnocie zainteresowań i podobieństwie cech osobowości.

4. Okres dorastania

-Okres moralności autonomicznej

- początkowo : pryncypializm moralny (zasady obowiązują zawsze i wszędzie)

- z czasem relatywizmu moralnego.
- dorastający przechodzą do stadium moralności postkonwencjonalnej

- pod koniec okresu dorastania- ukierunkowanie na osądy sumienia i osobiste zasady etyczne.

- konformizm moralny (wiąże się z dostosowywaniem do grupy i opinii większości)
-młodzieżowa subkultura

- zachodzą wtedy istotne zmiany w relacjach dorastającego z dorosłymi. Konflikty z dorosłymi
- weryfikacja autorytetów + poddawanie próbie dotychczasowych przekonań -> droga do osiągnięcia dorosłości,
- zacieśnianie więzi z rówieśnikami (tworzenie paczek, przyjaźni).

- dochodzenie do dorosłości ma charakter indywidualny.

5. Okres dorosłości

- dokonuje się przekazanie wartościowych osiągnięć jednostki do wspólnego życia.

- zaznaczają się następujące trendy rozwojowe: Stabilizacja własnej tożsamości, Nawiązywanie głębszych związków interpersonalnych, wyczulenie na potrzeby innych, Pogłębienie dziedzin aktywności takich jak : praca, nauka, zainteresowania, Wyraźniejsze dostrzeganie problemów moralnych i etycznych, Wzrost znaczenia troski nie tylko o najbliższych, ale również o wszystkich potrzebujących i cierpiących.

Wiek młodzieńczy (18 do 25-30 r.ż.)

Dla większości młodych osób, jest to bardzo indywidualny i samotny okres w tym sensie, że jednostka – lub częściej dwie- muszą działać przy minimum społecznej uwagi i pomocy w rozwiązywaniu najważniejszych zadań życiowych. Na ten okres przypada następujących 8 zadań:
1. Wybór partnera do małżeństwa
2. Uczenie się życia z partnerem małżeńskim
3. Rozpoczęcie życia rodzinnego
4. Wychowywanie dzieci
5. Prowadzenie domu
6. Podjęcie pracy zawodowej
7. Przyjmowanie na siebie obywatelskiej odpowiedzialności
8. Znalezienie bliskich grup społecznych
Większość zadań skupia się na tworzeniu rodziny jako najmniejszej grupy społecznej.

- kariera zawodowa

- realizacja planu życiowego

- bardzo ważnym elementem jest znalezienie mentora

- radzenie sobie z wielorakimi zadaniami wczesnej dorosłości:
> wymaga dojrzałości intelektualnej (zdolność do podejmowania problemów i ich rozwiązywania)
> dojrzałości emocjonalnej (odporność na stres, umiejętność pozostawania samemu)
> dojrzałości społecznej (przyjmowanie odpowiedzialności za siebie i innych).

Człowiek dorosły

Wiek ten wiąże się z kreatywnością, potrzebą dokonań, rozszerzeniem kręgów społecznych, pracą zawodową i pełnieniem różnych ról zawodowych oraz życiem rodzinnym i pełnieniem ról rodzinnych, wzrostem odpowiedzialności jednostki, specyficznym wzorcem aktywności i powiązań jednostki z otoczeniem. Jest to okres względnej stabilizacji i pełni życia.

Zadania życiowe przypadające na ten okres to m.in.:

- pomaganie nastoletnim dzieciom stać się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi dorosłymi
- osiągnięcie w pełni dojrzałej społecznie i obywatelskiej odpowiedzialności
- osiągnięcie i utrzymanie satysfakcjonującej działalności w sferze zawodowej
- rozwijanie zainteresowań i hobby stosownych do wieku
- akceptacja fizjologicznych zmian, przystosowanie się do nich
- przystosowanie się do starzenia rodziców

Życie rodzinne: -kilka faz:
- faza prokreacji-związana z biol. wiek rozrodczym kobiety
- faza wczesnego rodzicielstwa- okres uczenia się ról rodzicielskich
- faza względnej stabilizacji rodziny- przypada na wiek późnego dzieciństwa i dorastania dzieci, większe możliwości aktywności zawodowej rodziców
- faza postparentalna- lata wspólnoty małżeńskiej po usamodzielnieniu się dzieci i odejściu z domu rodzinnego
Dla dorosłych charakterystyczny jest poziom moralności konwencjonalnej (odpowiada mu perspektywa członka określonej społeczności) oraz moralności pokonwencjonalnej (przyjęcie jednostkowego punktu widzenia z perspektywy praw i obowiązków jednostki wobec społeczeństwa i jego systemu zasad. Człowiek dorosły powinien wypracować kilka mechanizmów, które pomogą mu w przejściu do okresu późnej dorosłości oraz w dobrym funkcjonowaniu w okresie w którym znajduje się teraz.

R. Peck zidentyfikował 4 takie mechanizmy:

1) Cenienie wyżej mądrości niż siły fizycznej

2)Wzajemne ocenianie się mężczyzn i kobiet w kategoriach niepowtarzalnych cech osobowości, a nie jedynie zainteresowań seksualnych

3) Wypracowanie elastyczności w angażowaniu się emocjonalnym, to jest umiejętności godzenia się z odchodzeniem bliskich i podejmowania kontaktów z nowymi osobami

4) Zachowanie elastyczności umysłowej i otwartości na nowe idee

Starzenie się, umieranie, koniec drogi życiowej:

- starzenie się ma charakter indywidualny: zależy od cech biologicznych i psychicznych jednostki, jak i od jej biografii oraz kohorty, do której przynależy
- tempo i nasilenie procesów starzenia się jest inne dla każdego człowieka.

Okres ten w życiu człowieka, wg. Havighursta wiąże się z określonymi zadaniami rozwojowymi:

1. przystosowanie do zmniejszającej się siły fizycznej

2. przystosowanie do emerytury i zmniejszonego dochodu

3. pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka

4. ustanowienie związku z grupą przyjaciół w podobnym wieku

5. zmienianie ról społecznych w elastyczny sposób

6. ustanowienie satysfakcjonujących warunków życia odpowiadających wymogom życia senioralnego.

7. każda jednostka dokonuje bilansu swojego życia

8. wydarzenia życiowe: przejście na emeryturę (dla większości osób- koniec kariery zawodowej), pełnienie roli dziadków, śmierć współmałżonka.

Ewaluacja – to systematyczne badanie wartości albo cech konkretnego programu, planu itp. Z punktu widzenia przyjętych kryteriów, w celu jego usprawnienia, rozwoju lub lepszego zrozumienia. W odniesieniu do oświaty jest to ocena przydatności i skuteczności podejmowanych działań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych.

Badania nastawione na ukazanie potrzeby zmiany aktualnej praktyki, która okazała się nieskuteczna dla osiągnięcia zamierzonego celu (profilaktyka).

Trzy nurty badań nad rozwojem społeczno-moralnym człowieka

1 nurt: NATYWIZM- pogląd dotyczący natury źródeł poznania przeciwstawiający się empiryzmowi. Umysł ludzki posiada wiedzę lub uposażenie mentalne, która jest wcześniejsza od doświadczenia i jest warunkiem wszelkiego poznania.

Twierdzenia natywizmu dotyczą kształtowania się charakteru społeczno-moralnego lub cnót czy przymiotów, rozumianych jako cechy indywidualnych osób. Mają one naturę względnie trwałych tendencji w sposobach myślenia, odczuwania, przeżywania i postępowania w relacjach z innymi osobami w świecie społecznym.

2 nurt: EMPIRYZM I MORALNY HEDONIZM:
Empiryzm- kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).

1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie.

W tym nurcie sytuują się badania i koncepcje wskazujące na konsekwencje postępowania człowieka i rozważające je pod kątem tego, czy dostarczają ludziom przyjemności czy przykrości, czy służą, czy też nie ich potrzebom, interesom i dążeniom.

Rodzimy się z umysłem jak niezapisana karta (tabula rasa – Locke), na której doświadczenie zapisuje swoją historię.

Asocjacja (łac. accociatio – połączenie) - proces skojarzenia co najmniej dwóch zjawisk psychicznych tak, by pojawienie się jednego z nich spowodowało tendencję do występowania pozostałych (np. światło zielone mówi nam o wolnej drodze). Asocjacje – czy to między ideami, wrażeniami, bodźcami i reakcjami albo między akcją reakcją i następstwem tej akcji w środowisku – powstają i umacniają się lub słabną i zanikają w zależności od tego, czy prowadzą do zaspokojenia potrzeb, pragnień, realizacji życzeń i popędów indywidualnych osób. Rozwój dokonywać się może do późnych lat życia i polega na tego rodzaju uczenia się: w jakich sytuacjach jakie zachowania prowadzą do jakich satysfakcji. Doznając satysfakcji uczymy się jak przeżyć ją ponownie. W grę wchodzi, z jednej strony, przeżycie przyjemności i zaspokojenia, z drugiej zaś – możliwość uniknięcia przykrości i frustracji.

Hedonizm moralny – tendencja do maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości w stosunkach między ludźmi.

Źródłem przyjemności lub przykrości jest społeczne otoczenie, w którym ponosimy konsekwencje naszych działań.

Atrakcyjne jest to, co społecznie nagradzane uznaniem, prestiżem, wszelkim wzmocnieniem pozytywnym.

Awersyjne jest to wszystko, co społecznie karane potępieniem, naganą, cofnięciem uznania, prestiżu – wszelkie wzmocnienie negatywne.

Wg Skinnera:

Godność- unikanie wzmocnień negatywnych, działanie na jej rzecz liczy się realnie wówczas, gdy przynosi w konsekwencji minimalizację przykrości w stosunkach społecznych.

Wolność- maksymalizacja przyjemności, społecznych nagród, wszelkich wzmocnień pozytywnych.

Fundamentalną zasadą współżycia społecznego jest przystosowanie poszczególnych jednostkowych repertuarów zachowania do biegu zdarzeń w otoczeniu społecznym, wedle naturalnej tendencji do maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości.

Nie mylić hedonizmu z zepsuciem moralnym! (nadmierne dążenie do raczenia się dobrami z rynku towarów i usług).

3 Nurt: PSYCHOLOGIA POZNAWCZO- ROZWOJOWA
– skupia się na badaniu umysłu człowieka i ewolucji ludzkiego myślenia w kolejnych stadiach, ukierunkowanej na osiągnięcie stadium końcowego

Intencjonalizm moralny – koncepcja kładąca nacisk na zależność moralnej wartości czynu od intencji sprawcy

Nurt ten wziął swój początek w od studiów Piageta nad rozwojem ocen moralnych dziecka i został wzbogacony przez Kohlberga badaniem rozwoju sądów i rozumowania społeczno moralnego.

Transformacjom rozwojowym podlega wewnętrzna organizacja aktywności umysłowej. Jej kolejne postacie to kolejne stadia rozwoju. Zewnętrznym aspektem są asymilacja i akomodacja. Obie składają się na adaptację, czyli inteligencję człowieka.

Asymilacja- polega na włączaniu oddziaływań środowiska do istniejącego lub tworzącego się schematu organizacji, natomiast akomodacja – na przekształcaniu tego schematu. (dziecko dotknie ognia, sparzy się- asymilacja; i więcej nie dotknie ognia - akomodacja).

MODEL ROZWOJU MORALNEGO WG J. PIAGETA

Piaget stworzył model rozwoju moralnego składający się z czterech stadiów. Podkreślał poznawczy aspekt rozwoju moralnego, twierdząc, że myślenie moralne dziecka zależy od stadium rozwoju poznawczego w jakim aktualnie znajduje się dziecko. Zdaniem Piageta w psychologii moralności nie można mówić o wyraźnych stadiach, a jedynie można wskazywać na pewną ewolucję w zakresie rozumienia przez dziecko podstawowych pojęć moralnych. Sam proces rozwoju moralnego opisuje generalnie jako stopniowe przechodzenie od stadium heteronomicznego do autonomii moralnej, która jest celem rozwoju moralnego.

Stadium 1.:
- 2- 4 r.ż. dzieci w tym czasie nie mają rzeczywistego pojęcia moralności.

Stadium 2.:
- stadium moralności heteronomicznej albo realizmu moralnego.
- 5- 7 r.ż.
- dziecko trzyma się zasad w sposób sztywny i interpretuje je jako święte i niezmienne.
- reguły społeczne są heteronomiczne i narzucone z zewnątrz.
- nakazy jako wydane przez ludzi z autorytetem, zwykle rodziców – nie mogą być zmienione
- dzieci nie zastanawiają się nad celami i słusznością reguł nawet wtedy, gdy nie rozumieją, dlaczego ta lub inna reguła ma obowiązywać. Przestrzegają norm z uwagi na autorytet dorosłych oraz sankcje jakie grożą za ich naruszenie.
- dobro i zło ujmowane są w kategoriach biało – czarnych.

- egocentryzm (w myśleniu) powoduje przekonanie, że wszyscy mają taki sam pogląd na to, co jest dobre i złe. Niedojrzałość intelektualna nie pozwala dziecku oddzielić tego co jest obiektywne i subiektywne (tzw. realizm moralny).

Piaget wskazał na dwa interesujące zjawiska w tym stadium.
Większość dzieci przejawia odpowiedzialność obiektywną, co oznacza, że dzieci oceniają sytuacje moralne ze względu na ich fizyczne i obiektywne konsekwencje, a nie intencje osoby, która się go dopuściła
Inną cechą charakterystyczną tego stadium jest immanentna sprawiedliwość. Ponieważ dzieci tak silnie wierzą we władzę reguł, to uważają, że zawsze kiedy reguła jest naruszona musi nastąpić kara. Stadium 3.:
- stadium moralności autonomicznej albo relatywizmu moralnego
- ok 7, 8 - ok.11 r.ż.

- reguły są traktowane jako ustanowione i podtrzymywane dzięki negocjacji i umowie członków danej społeczności.
- reguły są umowami, które stworzyli ludzie, aby pomagać i ochraniać siebie nawzajem.
- przestrzeganie reguł traktowane jako współdziałanie z innymi nie tylko podporządkowywanie się przepisom
- sądy moralne oraz decyzje co jest dobre, a co złe opierają się zarówno na intencjach, jak i materialnych konsekwencjach czynu
- to stadium zbiega się z wyróżnionym przez Piageta stadium rozwoju operacji formalnych w rozwoju poznawczym
Stadium 4.:
- powyżej 11 r.ż.
- dzieci stają się zdolne do tworzenia nowych reguł
- myślenie formalne pozwala na wyobrażanie sobie hipotetycznych sytuacji i nowych reguł kierowania nimi.
- dzieci zaczynają także rozszerzać rozumowanie moralne poza poziom osobisty, na poważniejsze społeczne i polityczne sprawy
- dorastający mogą interesować się takimi zagadnieniami moralnymi jak ochrona środowiska, zahamowanie rozwoju zbrojeń nuklearnych.

Piaget uważał, że rozumowanie moralne, podobnie jak rozwój poznawczy jest sterowane zarówno przez czynnik wrodzony, jak i środowiskowy. Spoglądając z perspektywy wychowania, Piaget uważa, że doświadczenia społeczne odgrywają ważną rolę w przechodzeniu dziecka z jednego stadium do drugiego, a zwłaszcza interakcje w grupie rówieśniczej.

6 stadiów rozwoju myślenia społeczno-moralnego według Kohlberga

I OKRES PRZEDKONWENCJONALNY
1) Stadium egocentryzmu i unikania kary
2) Indywidualność i równość w wzajemnych stosunkach
II OKRES KONWENCJONALNY
3) Związki interpersjonalne i role społeczne
4) Społeczny system normatywny
III OKRES POSTKONWENCJONALNY
5) Prawne, religijne, obyczajowe regulacje postępowania w związkach interpersjonalnych
6) Konstruowanie moralnego pkt-u widzenia

Niepełnosprawność- to efekt, rezultat uszkodzenia organizmu, który utrudnia życie. Uznaje się, że uszkodzenie to jest źródłem wystąpienia trudności w przystosowaniu jednostki do otoczenia i z tej racji osobom niepełnosprawnym należy się szczególna opieka społeczna oraz leczenie specjalistyczne, ukierunkowane na zlikwidowanie lub ograniczenie istniejącego uszkodzenia.

Naturalne środowisko życiowe osób niepełnosprawnych jest „skonstruowane” w sposób odpowiedni do możliwości ludzi zdrowych. Wystarczy je jednak zmodyfikować w niewielkim stopniu, aby doprowadzić do sytuacji, w której posiadane dysfunkcje przestaną być utrudnieniem w normalnym życiu
usuwaniem barier fizycznych i społecznych- proces dostosowania środowiska do możliwości osób niepełnosprawnych

Oligofrenia- upośledzenie umysłowe, niedorozwój intelektualny, nie polega na całkowitym zahamowaniu rozwoju psychicznego, lecz raczej na jego istotnym utrudnieniu. Określenie oligofrenia zastępuje się nazwą niedorozwój umysłowy.

Przyczyny oligofrenii:

dziedziczne, środowiskowe, wywołane chorobą infekcyjną, urazem, inne czynniki patogenne: różyczka u matki w 3 pierwszych miesiącach ciąży, niezgodność grup krwi, niedotlenienie przy porodzie.

Oligofrenia wg Krupelina cechuje się:
- brakiem dynamicznych zmian w obrazie zaburzenia, wskazujących na postępujący proces chorobowy

- wystąpieniem zaburzeń natychmiast po urodzeniu lub we wczesnych latach dzieciństwa

- zahamowaniem wszystkich procesów poznawczych

Zachowanie oligofreników:

- nietolerancja na frustracje

- nie dociera do nich fakt, że można odroczyć zaspokojenie pragnienia

- intensywne stany lękowe wyrażające się gwałtownymi atakami lub innymi objawami emocjonalnymi

Wynik badań

Pod wpływem odpowiednich oddziaływań edukacyjnych dzieci oligofreniczne osiągały niezbyt duże, ale wyraźne postępy w zakresie zaradności życiowej: lepsze możliwości porozumienia z otoczeniem, podstawowe umiejętności szkolne, lepsza samoobsługa.

Interpretacja ilorazu inteligencji wg Wechslera

Ślepota - osoba nie jest w stanie zobaczyć nawet światła. Stan taki określa się, jako brak poczucia światła i oznacza, że oko jest nieodwracalnie uszkodzone i nie ma możliwości przywrócenia widzenia w danym oku.

Niedowidzenie - w sensie medycznym jest to obniżenie ostrości wzroku (czyli zdolności dobrego widzenia) bez organicznej przyczyny (czyli przy prawidłowo zbudowanym oku). Inaczej, niedowidzenie to niska niewypracowana od urodzenia ostrość wzroku. Istnieje możliwość leczenia i całkowitego powrotu do pełnej sprawności narządu wzroku.

Niewidome (od urodzenia, ociemniałe, szczątkowo widzące)

Niedowidzące (niedowidzące, słabowidzące oraz słabowidzące z wadami obuocznego widzenia).

Definicja ślepoty opracowana przez PZN: do niewidomych zaliczamy dzieci i dorosłych, którzy nie widzą od urodzenia, albo od wczesnego dzieciństwa tak, że nie pamiętają żadnych wrażeń wzrokowych. do ociemniałych zalicza się wszystkich, którzy widzieli, lecz potem utracili wzrok: stopniowo lub nagle.

Ślepota choć powoduje znaczne kłopoty w praktycznym życiu, nie prowadzi do złego przystosowania. Korelacje złego przystosowania spotyka się raczej w braku miłości i szacunku wobec jednostki, niż w braku doświadczeń wzrokowych. Niewidomi ludzie często są obiektem litości, zniewagi, niezrozumienia i obskurantyzmu.

Aktualnie podstawą rozważań o stopniu utraty narządu wzroku jest Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Ograniczeń w Rolach, opublikowana przez WHO w 1980 roku.

Zgodnie z powyższą klasyfikacją:
- za wzrok normalny uważa się ostrość wzroku powyżej 0,3
- słabo wzroczność od 0,3 do 0,05
- a poniżej - ślepotę całkowitą, poczucie światła i ślepotę umiarkowaną.

Skutki utraty wzroku są zależne od:
- wieku, w którym dana osoba utraciła wzrok
- tego czy utraciła go nagle czy stopniowo.
Niewidome od urodzenia dziecko buduje wyobrażenia o świecie i techniki regulowania stosunków ze światem według reguł dla niewidomych. W odniesieniu do myślenia u dzieci niedowidzących zauważamy szybki rozwój operacji abstrahowania, różnicowania, klasyfikowania, schematyzowania i szukanie analogii, jednak brak wyobrażeń przestrzennych istotnie opóźnia rozwój myślenia konkretno- obrazowego. Utrata wzroku w wieku późniejszym wiąże się z dramatem utraty wzroku, akceptacją braku wzroku i koniecznością „przebudowy” metod poznawania otoczenia i działania w świecie przystosowanym do możliwości ludzi widzących.

Postawy widzących wobec niewidomych:

- pozytywne postawy zdrowych wobec inwalidów zawierają element lekceważenia
- u rodziców wyraża się w formie nadmiernej opieki
- wrogie postawy wyrażają się w formie jawnego odtrącenia albo w postaci odtrącenia ukrytego pod nadmierną troskliwością bądź innymi pozytywnymi przejawami.

5 typów reakcji rodziców niewidomych dzieci wg Sommers:

1. Akceptacja 9

2. Zaprzeczenie 4

3. Nadmierna opieka 13

4. Ukryte odtrącenie 16

5. Jawne odtrącenie 8

Przystosowawcze zachowanie niewidomej młodzieży ściśle wiąże się z tymi reakcjami rodziców.

3 główne rodzaje edukacji niewidomych dzieci:

1. Szkoła publiczna

2. Zakład zamknięty

3. Nauczanie integracyjne

Tendencje edukacyjne

Integracja dzieci niewidomych uczęszczających do szkół publicznych. W szkołach publicznych tendencja do wcześniejszego i pełniejszego zintegrowania programu dla takich dzieci, ze zwykłym programem dla dzieci.

Rehabilitacja i terapia:
Proces przystosowania dorosłego, który stracił wzrok wg Choldena:

- Szok który trwa od kilku dni do kilku tyg. (brak racjonalnego myślenia, im krócej trwa tym rewalidacja jest łatwiejsza)

- Depresja (przepełnienie smutkiem, rozpaczą, przygnębieniem, poczucie beznadziejności, myśli samobójcze i brak wiary w możliwości stawiania czoła trudnościom)

- Przystosowanie przejawia się w gotowości do podjęcia walki o życie z tymi samymi wartościami, które pozostały. Jednostka dokonuje wielu przewartościowań i stopniowo angażuje się w sprawy bieżącego życia.

Społeczeństwo i grono lekarzy chce za wszelką cenę zapobiec depresji co znacznie utrudnia przezwyciężanie okresu ''żalu” przez niewidomego. Lekarz powinien zapewnić pacjentowi dostarczenie informacji i doświadczeń pokazujących, że niewidomi mogą się dobrze przystosować.

Po przejściu szoku i depresji jednostka przestaje być pacjentem medycznym, a staje się pacjentem rehabilitacji.

Usługi rehabilitacji zawodowej: wizyty mogą mieć na celu uzyskanie pomocy w znalezieniu zatrudnienia, opanowania specjalnych umiejętności (czytanie i pisanie systemem Braille'a, poruszanie się).

Może być pacjentem ośrodka rehabilitacyjnego, przebywać tam przez dłuższy czas i korzystać z programu szkolenia, mającego na celu przyspieszenie pełnej realizacji jego możliwości zawodowych, społecznych, osobistych.

Podczas przeprowadzania terapii Cholden zauważył:

1. Wyjątkową trudność w wyrażaniu emocji,

2. Powierzchowność interpersonalnych stosunków między pacjentami ośrodka rehabilitacyjnego,

3. Poczucie wrogości wobec widzących lub wobec pacjentów, którzy zachowali pewną zdolność widzenia,

4. Poczucie izolacji i niepokoju po utracie wzroku,

5. Reakcje na konieczne uzależnienia wynikające z utraty wzroku

Konsekwencje fizyczno – zdrowotne utraty wzroku:

U dziecka niewidomego od urodzenia rozwija się szereg wadliwych postaw poznawczych, emocjonalnych i społecznych. Widzący osesek wcześnie rozgląda się dokoła, podnosi głowę, obraca nią. Później chwyta przedmioty, przyciąga i czołga się, aby przedmiot zdobyć. Niemowlę niewidome nie jest w takim samym stopniu pobudzane przez naturalne otoczenie. W okresie po niemowlęcym formy ruchu są także ograniczone, a zwłaszcza opóźniony jest rozwój ruchu poprzez naśladownictwo.

Blindismy- to zespoły tików, odruchów obrony, póz i gestów będących reakcją na niezidentyfikowane obiekty oraz braku mimitycznej kontroli własnych zachowań ukierunkowanych na środowisko. Poprzez ćwiczenie ruchowe można

je zlikwidować.

Osoby ociemniałe w porównaniu do niewidomych od urodzenia znajdują się w sytuacji korzystniejszej, jeśli ociemniały przejawia odwagę ruchu, to może on bardziej przypominać widzącego aniżeli niewidomego.

Wszelka aktywność fizyczna przejawiana przez dziecko niewidome posiada wręcz znaczenie krytyczne dla rozwoju fizyczno-motorycznego. Zapobiega spowolnieniu tempa rozwoju, wadom podstawy i sprzyja kształtowaniu się właściwej przemiany materii (metabolizmowi).

Nauka orientacji i samodzielnego poruszania się niewidomych oraz nauka czynności dnia codziennego mają na celu nie tylko uczenie samodzielności jako drogi do osobistej niezależności, ale w takim samym stopniu osiąganie celów fizyczno-zdrowotnych niewidomego.

Konsekwencje psychospołeczne utraty wzroku:

- zaburzone poczucie własnej wartości, które kształtuje się w długim procesie ontogenetycznego rozwoju
- obiektywne uszkodzenie analizatora wzroku jest z jednej strony źródłem osobistej refleksji, której efektem jest poczucie własnej inności in minus, a z drugiej źródłem społecznych postaw wobec niewidomych, wyrażających się w komunikowaniu im inności, okazywaniu współczucia, miłosierdzia bądź ostracyzmu, co wtórnie dodatkowo obniża poczucie własnej wartości.

- akceptacja straty wzroku jest warunkiem zbierania o sobie pozytywnych informacji oraz odbioru komunikatów z otoczenia, umożliwiających funkcjonowanie wspólnotowe, wespół z widzącymi.
Na przykład okazanie pomocy niewidomym przez widzących będzie odbierane jako gest międzyludzkiej solidarności, a nie jako miłosierdzie bądź komunikowanie inności. Poza tym osoba niewidoma nie weźmie do ręki białej laski (podstawa poruszania się) bądź tabliczki brajlowskiej i rysika, dopóki nie zaakceptuje braku wzroku.

Metody oceny psychologicznej niewidomych dzieci

Skala dojrzałości społecznej Maxfielda – Buchholza dla niewidomych dzieci przedszkolnych

Daje miernik rozwoju, który pozwala porównać dane dziecko niewidome z osiągnięciami grupy standaryzacyjnej, składającej się z 484 niewidomych dzieci.

Maxfield otrzymał oceny dojrzałości społecznej zasadniczo niższe dla dzieci niewidomych niż dla dzieci widzących w tym samym wieku, chociaż rozwój niewidomych dzieci może wykazywać właściwą progresję, bez poważniejszego opóźnienia w rozwoju, spodziewanego zazwyczaj, jako wynik upośledzenia.

Skala inteligencji dzieci Cattella

Opóźnienie uwidacznia się najbardziej przy pewnych typach reakcji motorycznych, gdzie dobra koordynacja ruchowa rozwija się łatwo, dopiero, gdy dziecko ma szersze doświadczenie w ogólnej aktywności motorycznej.

W wieku ok. 15 miesięcy energię niewidomego dziecka należy kierować głównie na lokomocję i ogólną aktywność motoryczną.

U dzieci niewidzących umiejętność dobrej koordynacji ruchowej i powodzenie w pojmowaniu stosunków przestrzennych rozwijają się spontanicznie, choć zwykle w wieku późniejszym niż u dzieci widzących.

Pomiary inteligencji (wiek szkolny i dojrzały):

Tymczasowe testy inteligencji Hayesa – Bineta dla niewidomych - 6 testów dla każdego poziomu wieku w odstępach rocznych, poczynając od 3. roku życia. Wykorzystanie Braille’a i prezentacji ustnej (słuchowej) w wielu testach „wizualnych”.

Skale Wechslera – odmiany dla dorosłych oraz skala inteligencji Wechslera dla dzieci stosowane są przez wykorzystywanie werbalnych partii skali. Metoda ta polega na stosowaniu 6 testów werbalnych i odpowiednim przeliczaniu całego zestawu punktów.

Nauka orientacji przestrzennej obejmuje:

- naukę technik ochraniających,
- ustalanie kierunku marszu,
- poznawanie właściwości otoczenia,
- odnajdywanie upuszczonych przedmiotów,
- korzystanie z pomocy przewodnika,
- posługiwanie się laską,
- chodzenie po schodach i korzystanie ze schodów ruchomych,
- korzystanie ze środków komunikacji miejskiej.

Niewidomi a społeczeństwo

Dzisiaj przy zastosowaniu pomocy optycznych i powiększalników telewizyjnych zwiększa się liczba dzieci i młodzieży mogącej uczestniczyć w integracyjnych formach edukacji. Liczba stanowisk pracy dostępnych dla inwalidów wzroku ulega systematycznemu poszerzeniu, zwłaszcza dla osób słabo widzących. Obecnie dominuje pogląd, że poprzez rewalidację jak największa liczba osób niepełnosprawnych winna uczestniczyć w życiu społecznym w myśl zasad integracji (klasy integracyjne), a nie segregacji (klasy i szkoły specjalne, zakłady pracy chronionej, bariery urbanistyczne

PROCESY POZNAWCZE- dzięki procesom poznawczym człowiek zdobywa orientację w otoczeniu. Elemantarną orientację umożliwiają przede wszystkim proste czynności poznawcze – spostrzeżenia, wrażenia, orientacja myślenie i pamięć, które dostarczają informacji o bodźcach bezpośrednio działających na narządy zmysłów.
1. Procesy poznawcze - zabezpieczające orientację w otoczeniu i sprawność działania. Obejmują one:
a. świadomość
b. wrażenia i spostrzeżenia
c. pamięć
d. uwagę
e. myślenie
f. orientacja
2. Procesy motywacyjne - wyznaczające kierunek i cel działania
3. Procesy emocjonalne - zabezpieczające dynamikę działania
Zaburzenia myślenia
Podstawowym sposobem analizy zaburzeń myślenia u chorego jest analiza jego wypowiedzi, które pozostają z jednej strony pod kontrolą jego umiejętności językowych, z drugiej zaś – umiejętności porozumiewania się. 
Zaburzenia myślenia dzieli się w psychopatologii na zaburzenia treści oraz toku myślenia. Zaburzenia treści dotyczą tego, co człowiek myśli i analizujemy je pod kątem zbieżności lub też rozbieżności komunikowanych czy realizowanych przekonań z treściami uważanymi za prawdziwe. Zaburzenia treści natomiast dotyczą tego, w jaki sposób człowiek myśli. Dzielimy je na prostsze zaburzenia toku myślenia – opisujące błędy związane z tempem, rytmem lub płynnością przebiegu wątków myślowych oraz na bardziej złożone zaburzenia struktury i funkcji myślenia.

I. Zaburzenia toku myślenia :

1. SPOWOLNIENIE TOKU MYŚLENIA LUB PRZSPIESZENIE – Spowolnienie (zahamowanie) oznacza zmniejszenie spontaniczności, zmienności oraz szybkości rozwijania wątków myśli i wypowiedzi. Nasilone spowolnienie prowadzi do zalegania jednej myśli (monoideizmu). Przyspieszenie oznacza natomiast zwiększenie spontaniczności, zmienności oraz szybkości rozwijania wątków myśli i wypowiedzi. Nasilone przyspieszenie prowadzi do bezowocnej gonitwy myśli, a tym samym do obfitości wypowiedzi i słowotoku.

2. OTAMOWANIE LUB NATŁOK – Otamowanie to chwilowa, najczęściej nieoczekiwana przerwa w biegu myśli i wypowiedzi. Może być odczuwana jako pustka lub brak myśli w głowie. Z kolei natłok (mantyzm) to poczucie uciążliwego nadmiaru myśli, które często zakłóca płynność wypowiedzi. Tego typu zaburzenia bardzo często pojawiają się w schizofrenii.

3. ROZWLEKŁOŚĆ – czyli tendencja do rozpoczynania kolejnych, zbędnych wątków wypowiedzi, pomimo niezakończenia już rozpoczętych, a tym samym oddalania się od wątku głównego. W związku z tym pojawiają się problemy przy porozumiewaniu się z otoczeniem.

4. MYŚLENIE PARALOGICZNE - czyli myślenie niezrozumiałe, zdezorganizowane, odstępujące od reguł budowania logicznych wypowiedzi, oparte na pojęciach o znaczeniu „prywatnym”.

5. SPLĄTANIE (INKOHERENCJA) – polega na rozerwaniu związków myślowych. Wypowiedzi chorego są niezrozumiałe, niekomunikatywne i wybitnie nieskładne. Sam pacjent łatwo ulega rozproszeniu, podąża za przypadkowymi skojarzeniami. 

6. MYŚLENIE REZONERSKIE - roz­budowane zbędne rozważania i dowo­dzenia nie prowadzą do wniosków mogących znaleźć zastosowanie prak­tyczne. M. R. charakterystyczne jest dla schizofrenii.

7. MYŚLENIE MAGICZNE - myślenie magiczne – pojawia się u dzieci w okresie myślenia przedoperacyjnego, w zaburzeniach schizofrenicznych albo nerwicy natręctw; osoba utożsamia myślenie z działaniem, np. twierdzi, że jeżeli pomyśli, żeby zapaliła się latarnia za rogiem, tak też się stanie; myślenie magiczne wiąże się czasem z wiarą w zabobony albo myśleniem życzeniowym.

8. MYŚLENIE SYMBOLICZNE - opisuje ludzkie czynności polegające na świadomym manipulowaniu np. słowami, wykonywanie  gestów

9. ROZKOJARZENIE MYŚLENIA - związane z zatracaniem konsekwencji przyczynowo-logicznej oraz dezorganizacją myślenia i wypowiedzi. Chory posiada swój własny zakres pojęć, niezrozumiały dla otoczenia, jakby "zaszyfrowany", jego wypowiedzi są oderwane od rzeczywistości, niejasne, często mało płynne i chaotyczne (tzw. „sałatka słowna” lub schizofazja)

II. Zaburzenia treści myślenia :
1. MYŚLI NADWARTOŚCIOWE (IDEE NADWARTOŚCIOWE) – przekonania w zasadzie prawdziwe, które wywierają nadmierny wpływ na wszelkie decyzje, zachowania, podejmowane cele życiowe i całe postępowanie człowieka. Wyraźnie się wyróżniają na tle innych przekonań osoby z tym właśnie zaburzeniem. Mimo, że człowiek nie traci poczucia rzeczywistości, zachowuje się mało elastycznie, radykalnie, często fanatycznie,  ma silne poczucie, że zostało mu polecone wykonanie pewnej specjalnej misji i tylko on może to zrobić. Przekonania nad wartościowe mogą dotyczyć zarówno  cech indywidualnych (np. wyglądu, zdrowia), jak i nastawienia do świata zewnętrznego (np. postawy innych ludzi, idei społecznych, naukowych).
2. UROJENIA - fałszywe przekonania, błędne sądy pochodzenia chorobowego, które powstają w naszej głowie. Towarzyszy im całkowity brak podatności na rzeczowe kontrargumenty oraz izolacja od społeczeństwa. Wskazują na chorobliwe zniekształcenie oceny rzeczywistości oraz psychotyczny charakter zaburzeń. Występują w zaburzeniach somatogennych i schizofrenicznych. Obszar treści, których dotyczą urojenia jest właściwie nieograniczony. Jednak najczęściej fałszywe przekonania występują w następujących zakresach:

• Urojenia odnoszące (ksobne): - osoba chora odnosi do siebie wszystko to, co w rzeczywistości nie ma z nią żadnego związku – np. działania innych ludzi albo po prostu różne przypadkowe zdarzenia (np. przekonania typu „obserwują mnie”, „mówią o mnie w telewizji”);

• Urojenia oddziaływania (wpływu, owładnięcia):- ogólne przeświadczenie chorego, iż jego przeżycia i zachowania ulegają wpływowi obcych sił, które przejęły nad nim kontrolę i oddziałują na niego za pomocą naturalnych, nadnaturalnych lub niewiadomych sposobów – często na odległość. Może zdarzyć się tak, że pacjent będzie przypisywał niezwykłą zdolność wpływania na innych własnej osobie;

• Urojenia nasyłania (myśli):- silne przekonanie, że otoczenie nasyła choremu swoje myśli, w związku z czym zna on wszelkie idee i przemyślenia innych ludzi;

• Urojenia prześladowcze:- występuje najczęściej. Opiera się na przekonaniu, że otoczenie dąży do pozbawienia chorego ważnych dla niego dóbr – np. własności, godności, zdrowia, a nawet życia;

• Urojenia zmiany (własnej) osoby:- poczucie zagrażającej, zachodzącej lub już zaistniałej zmiany ciała, psychiki, tożsamości albo przemiany w inną istotę;

• Urojenia wyższościowe (wielkościowe): mają silny związek z wyraźnie podwyższoną samooceną. Krążą wokół przekonania, że jest się kimś ważnym i znaczącym, ma się wartościowe znajomości oraz nadzwyczajne możliwości i zdolności;

• Urojenia małej wartości (depresyjne): mają silny związek z intensywnym zaniżeniem samooceny. To poczucie utraty zdrowia (hipochondryczne), spokoju sumienia (winy, grzeszności), majątku (zubożenia) albo przekonanie o całkowitym zaniku (śmierci) samego siebie lub świata (nihilistyczne).

3. MYŚLI NATRĘTNE (OBSESJE) – czyli uporczywe, wciąż powracające i narzucające się choremu myśli związane z poczuciem przymusu, aczkolwiek traktowane jako własne, mimo że niezgodne z własnym „ja”. Ich treść najczęściej odzwierciedla obawy, zagrożenia i wątpliwości osoby chorej.  |
Jak odróżnić wrażenia od spostrzeżeń: O wrażeniu mówimy wtedy, kiedy doznajemy np. „zieloności” liścia, „twardości metalu” czy „dźwięku” instrumentu. Poznając świat odzwierciedlamy w naszym umyśle nie pojedyncze cechy przedmiotów, czy zjawisk, lecz całe sytuacje czy pewne ich elementy, z których składają się określone przedmioty. Doznając „zieloności” liścia spostrzegamy zarazem jego określony kształt, widzimy go z odpowiedniej odległości. Jednak poznanie świata opiera się na procesach bardziej złożonych, które nazywamy SPOSTRZEŻENIAMI.
Zaburzenia spostrzegania dzielimy na:
1. Złudzenia – iluzje
Złudzenia są zwykle podobnie postrzegane przez większość ludzi. Mogą one dotyczyć każdego ze zmysłów, jednak złudzenia wzrokowe są najlepiej poznane i zrozumiane. Jako przykład można podać brzuchomówcę, poruszającego ustami lalki – tak długo jak publiczność będzie widziała poruszające się usta lalki, będzie przekonana, że to lalka wypowiada słowa. Złudzenia możemy podzielić ze względu na rodzaj zmysłu na: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, smakowe i węchowe.
Złudzenie Ponza : Górna pozioma kreska wydaje się dłuższa niż ta leżąca niżej. Dzieje się tak dlatego, iż rysunek przypomina tor kolejowy zniekształcony przez perspektywę. Dwie ukośne linie postrzegamy, dzięki stałościom spostrzeżeniowym, jako w rzeczywistości równoległe, co z kolei sugeruje, że dwie linie poziome mają różną długość.
Figura dwuznaczna : W pewnych przypadkach mózg zmuszony jest do zinterpretowania sceny czy ruchu, którego nie można postrzegać jednoznacznie. Nawet jeśli obraz na siatkówce oka pozostaje niezmienny, po upływie jakiegoś czasu możemy go postrzegać inaczej. Nigdy nie można widzieć dwóch wariantów jednocześnie.

2. Omamy – (halucynacje) - jest to spostrzeganie nieistniejących przedmiotów i zjawisk.
a) proste – dotyczą jednego analizatora
b) złożone – dotyczą więcej niż jednego analizatora
c) elementarne – wrażenia typu: miganie, błyski, widzenie płomieni

Omamy mogą być także zależne od warunków występowania. Spotyka się omamy psychogenne (katatymiczne) symbolicznie odzwierciedlające przeżycia emocjonalne - osoba widzi wówczas to czego pragnie lub czego się lęka. Omamy mogą wystąpić także w trakcie zasypiania (omamy hypnagogiczne), lub w trakcie budzenia się (omamy hypnopompiczne).

3. Zaburzenia psychosensoryczne
- deja vu lub dejavecu - przedmiot lub sytuacja spotykana pierwszy raz wydaje się znajoma.
- jamais vu lub jamaisvecu - przedmiot lub sytuacja dobrze znana wydaje się spostrzegana lub przeżywana pierwszy raz.
- Zespół halucynacyjny (halucynoza). Podstawowym objawem tego zespołu są omamy prawdziwe, najczęściej słuchowe występujące w trzeciej osobie pod postacią uporczywych komentarzy, wyzwisk, gróźb pod adresem chorego. W przypadku omamów wzrokowych mogą to być uporczywie powtarzające się postacie lub obrazy. Świadomość jest niezaburzona, pamięć zachowana. Może występować lęk i niepokój ruchowy pod wpływem treści omamowych. Nastrój z reguły obniżony z cechami drażliwości i zniecierpliwienia. Zespół halucynacyjny może mieć charakter ostry lub przewlekły. Występuje najczęściej u osób zażywających przewlekle środki toksyczne, np. alkohol.

Zaburzenia w orientacji:
Orientacja w przestrzeni- warunek dobrego funkcjonowania człowieka w otaczającej rzeczywistości. Dlatego jednym z celów wychowania przedszkolnego, a potem nauczania w klasie pierwszej, jest troska o kształtowanie orientacji przestrzennej. Zaburzenia orientacji przestrzennej wiąże się z obniżoną percepcją wzrokową.
- Brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.);
- związane są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek),
- w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).
- rysunki mają niższy poziom graficzny i wykazują prymitywne uproszczenie, z małą ilością szczegółów, są źle rozplanowane
- niewłaściwie rozplanowuje wyrazy w stosunku do strony zeszytu, nie mieści się w linijkach, wybiera złe linijki
- myli litery o różnym położeniu w stosunku do osi pionowej i poziomej p / g, u / n, p / b
- myli kierunek zapisu (pismo lustrzane)

Zaburzenia emocjonalne :
Są to procesy psychiczne, które czynnościom człowieka nadają „barwę” i wyrażają jego osobisty stosunek do przedmiotów, zjawisk, innych ludzi i własnej osoby.
NASTRÓJ - to utrzymujące się przez dłuższy okres zabarwienie emocjonalne wszystkich przeżyć, zarówno doświadczane subiektywnie i relacjonowane, jak również możliwe do obserwacji przez otoczenie

• Nastrój prawidłowy (eutymia) - obejmuje zwykły zakres wahań nastroju, bez nastroju wyraźnie obniżonego lub wzmożonego

• Nastrój obniżony (depresja) - nastrój z poczuciem smutku

• Nastrój wzmożony - nastrój z poczuciem radości

• Mania - nastrój wzmożony z cechami ekspansywności, nadmiernym przekonaniem o możliwościach , z towarzyszącą wzmożoną aktywnością psychiczną i ruchową;

• Euforia - nastrój wzmożony z przeżyciem szczęścia, wielkości, bez zwiększonej aktywności psychoruchowej

• Ekstaza - nagłe przeżycie niewypowiedzianego szczęścia

• Labilność - łatwe wahania między nastrojem wzmożonym a obniżonym

• Drażliwość - łatwe wpadanie w gniew

• Dysforia - nastrój obniżony z cechami drażliwości, skłonnością do agresji i czynów impulsywnych

• Nastrój żałobny - nastrój smutku związany z realną utratą bliskiej osoby

• Anhedonia - niemożność odczuwania przyjemności powodująca zaprzestanie wykonywania czynności dających uprzednio przyjemność

• Aleksytymia - niemożność wyrażenia za pomocą słów swoich stanów emocjonalnych

ZESPÓŁ DEPRESJNY - charakteryzuje się podstawową triadą zaburzeń nastroju, myślenia i aktywności ruchowej
1) Obniżony nastrój; w depresji z cechami melancholicznymi (endogennymi) smutek ma charakter „witalny”, łączący się z doznaniami somatycznymi: niepokojem okolicy serca, utratą energii, poczuciem zmęczenia oraz niezdolnością do odczuwania przyjemności (anhedonia).
2) Zahamowanie toku myślenia, najbardziej nasilone w depresji z cechami melancholicznymi; w ciężkich depresjach mogą wystąpić zaburzenia treści myślenia - urojenia depresyjne (hipochondryczne, grzeszności, winy, ruiny materialnej), myśli samobójcze.
3) W depresji z cechami melancholicznymi występują również okołodobowe wahania samopoczucia (najczęściej najgorsze samopoczucie występuje w godzinach rannych) oraz zaburzenia czynności fizjologicznych: przyjmowania pokarmu (brak łaknienia z utratą masy ciała lub rzadziej nadmierny apetyt, zwłaszcza na słodycze), zaburzenia snu (najczęściej wczesne budzenie, rzadziej nadmierna senność), zmniejszenie libido, zaparcia, u kobiet zaburzenia miesiączkowania.
4) Zahamowanie ruchowe, najbardziej nasilone w depresji z cechami melancholicznymi z towarzyszącym brakiem motywacji do działania.

ZESPÓŁ MANIAKALNY- charakteryzuje się podobną triadą zaburzeń jak zespół depresyjny, ale o przeciwnym kierunku :
1) Nastrój podwyższony z poczuciem radości, ekspansywności, nadmiaru energii, wielkich możliwości, niekiedy z towarzyszącą drażliwością, labilnością.
2) Przyspieszenie toku myślenia. W nasilonych stanach maniakalnych: gonitwa myśli zaburzenia treści myślenia (urojenia wielkościowe, nieuzasadnione poczucie wszechmocy).
3) Pobudzenia ruchowe. Nadmierna aktywność w różnych dziedzinach (przedsięwzięcia, zakupy, twórczość, seks), podejmowanie nieprzemyślanych działań pod wpływem chwilowych impulsów.

AFEKT - obserwowana ekspresja emocji, niekiedy niezgodna z opisem emocji przez chorego
1. Afekt dostosowany - ekspresja emocji żywa, dostosowana do sytuacji, prawidłowo modulowana
2. Afekt niedostosowany - paramimia (zaburzeniu związku między przeżyciami a ekspresją uczuć) paratymia (braku związku między uczuciami a ich ekspresją), ambiwalencja uczuciowa (jednoczesne doświadczanie przeciwstawnych stanów emocjonalnych
3. Afekt osłabiony (apatia) - osłabienie ekspresji i samorzutnych zmian emocji
4. Afekt sztywny (sztywność uczuciowa) - niemożność współdźwięczenia emocjonalnego z otoczeniem
5. Afekt labilny (chwiejność uczuciowa) - niemożność dłuższego utrzymania ekspresji emocji, łatwa zmiana afektu, chwiejność uczuciowa

LĘK- negatywna emocja związana z antycypacją niebezpieczeństwa nadchodzącego z zewnątrz lub pochodzącego z wewnątrz organizmu
1. Lęk wolno płynący - uczucie przenikającego nieokreślonego niepokoju
2. Lęk napadowy (paniczny) - ostry napad lęku z poczuciem przerażenia (obawa przed śmiercią lub „zwariowaniem”) oraz z silnymi objawami wegetatywnymi
3. Strach - obawa przed rzeczywistym niebezpieczeństwem
4. Agitacja - silny lęk z towarzyszącym niepokojem ruchowym
5. Lęk fobiczny (sytuacyjny) - obawa przed określoną sytuacją, która doprowadza do jej unikania np. : klaustrofobia, aerofobia

Zaburzenia świadomości:
LOŚCIOWE:

• przymglenie świadomości -z zachowanym kontaktem słownymi możliwością uzyskania prostych odpowiedzi, niepełną orientacją w czasie, niemożnością spostrzegania złożonych związków, lekkim splątaniem myślenia

• senność - znacznie utrudniony kontakt słowny, odpowiedzi po wielokrotnym pytaniu z wyraźnym splątaniem myślenia

• półśpiączka- brak reakcji na słowa, zachowana reakcja na ból

• śpiączka - brak reakcji na bodźce słowne i bólowe ze stopniowym zanikaniem odruchów

JAKOŚCIOWE:

• zespół majaczeniowy- cechuje się: dezorientacją w czasie a przy znacznym nasileniu, także w otoczeniu, zaburzeniami spostrzegania pod postacią iluzji oraz prawdziwych omamów, zaburzeniami toku myślenia pod postacią spowolnienia utrudniającego kontakt, zmiennego nastroju zależnego od treści omamowych, często lękowego z drażliwością, sferą ruchową wyrażającą niepokój z możliwością zachowań agresywnych będących odpowiedzią na doznania omamowe, pamięć - występuje częściowa amnezja z zachowaniem fragmentów wspomnień, przeżyć chorobowych

• zespół snopodobny- cechuje się: dezorientacją w czasie i otoczeniu, zaburzeniami spostrzegania pod postacią złożonych omamów prawdziwych w stosunku do których chory stara się reagować czynnie, zaburzeniami myślenia pod postacią inkoherencji oraz urojeń głównie konkretno obrazowych odzwierciedlających treści omamów, zmiennym nastrojem od lęku do radości i zachwytu w zależności od treści omamów, z zakresu sfery ruchowej - mogą występować ruchy wyrażające treść omamów, zaburzeniami pamięci pod postacią częściowej amnezji zwykle o większym zakresie niż w zespole majaczeniowym

• zespół majaczeniowy- cechuje się: całkowitą dezorientacją lub zawężeniem pola świadomości, możliwością wystąpienia iluzji i omamów, zaburzeniami toku myślenia różnego stopnia, a niekiedy tylko dyskretnej inkoherencji, nastrój zależny od treści przeżyć psychotycznych, sfera ruchowa jest zaburzona w różnym stopniu, zaburzeniami pamięci pod postacią amnezji całkowitej

• zespół splątaniowy- cechuje się: głęboką dezorientacją w czasie i miejscu, a także co do osób z otoczenia i własnej osoby, zaburzeniami toku myślenia pod postacią silnego splątania myślenia, niepokojem ruchowym zwykle o charakterze manipulacyjnym lub pod postacią jaktacji (stereotypowych ruchów skubania, drapania, darcia), zaburzeniami pamięci pod postacią niepamięci całkowitej

Zaburzenia wrażenia:
1) Nadwrażliwość- jest to nadmierna reaktywność na wszystkie, nawet słabe bodźce. Objaw ten spotyka się w zespole neurastenicznym po zatruciach, w początkowych stadiach psychoz.
2) Zmniejszenie wrażliwości-jest to zmniejszenie intensywności odbieranych bodźców. Objaw ten spotykamy w zespołach depresyjnych i otępiennych.
3) enestopatie-są to doznania płynące ze skóry lub narządów wewnętrznych, o zmiennej lokalizacji pod postacią: np. mrowień, pieczenia, kłucia, drętwienia lub ucisków. Objaw ten spotykamy w zespołach depresyjnych (depresji hipochondrycznej), schizofrenii a także w zespole neurastenicznym.

Zaburzenia pamięci(ilościowe i jakościowe):
ILOŚCIOWE:
1) Hipermnezja-jest to mechaniczna nadczynność pamięci polegająca na nadmiernym zapamiętywaniu szczegółów, występująca w zespole maniakalnym, niekiedy w zespole paranoicznym lub pod wpływem emocji
2) Hipomnezja-Jest to osłabienie pamięci. Może mieć charakter czynnościowy(np. pod wpływem silnych emocji, szczególnie lęku, następuje dezorganizacja przypominania) lub organiczny, gdy pod wpływem zatruć, urazów, zmian zwyrodnieniowych, niedokrwienia mózgu zakłócone jest zapamiętywanie, jak i przechowywanie i przypominanie.
3) Amnezja-Jest to niepamięć zupełna. Polega na całkowitym wymazaniu z pamięci określonej grupy wspomnień. Może mieć charakter czynnościowy i organiczny. Niepamięć czynnościowa polega na wyparciu szczególnie przykrych wspomnień. Organiczna występuje najczęściej po urazach i może obejmować okres poprzedzający lub okres po wystąpieniu urazu
JAKOŚCIOWE:

• złudzenia pamięciowe - zniekształcone pod wpływem emocji (strachu, zazdrości, nienawiści) wspomnienia rzeczywistych faktów.

• omamy pamięciowe - rozpoznajemy gdy chory jest przekonany o realności wspomnień dotyczących nieistniejących w przeszłości faktów.

• konfabulacje są to nierealne, często fantastyczne lub naiwne wymysły, którymi chorzy zapełniają luki pamięciowe, np. w zespole Korsakowa

• kryptomnezje, gdy wspomnienia utraciły cechę powtórności i wydają się nowe (np. nieświadome zapożyczenia i plagiaty)

• ekmnezje- mieszanie przeszłości z teraźniejszością

Zaburzenia procesów motywacyjnych:
Wzmożenie aktywności fizycznej:

• pobudzenie maniakalne - uwarunkowane wzmożonym i ekspansywnym nastrojem

• pobudzenie melancholiczne (agitacja) - niepokój ruchowy w okresie depresji uwarunkowany poczuciem nasilonego lęku i niepokoju wewnętrznego

• pobudzenie psychotyczne - związane z treścią urojeń i omamów, np. w schizofrenii, psychozach alkoholowych, psychozach na podłożu somatycznym, z zaburzeniami świadomości

• pobudzenie związane z organicznym uszkodzeniem OUN, np. u osób z niedorozwojem umysłowym, w przebiegu padaczki

• pobudzenie w zespole lęku napadowego - napad paniki

• jaktacje - niepokój w obrębie łóżka, w stanach głębokich jakościowych zaburzeń świadomości

• akatyzja - niemożność siedzenia lub stania w jednym miejscu, z towarzyszącym niepokojem wewnętrznym, najczęściej jako objaw uboczny leczenie neuroleptykami

Osłabienie aktywności fizycznej:

• zahamowanie depresyjne - stan zahamowania psychoruchowego i osłabienia motywacji do działania najbardziej wyrażony w depresji typu melancholicznego

• abulia (hipobulia) - stan zahamowania psychoruchowego i braku motywacji do działania związany z organicznym uszkodzeniem OUN

• deficyt aktywności i motywacji osłabienie aktywności społecznej związany z objawami ubytkowymi schizofrenii

• zahamowanie psychogenne - uwarunkowane sytuacją stresową o ekstremalnym nasileniu (np. wypadki, klęski żywiołowe)

Podstawowe metody badawcze w psychologii:

EKSPERYMENT

To metoda badania polegające na wywołaniu badanego zjawiska( np. uczenie się, agresja, emocje) lub tworzeniu i regulowaniu warunków , w których badane zjawisko może wystąpić. Badanie eksperymentalne pozwala nam obserwować to co nie obserwowalne. Przewidywania oparte na proponowanych wyjaśnieniach mogą zostać potwierdzone lub odrzucone przez wyniki eksperymentu.

Zmienna niezależna (ZN)- to taka która manipuluje badacz by zaobserwować jej wpływ na osoby badane (przyczyna)

Zmienna zależna (ZZ)- jest tym na co mam mieć wpływ ZN (skutek)

Zmienna niezależna

Manipulowanie ZN Zmiana której poziomami badacz manipuluje (systematycznie zmienia między grupami) Można manipulować między ludźmi lub wewnątrz ludzi Grupa kontrolna (poziom ZN = 0) Grupa w eksperymencie do której jest porównywalna grupa eksperymentalna Losowe przydzielenie badanych osób do grup: Istniejące różnice między osobami w próbie są rozmyte pośród grupy Grupy przed manipulacją są względnie podobne To pozwala nam na stosowanie metod statystycznych do analizy danych

Zmienna zależna

Może być więcej ni jedna ZZ pod wpływem ZN Może być mierzona na wiele sposobów

Prawidłowo przeprowadzony eksperyment charakteryzuje się :

- Trafnością zewnętrzną- stopień, w jakim wyniki badań mogą być generalizowane na inne sytuacje i na innych ludzi. - Trafność wewnętrzna- upewnianie się, że nic więcej poza zmienną niezależną nie może wpływać na zmienną zależną Głównym celem eksperymentu jest testowanie hipotez wyprowadzonych z teorii, ale eksperymenty mogą być również stosowane do badania skuteczności oddziaływań psychologicznych lub programów stosowanych w warunkach naturalnych

Zalety i wady badań eksperymentalnych:

Zalety:

- pozwala na określenie związków przyczyno-skutkowych
- losowe przydzielanie wszystkich badanych do sytuacji

Wady:

- błąd próby (też np. negatywne bądź znudzone nastawienie osób badanych);
- problemy etyczne badań eksperymentalnych (np. poufność, badania z dziećmi, prowokowanie sytuacji stresowych czy zachowań agresywnych mogących wywołać trwałe i negatywne stany emocjonalne u osób badanych)

BADANIE KORELACYJNE:

Szacuje związek między 2 zmiennymi Opisowe: nie pozwala na wnioskowanie przyczynowo skutkowe Zbieranie danych może być obserwacyjne, sondażowe, archiwalne Związek między dwiema zmiennymi charakteryzuje się:

- Kierunkiem (+,-,0)
- Siłą

Związki między zmiennymi

- Korelacja dodatnia: zmienne razem wzrastają i opadają

- Korelacja ujemna: jedna zmienna gdy rośnie to druga maleje

- Korelacja zerowa: brak związku między zmiennymi np.( związek ilości sprzedawanych ziemniaków do:

Ilości sprzedawanych łóżek, Częstości noszenia swetra

Zalety i wady badań korelacyjnych

Zalety:

- możliwość systematycznego porównywania osób i grup;

- możliwość badania wzajemnych powiązań między zmiennymi;

Wady:

- Nie pozwala na wnioskowanie przyczynowo – skutkowe (stosując korelację możemy jedynie stwierdzić, że coś współistnieje z czymś, że dwie zmienne są ze sobą powiązane ale nie możemy określić co z czego wynika, co jest przyczyną a co skutkiem);

TEST PSYCHOLOGICZNY:
- to narzędzie badawcze w psychologii pozwalające na uzyskanie takiej reprezentatywnej próbki zachowań, o których można przyjąć, że są one wskaźnikami interesującej nas cechy psychologicznej.

Cechy testu psychologicznego:

Jest zbiorem różnorakich pozycji (np. zadań, pytań, rysunków). Pozycje te stanowią próbkę umożliwiającą wnioskowanie o zachowaniu się osoby badanej w sytuacjach poza testowych. Procedura stosowania jest wystandaryzowana, zobiektywizowana i znormalizowana. Jest rzetelny i trafny

Historia testów psychologicznych- sięga roku 1890, kiedy to psycholog amerykański James McKeen Cattell opublikował pracę Mental tests and measurements, w której opisał 9 testów przeznaczonych do określania poziomu zdolności umysłowych.

Rzetelność testu- to miara dokładności pomiaru dokonywanego za jego pomocą. Im wyższa rzetelność tym większa dokładność z jaką mierzy on zmienną i mniejszy błąd pomiaru.

Trafność testu- to cecha testu psychologicznego, która oznacza, że test mierzy właśnie to, co miał mierzyć zgodnie z intencjami twórców.

Normalizacja testu- to procedura tworzenia zbiorów i wyników testu dla osób o określonych właściwościach zdefiniowanych za pomocą kryterium zewnętrznego.

Standaryzacja testu- to ujednolicony sposób posługiwania się testem. Ma on zminimalizować zależność wyników testu od wpływów czynników zewnętrznych, takich jak zachowanie się osoby przeprowadzającej badanie oraz warunki, w których to badanie jest przeprowadzane.

Obiektywizacja testu- nazywamy sposób punktowania odpowiedzi testowych i interpretacji wyniku niezależnie od tego, kto i kiedy przeprowadza tę punktację i interpretację.

Wykorzystanie testów- przez służby mundurowe (np. wojsko) w kandydaturze o pracę, w biznesie, w poradniach psycholog, w poradnictwie zawodowym, podczas adopcji oraz przy pracy z dziećmi z dysfunkcjami.

Podział testów:

1. Testy zdolności - mają za zadanie zmierzyć poziom umiejętności bądź potencjału intelektualnego badanego w odniesieniu do jakiejś normy.

2. Testy projekcyjne – polegają na wyświetlaniu lub pokazywaniu obrazów i obserwacji interpretacji badanego. Pozwalają dotrzeć do podświadomych pragnień, ocen, opinii czy nastawień jednostki z których na poziomie świadomym może sobie ona nie zdawać sprawy.

3. Kwestionariusze osobowości - to wszystkie testy typu papier i ołówek, które polegają na wybieraniu najbardziej do nas pasującej odpowiedzi na zadane w kwestionariuszu pytania. Każda odpowiedź ma swoją wartość liczbową, którą psycholog po zakończeniu testu sumuje z innymi i na podstawie wyniku liczbowego sytuuje badanego w odpowiednich ramach.

WYWIAD PSYCHOLOGICZNY:
1) ustrukturalizowany- konkretne pytania
2) swobodny- zgoda na nagrywanie
3) częściowo ustrukturalizowany- z góry określone tylko niektóre pytania
- zabranie danych
- swobodna rozmowa
- konkretne pytania
- język nie najtrudniejszy
- kolejność zadawanych pytań
- rodzaj pytań: otwarte, zamknięte
ANKIETA:
- zestaw pytań o charakterze otwartym udzielamy pisemnej odpowiedzi
- mało pytań
- cel badań: zainteresowania młodzieży, wolny czas itp.
- sposób zastosowania: odpowiednia ilość osób (ankiet) np. ponad 30
> metryczka (wiek, płeć, ale ANONIMOWE (zazwyczaj) ), czasem dane społeczne

OSOBOWOŚĆ:
Teorie typów i teorie cech:
Klasyfikacja obserwowanych przez nas typów i cech może przyczynić się do organizacji wiedzy o ludzkim zachowaniu. Nie jest to jednak łatwe.
Kategoryzacja według typów:
Zawsze wyodrębniamy wśród ludzi pewną niewielką liczbę kategorii z punktu widzenia pewnych cech. Obejmują one płeć, rasę, uczciwość
Wczesne typologie osobowości miały na celu ustalenie miedzy prostą, wyraźnie widoczną lub łatwą do ustalenia właściwością, a pewnymi zachowaniami charakterystycznymi dla jej posiadacza, np. jak gruby to wesoły, jak kobieta to życzliwa, inżynier – na pewno konserwatywny.
Wyróżniamy następujące teorie:

- Teoria wg Hipokratesa: twierdził ,że w każdym człowieku znajdują się 4 płyny-humory, a każdy z
nich kojarzony jest z charakterystycznym temperamentem.:

> krew – temperament sangwiniczny: wesoły, aktywny

> flegma – temperament flegmatyczny: ospały, apatyczny

> czarna żółć- temperament melancholijny: smutny, zadumany

> żółć – temperament choleryczny: łatwo wpada w złość

- Teoria Williama Sheldona: który wiązał wygląd fizyczny z temperamentem. Wyróżniał 3 kategorie ludzi: (typy budowy ciała)

• Endomorficzny (gruby, krągły). Wg Sheldona była to zrelaksowana, towarzyska grupa ludzi.

• Mezomorfinczny ( muskularny, silny), osoby silne, asertywne, przepełnione odwagą.

• Ektomorficzny (chudy, wysoki), introwertywni mózgowcy o upodobaniach artystycznych.

- Wskaźnik typów Myersa- Brigessa:- wykorzystuje podany przez badanych samopis preferencji do pomiaru 4 wymiarów osobowościowych: ekstrawersji-introwersji, zmysłowości-intuicji, myślenia-odczuwania, sądu-percepcji.
Hans Eysneck (1947- 1990)- jeden z najważniejszych teoretyków, przedstawił model łączący typy, cechy i zachowanie w hierarchiczny system. Wg jego teorii na najniższym poziomie znajdują się pojedyncze reakcje tj. akty działania, poznawcze. Gdy pojawiają się regularnie łączą się w reakcje nawykowe. Skorelowane reakcje nawykowe tworzą cechy na poziomie trzecim. Na podstawie danych z testów Eysneck wyróżnił 3 wymiary:
- ekstrawersję
- neurotyzm
- psychotyzm.
Uważał, że zróżnicowanie ludności pod względem tych trzech grup jest związane z różnicami genetycznymi i biologicznymi. Sądził też, że jego hierarchia w współpracy z innymi z innymi modelami cech może prowadzić do dogłębnego zrozumienia osobowości.
Wielka Piątka:
Niebezpieczeństwem psychologii cech jest fakt, że różni badacze studiują różne cechy, opracowują różne sposoby pomiaru i czasami tworzą zupełnie nowe nazwy mierzonych przez siebie wymiarów. Paradoksalnie: im więcej badań poznajemy, tym bardziej niejasny staje się obraz. Doprowadziło to do poszukiwania wspólnych wymiarów, które powiązałyby ze sobą całe bogactwo informacji i terminów zgromadzonych w psychologii osobowości.
Celem było wypracowanie wspólnego języka lub systemu opisowego, który pozwoliłby psychologom osobowości na porównanie stosowanych miar i wyników. Optymalnie taki system powinien być:

a) jak najszerszy

b) zrozumiały

c) niezależny od jakiejkolwiek teorii

d) wystarczająco elastyczny, żeby umożliwić różne poziomy analizy.

Poszukiwanie podstawowych wymiarów osobowości rozpoczęto od wyszukiwania w języku naturalnym wyrazów określających cechy. Allport i Odbert wydobyli ze słownika języka angielskiego wszystkie cechy i zredukowali je do 200 wiązek synonimów, na podstawie których stworzono dwubiegunowe wymiary (np. odpowiedzialny – nieodpowiedzialny). Następnie poproszono ludzi o oszacowanie samych siebie i innych na tych wymiarach. Za pomocą tej metody kilka niezależnie pracujących zespołów do wniosku: u podłoża cech, jakimi ludzie opisują siebie i innych, istnieje tylko pięć podstawowych wymiarów (Norman; Tupes i Christal).
Tych pięć wymiarów osobowości określa się mianem Wielkiej Piątki (the Big Five):

1. Ekstrawersja: rozmowny, energiczny i asertywny lub spokojny, wycofany i nieśmiały

2. Przyjaźń: sympatyczny, miły i ciepły lub zimny, kłótliwy i okrutny

3. Sumienność: zorganizowany, odpowiedzialny i przezorny lub beztroski, lekkomyślny i nieodpowiedzialny

4. Stabilność emocjonalna: spokojny, stabilny i zadowolony lub lękliwy, niestały i wybuchowy

5. Otwartość na doświadczenie: twórczy, intelektualny i otwarty umysłowo lub prosty, płytki i nieinteligentny.

6. (w testech te wymiary mają nazwy: ekstrawersja, ugodowość, sumienność, neurotyzm, otwartość na doświadczenia)

Paradoks spójności:
Zarówno teoria typów jak i teoria cech zakłada, że właściwości osobowości kształtują zachowanie w różnych typach sytuacji. Jednak w latach 20. wykryto niewiele przejawów między sytuacyjnej spójności zachowania.
Jedno z proponowanych wyjaśnień paradoksu spójności zakłada, iż osobowość jest konstruowana społecznie na podstawie:

a) stereotypów dotyczących związków między wyglądem fizycznym a pewnymi cechami

b) ukrytych teorii osobowości dotyczących wnioskowania z wiedzy o jednych cechach na temat innych cech

c) zniekształcenia poznawczego polegającego na spostrzeganiu zachowania jako spójnego nawet wtedy, kiedy takim nie jest.

Np. różne osoby, które tylko przelotnie poznały jakąś jednostkę, w podobny sposób odgadują jej osobowość.

Przyczyny paradoksu spójności:

• Specyficzne miary zachowania pozwalają z dużą dokładnością przewidzieć te same zachowania w bardzo podobnych sytuacjach, ale nie dają się trafnie uogólniać na sytuacje odmienne.

• Z drugiej strony znaczące związki między cechami przypisywanymi sobie przez ludzi w samoopisie, cechami szacowanymi przez obserwatorów, danymi biograficznymi i ogólnymi wzorcami zachowania, sumują się w pojedynczy wynik.

Nowe spojrzenie na cechy:

• Dana cecha może wyrażać się poprzez odmienne zachowania w różnych sytuacjach i w różnym wieku, lecz o ile teoria tej cechy pozwala przewidzieć zróżnicowany zakres jej przejawów, o tyle wzorzec jest spójny.

• Cechy osobowości mają większe szanse przejawiać się w sytuacjach:

a). nowych

b). słabo zdefiniowanych (umożliwiających wiele alternatywnych zachowań, ale dających mało wskazówek co do tego, które z nich są właściwe)

c). stresowych lub stanowiących wyzwanie.

Teorie psychodynamiczne:
Karol Darwin uświadomił światu ciągłość między istotami ludzkimi i zwierzętami. Psychologowie szybko podchwycili Darwinowskie pojęcie instynktu i rozszerzyli jego pierwotne zastosowanie – wyjaśnianie wzorów zachowania zwierzęcego – na wyjaśnianie zasadniczo wszelkich działań ludzkich.
Freud nadał nowe znaczenie pojęciu ludzkiego instynktu i w ten sposób zrewolucjonizował samo pojęcie osobowości człowieka.
Psychoanaliza Freudowska:- jest próbą wyjaśnienia źródeł i przebiegu rozwoju ludzkiej osobowości, natury umysłu, nienormalnych aspektów osobowości i sposobów w jakie osobowość może zostać odmieniona przez psychoterapię.
Wg teorii psychoanalitycznej rdzeniem osobowości są zdarzenia zachodzące w psychice osoby (intrapsychiczne), które motywują zachowanie. Często jesteśmy świadomi tych motywacji, jednak pewne motywacje działają na poziomie nieświadomym. Zachowania nie wyznaczają ani przypadek, ani doraźne wydarzenia: wszelkie działania są zdeterminowane motywami. Każde ludzkie działanie ma przyczynę i cel, które mogą zostać wykryte przez psychoanalizę wolnych skojarzeń, snów, czynności pomyłkowych i obserwowalnych wskaźników wewnętrznych pasji. Nasze działania wyłaniają się z tego, czego najbardziej pragniemy – nawet jeśli nie zdajemy sobie sprawy, czego chcemy. (Wg Freuda wśród naszych pragnień dominują pragnienia seksualne i agresywne. Za pośrednictwem procesów zarówno świadomych jak i nieświadomych oddziaływają one na nasze myśli i zachowania.)
Istota podejścia psychoanalitycznego zawiera się w 4 pojęciach: determinizmu psychicznego, wczesnych doświadczeń, popędów i instynktów oraz procesów nieświadomych. Łącznie tworzą one bogatą perspektywę opisu rozwoju i funkcjonowania osobowości.
Determinizm psychiczny – założenie, że wszystkie reakcje umysłowe i zachowaniowe (objawy) są zdeterminowane wcześniejszymi doświadczeniami. Objawy te nie są przypadkowe, lecz w sposób znaczący powiązane z ważnymi wydarzeniami życiowymi.
Wczesne doświadczenie – doświadczenia wczesnego dzieciństwa (szczególnie z początkowych faz rozwoju psychoseksualnego) mają najgłębszy wpływ na ukształtowanie osobowości i wzorce zachowania dorosłych.
Popędy i instynkty – Freud początkowo zakładał istnienie 2 podstawowych popędów. Jeden z nich wiązał on z ego albo z samo zachowaniem (zaspokojenie takich potrzeb jak głód czy pragnienie). Drugi z nich nazywał Erosem – była to siła motoryczna związana z impulsami seksualnymi i zachowaniem gatunku. Na określenie źródeł energii impulsów seksualnych używał terminu libido – jest to energia psychiczna, która popycha nas do wszelkiego typu przyjemności zmysłowych. Impulsy seksualne wymagają natychmiastowego zaspokojenia – albo przez działanie bezpośrednie, albo drogami pośrednimi jak fantazje czy sny. Po obserwacjach klinicznych pacjentów, którzy doznali traumatycznych przeżyć w czasie I wojny światowej Freud uzupełnił zbiór popędów i instynktów o pojęcie Tanatos, czyli instynkt śmierci. Była to negatywna siła, która popychała ludzi do zachowań agresywnych i destrukcyjnych. Ten pierwotny impuls jest przejawem wszystkich istot żywych do podporządkowywania się prawom entropii i powrotu do stanu materii nieożywionej.
Procesy nieświadome – zachowanie może być motywowane popędami, z których nie zdajemy sobie sprawy. W naszym zachowaniu są treści jawne (to co mówimy, czynimy i spostrzegamy), których jesteśmy całkowicie świadomi, ale są i treści ukryte, efekt istnienia niedostępnych dla nas procesów nieświadomych. Znaczenie objawów nerwicowych (opartych na lęku), snów, pomyłek w mowie i w piśmie odnaleźć można na nieświadomym poziomie myślenia i przetwarzania informacji. Pomyłka freudowska – zdarza się wówczas, gdy naza mowa lub zachowanie zdradza nieuświadomione pragnienie.
Struktura osobowości:
W teorii psychoanalitycznej różnice osobowości wypływają z różnych sposobów radzenia sobie przez ludzi z ich fundamentalnymi popędami. By wyjaśnić te różnice, Freud przedstawił obraz stałej walki między dwoma antagonistycznymi częściami osobowości – id i superego, którą łagodzi trzecia część jaźni, ego.
Id- prymitywna, nieświadoma część osobowości – zbiornik podstawowych popędów. Działa ono irracjonalnie, na zasadzie impulsu i domaga się ekspresji oraz natychmiastowej gratyfikacji nie rozważając, czy to, czego pragnie jest realnie możliwe, społecznie pożądane lub akceptowane moralnie. Sferą id rządzi zasada przyjemności (szczególnie seksualnej, fizycznej i emocjonalnej), którą trzeba doświadczyć tu i teraz nie dbając o konsekwencje.
Superego- jest magazynem wartości jednostki, zawiera wyuczone społecznie postawy moralne. Odpowiada z grubsza naszemu potocznemu pojęciu sumienia. Jest to wewnętrzny głos nakazów i zakazów. Superego zawiera także ego idealne, wizję jednostki na temat tego, jaką osobą powinna się starać zostać. Toteż superego często pozostaje w konflikcie z id, które pragnie czynić to co przyjemne, podczas gdy superego nalega na czynienie tego, co właściwe.
Ego- to aspekt jaźni zakorzeniony w rzeczywistości. Jest ono arbitrem konfliktu między impulsami id i wymaganiami superego. Ego reprezentuje osobiste poglądy jednostki na rzeczywistość społeczną i fizyczną – jej świadome sądy na temat przyczyn i konsekwencji zachowań. Jednym z zadań ego jest zaspokajanie impulsów id bez niepożądanych konsekwencji. Ego rządzi się zasadą moralizmu, która przedkłada racjonalne wybory nad wymagania przyjemności. Podczas gdy id i superego pozostają w konflikcie, ego szuka kompromisu.
Wyparcie i obrona ego:
Wyparcie – proces psychologiczny służący ochronie jednostki przed skrajnym lękiem lub poczuciem winy z powodu impulsów, myśli i wspomnień nieakceptowanych i takich, które niebezpiecznie byłoby wyrażać.
Mechanizmy obrony ego – są to strategie umysłowe używane przez ego do obrony przed ustawicznym konfliktem między impulsami id, które domagają się wyrażenia, a wymaganiem superego, by je odrzucić. Dzięki nim człowiek jest w stanie zachować korzystny obraz samego siebie i akceptowalny obraz własnej osoby w oczach innych.
Lęk – w teorii Freuda jest silną reakcją emocjonalną powstającą wówczas, gdy wyparty konflikt jest o krok od wtargnięcia do świadomości.
Teorie postfreudowskie:
> Teoria Alfreda Adlera – „człowiek wie więcej niż rozumie”
> Carl Gustav Jung – psychologia analityczna.
TEORIE HUMANISTYCZNE:
W ich myśl zachowanie motywowane jest niepowtarzalnymi dla każdego, biologicznymi i wyuczonymi skłonnościami do rozwoju i zmiany w pozytywnym kierunku, czyli do samo urzeczywistnienia. Inaczej, jest to stałe dążenie jednostki do realizacji jej wewnętrznego potencjału, pełnego rozwoju zdolności i talentów. Występują 4 główne cechy teorii humanistycznych:

1. holistyczność (wyjaśniają odrębne działania ludzi w kategoriach ich osobowości jako całości)

2. dyspozycjonistycznść (skupiają się na wewnętrznych właściwościach osoby, które wywierają
   główny wpływ na kierunek zachowania)

3. fenomenologiczność (kładą nacisk na punkt odniesienia jednostki i jej subiektywną wizję
   rzeczywistości; skupiają się na teraźniejszości)

4. egzystencjalność (skupiają się na wyższych procesach psychologicznych jako narzędziach
   interpretacji doświadczenia.)

Carl Rogers opracował TERAPIĘ SKONCENTROWANĄ NA OSOBIE. Ustalenie celów terapii i kierunku jej podążania, miało zależeć od klienta. Rogers kładł również nacisk na wychowywanie dzieci w poczuciu bezwarunkowej akceptacji; dziecko, zachowując się źle, miało usłyszeć, że przedmiotem potępienia nie jest ono samo, ale jego złe zachowanie. Przekonywał też, że bezwarunkową akceptacje ze strony bliskich powinni czuć również dorośli; pozwala to odczuwać pozytywny stosunek do samych siebie. Terapie skoncentrowana na osobie zachęca do tworzenia własnych recept poprawy i decydowania o zmianach w swoim życiu.

TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ I TEORIE POZNAWCZE:

Psychologowie zorientowani na teorie uczenia się poszukują zmiennych środowiskowych kontrolujących zachowanie. Uważają, że osobowość jest kształtowana głównie przez czynniki zewnętrzne. Wg nich, osobowość jest sumą jawnych i ukrytych reakcji, możliwej do odtworzenia na podstawie tzw. jednostkowej historii wzmocnień. Osobowość nie jest przyczyną zachowania; to zachowanie określa osobowość.

• John Dollard i Neal Miller podkreślali motywacyjną siłę napięcia i nagradzające następstwa redukcji tego napięcia. Osobowość kształtuje się jako suma nawyków wyuczonych, czyli powtarzanych zachowań prowadzących do redukcji napięć.

• George Kelly stworzył tzw „teorię konstruktów osobistych”. Teoria ta kładzie nacisk na aktywne konstruowanie przez każdą osobę jej własnego świata. Choć zdarzeń nie da się zmienić, można je alternatywnie zinterpretować. Kelly uważał, że budujemy teorię świata z elementów zwanych konstruktami osobistymi, definiowanymi jako „przekonania danej osoby na temat tego co jest wspólne dwóm osobom lub zdarzeniom i co różni je od trzeciej osoby lub zdarzenia.” Konstrukty osobiste wpływają na to, jak jednostka przetwarza informacje o innych ludziach, środowisku, zachowaniach.

• „Poznawcza teoria społecznego uczenia się” Waltera Mischela kwestionuje użyteczność opisywania osobowości w kategoriach cech. Alternatywą jest teoria poznawcza, według której to, jak zareagujesz na oddziaływania środowiska zależy od tych czynników:

1. kompetencje (twoje zdolności i umiejętności)

2. strategie kodowania (sposoby przetwarzania, selekcjonowania i kojarzenia informacji)

3. oczekiwania (twoje przewidywanie prawdopodobnych wyników działań)

4. wartości osobiste (waga przywiązywana do poszczególnych bodźców, zdarzeń, ludzi)

5. systemy samoregulacyjne i plany (wypracowane reguły, cele i oceny własnej działalności)

Ludzie adoptują się plastycznie do zmian warunków środowiskowych i wzmocnień.

• „Poznawcza teoria społecznego uczenia się” Alfreda Bandury, łączy podstawy teorii uczenia z naciskiem na ludzkie interakcje z otoczeniem społecznym. Podkreśla wagę czynników społecznych i poznawczych, głównie obserwację, determinizm i ocena własnej skuteczności. Istnieją 3 źródła oczekiwań skuteczności:

1. doświadczenie zastępcze (nasze obserwacje działań innych)

2. perswazja społeczna i autoperswazja

3. spostrzeganie własnego pobudzenia towarzyszącego myślom o zadaniu i podejmowaniu go.

• TEORIE JAŹNI:

William James był zwolennikiem analizy jaźni. Opracował on trzy składniki doświadczenia jaźni:

1. ja materialne (jaźń cielesną i otaczające ją obiekty fizyczne)

2. ja społeczne (świadomość jednostki o jej reputacji w oczach innych)

3. ja duchowe (jaźń kontrolująca prywatne myśli i uczucia)

W teoriach jaźni centralnym pojęciem jest wiedza.

JAŹŃ JAKO PODMIOT I PRZEDMIOT POZNANIA:

Dokonujemy rozróżnienia między podmiotem (część ciebie, która doświadcza myśli, uczuć, spostrzeżeń – kieruje twoim zachowaniem), a przedmiotem poznania (samowiedza – świadome myśli na własny temat).

DYNAMICZNE ASPEKTY SAMOWIEDZY:

Samowiedza jest dynamiczną strukturą umysłową, która motywuje, interpretuje i reguluje zachowania oraz procesy intra- i interpersonalne. Samowiedza jest również źródłem motywacji do działania.

EMPATIA- umiejętność współodczuwania (nie współczucie) i rozumienie stanu (sytuacji psychicznej) drugiego człowieka
Zdolność empatii zależy od:
- czynników biologicznych
- czynników społecznych
- umiejętności wglądu w siebie
- natężenie emocji własnych i innych
Tworzenie empatycznego związku z drugim człowiekiem:
- postaw się w sytuacji pacjenta
- pozostań z nim w tym samym miejscu i czasie
-zadaj sobie pytanie które on postawił Tobie
- postaraj się doznać tych samych uczuć
- powiedz mu to co sam byś chciał usłyszeć
- postąp wobec niego tak jak byś chciał by postępowano w stosunku do Ciebie
BŁĘDY JATROGENNE- popełniany przez lekarza lub innego przedstawiciela personelu medycznego w wyniku którego dochodzi do utrudnień w procesie leczenia i do pogorszenia stanu zdrowia
- Błędy pośrednie: - powstają na drodze psychologicznego oddziaływania personelu medycznego w
stosunku do pacjenta
- związane z zaburzeniem komunikacji interpersjonalnej:
> niewłaściwe zwracanie się do pacjenta
> błędne przekazanie informacji (niedoinformowanie lub nadmiar)
> efekt bumerangowy- wzmocnienie postawy już istniejącej ale przeciwnej
do zamierzonej
- niewłaściwie zorganizowane badania lub przeprowadzony zabieg :
> niedostateczne przygotowanie do zabiegów dodatkowych
> zaniedbywanie pacjenta
Konsekwencje związane z błędami pośrednimi:

- utrata zaufania do personelu medycznego
- brak współpracy z personelem medycznym
- niestosowanie się do zadań
- częste zmiany placówek medycznych
- pogorszenie stanu zdrowia
- utrwalenie postaw lękowych
- Błędy bezpośrednie
POMOC PSYCHOLOGICZNA:
1) Poradnictwo psychologiczne- pomoc osobom zdrowym przeżywającym trudności przystosowawcze związane z nowymi sytuacjami lub zadaniami
2) Prewencje- zapobieganie wystąpieniu patologii poprzez zastosowanie metod i środków psychologicznych służących obniżeniu prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń w funkcjonowaniu somatycznym, psychicznym i społecznym.
a. prewencja pierwotna- przeciwdziałanie czynnikom ryzyka zanim spowodują one wystąpienie zaburzeń lub choroby
b. prewencja wtórna- powstrzymanie rozwoju choroby, kiedy pojawiły się już jej pierwsze objawy
c. prewencja trzeciego stopnia- zmniejszenie skutków przebytej choroby i hospitalizacji oraz zapobieganie jej nawrotom

3) Promocja zdrowia - działania nastawione na rozwój stałych cech

4) Grupy samopomocowe- podmioty zajmujące się udzielaniem wsparcia społecznego np.: gr AA
5) Psychoterapia- pomoc w zmniejszeniu i usuwaniu istniejących zaburzeń, jako specjalistyczna metoda leczenia, polega na intencjonalnym stosunku zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych, wykorzystująca wiedze teoretyczną i umiejętności psychoterapeuty i procesie niesienia pomocy osobom z zaburzeniami psychogennymi, psychicznymi
6) Interwencja kryzysowa- pomoc w rozwiązywaniu trudności związanych z sytuacjami traumatycznymi i kryzysowymi. Na skutek stresu traumatycznego dochodzi do wyczerpania wszelkich form radzenia sobie i obrony
- metoda krótkoterminowa
- pomoc interdyscyplinarna i wszechstronna
- niezbędny krótki czas podjęcia interwencji
- odbywa się przy aktywnym udziale osoby interweniującej
- cel: najszybszy powrót do równowagi przez pacjenta
7) Stres traumatyczny- zdarzenie związane z ryzykiem utraty życia lub fizycznej integralności podczas którego dana osoba przeżywa intensywny strach, poczucie bezradności

WSPARCIE SPOŁECZNE:- rodzaj społecznej interakcji przez który jednostki udzielają sobie nawzajem pomocy, tworzą sieć kontaktów interpersonalnych i związków towarzyskich, które są spostrzegane i oceniane jako dostarczające akceptacji
1) wsparcie funkcjonalne- dotyczy jakości relacji społecznej
- wsparcie emocjonalne- wzmocnienie samo oceny
- wsparcie informacyjne- dostarczenie konkretnej wiedzy, informacji
- wsparcie instrumentalne- instruktarze, recepty dot. Postępowania w konkretnych sytuacjach
- wsparcie rzeczowe i bezpośrednie- konkretna pomoc materialna na rzecz osoby potrzebującej

2) wsparcie otrzymywane- konkretna pomoc otrzymywana od innych
3) wsparcie spostrzegane- przekonanie że pomoc będzie dostępna (lub jej zabraknie) w razie potrzeby
Wsparcie społeczne a zdrowie:
1) Model efektu głównego- wsparcie społeczne może działać bezpośrednio na zdrowie lub na sensory i ich percepcje. Osadzenie w dużej sieci społecznej i poczucie przynależności
2) Model buforowy- w sytuacji stresu- spostrzeganie i otrzymanie wsparcia osłabia jego psychiczne skutki, obniża napięcie emocjonalne, umożliwia pokonywanie trudności, czyli działa jako czynnuk chroniący
FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA W WARUNKACH CHOROBY, INWALIDZTWA:
Niepełnosprawność a osobowość:
- bezradność wobec sytuacji zagrożenia
- osobowość typu A- predysponuje do wystąpienia chorób somatycznych
- skłonność do depresji i wyższa neurotyczność są charakterystyczne dla osób niepełnosprawnych
- osoby niepełnosprawne zwykle: niedojrzałe psychicznie, podejrzliwe, wycofane
Osobowość Typu A
- wysoki poziom stresu
- skłonność do zachowań agresywnych
- dążenie do perfekcji
- życie pod presją czasu
Zmiany osobowości ze względu na kalectwo:
1) Adaptacyjny- u osób odpornych na stres
2) Depresyjny
3) Somatyczny- nadmierna koncentracja na własnym zdrowiu
4) Prepsychotyczny- dezorganizacja osbowości
Bariery osób niepełnosprawnych:
- architektoniczne
- fizyczne
- społeczne
Etapy przystosowania do niepełnosprawności:
1) szok- nieadekwatna ocena otoczenia. Niechęć do leczenia, odczuwalna sprawność ciała
2) oczekiwanie poprawy- uświadamiamy sobie swój stan zdrowia, koncentracja na poprawie stanu zdrowia, szuka nowych metod leczenia
3) lament- uświadomienie sobie źródła własnych ograniczeń, depresje, apatie, rezygnacje, kalectwo= bariera nie do pokonania
4) obrona A (zdrowa)- świadomość własnych ograniczeń
- współpraca z personelem medycznym
5) obrona B (neurotyczna)- negowanie istniejących barier
6) Faza przystosowania- podjęcie działań przełamujących bariery
- usprawnienie ciała
- opanowanie nowych umiejętności
Radzenie sobie z niepełnosprawnością:
RADZENIE SOBIE- ciągłość działań które mają na celu obniżenie napięcia emocjonalnego wywołanego przez czynniki stresowe i ich likwidację
1) skoncentrowanie na emocjach
2) skoncentrowanie na problemach
Kontekstualny ładunek stresu:
- stresor podstawowy- utrata zdrowia
- pozostałe stresory- utrata pracy, pozycji społecznej
Rodzaj reakcji na dysfunkcjonalność organizmu:
1) Neutralizująca- złagodzenie napięcia emocjonalnego
2) Negatywna
3) Pozytywna
Postawy wobec osób niepełnosprawnych:
1) odrzucenie
2) stereotypy
3) piętno osoby małowartościowej
4) stygmatyzacja osób niepełnosprawnych
Praktyki dyskryminacyjne:
1) Dystansowanie się emocjonalne, brak pomocy
2) Negatywna opinia wobec osób niepełnosprawnych
3) Prawne ograniczenie działania
4) Segregacja osób z dysfunkcjami
5) Eksterminacja, niszczenie życia osobistego niepełnosprawnych
Przystosowanie do nowych warunków:
- opanowania świata- zdobywanie ciągle nowej wiedzy o otaczające rzeczywistości
-nabywanie kontroli emocjonalnej- coraz większa kontrola, usuwanie konfliktów wewnętrznych, odczuwanie zadowolenia
- zdobywanie autonomii- uniezależnienie się od wymagań i ocen innych ludzi w przeciwieństwie do zależności
Uzależnienie/ Uniezależnienie osób niepełnosprawnych:
- istotny wpływ ma wiek
- odczuwanie dużych ograniczeń fizycznych wpływa na funkcjonowanie społeczne pacjentów
- im większa utrata niezależności życiowej tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń psychicznych
- odczuwana zależność może prowadzić do bierności
- ALE ! u niektórych osób w miarę upływu czasu część ludzi dąży do odzyskania niezależności
Odzyskanie niezależności życiowej:
- nie może być spowodowane złościom na osoby nieumiejętnie sprawujące opiekę nad niepełnosprawnym
- nie może być powodowane niechęcią odizolowania się, zerwania kontaktów
PSYCHOLOGICZNE PROBLEMY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W REHABILITACJI INSTYTUCJONALNEJ I ŚRODOWISKOWEJ:
Rehabilitacja Instytucjonalna:
- wymusza zmianę stylu funkcjonowania
- rezygnacja z dotychczasowych przyzwyczajeń
- podporządkowanie się przepisom i decyzjom personelu medycznego
- dostosowanie się do nowego otoczenia
- pojawia się stres: - z powodu dolegliwości somatycznych
- nagły kontakt z nowym środowiskiem
Problem bólu w rehabilitacji osób niepełnosprawnych:
BÓL- nieprzyjemnie sensorycznie i emocjonalnie doświadczenie przez rzeczywiste lub potencjonalne uszkodzenie tkanek (lub opisywane do w oparciu o terminologię dotyczącą takich uszkodzeń?)
Koncepcja kontroli bramkowej bólu:
- komórki typu A
- komórki typu C
Doświadczenie bólu:
- sensoryczne doświadczenie- desynchronizuje czasowo między uszkodzeniem ciała a odczuwaniem bólu, lokalizacja bólu i jego natężenie
- emocjonalny składnik bólu- ból jako coś nieprzyjemnego, wywołującego napięcie, skłaniające do ekspresji i do podjęcia działań mających na celu zlikwidowanie źródła bólu
- behawioralny składnik bólu- uczenie się sposobu reagowania na ból, jego manifestacji, wzmocnienia negatywnego i pozytywnego
Rodzaje bólu u osób niepełnosprawnych:
- ból protopatyczny- niedokładnie zlokalizowany
- ból epikrytyczny- umiejscowiony w określonym miejscu
- ból przejściowy- początkowo silny, potem ustępujący
- ból ostry- bezpośrednio po uszkodzeniu. Towarzyszy mu silna reakcja emocjonalna
- ból chroniczny- trwa przynajmniej 6 miesięsy, okres oddzielający epizody bólowe trwa przynajmniej 3 miesiące, rozpoznawany po zakończeniu procesu leczenia, mniej intensywny niż ostry ale równie dokuczliwy
Okazywanie bólu chronicznego w prowadzonej terapii:
- okazywanie zainteresowania i troski
- wyjaśnienie postępowania
- uzyskanie akceptacji pacjenta na leczenie
- współdziałanie osób bliskich
- rozmowa o przyszłości (po rehabilitacji)
- prowadzenie dziennika odczuwania bólu
Informacje prowadzące z odczuwania bólu przez pacjenta:
- ból może być sygnałem dla fizjoterapeuty
- nasilenie bólu => zbyt duże wymagania
BRAK AKCEPTACJI USZKODZONEGO CIAŁA:
Odczuwanie własnego ciała ja- cielesne:
- przedmiotowe ja-cielesne
- podmiotowe ja-cielesne
- normatywno- ewalucyjne ja-cielesne
Problemy związane z uszkodzeniem ciała:
-lęk kastracyjny -występuje jeszcze przed operacją, lęk a nawet szok że na zawsze się będzie kaleką
>rana narcystyczna- miejsce w którym następuje rozdzielenie ciała, pacjent skupia uwagę
- żal po utracie- przeżywanie i koncentrowanie się na tym co zostało utracone
- konflikt w ramach ja- trudność w podjęciu decyzji i zgoda lub nie na amputację
- wyuczenie się nowych schematów ruchu- utrata stabilności posturalnej
- czucie fantomowe- przykład dysfunkcjonalności ja-cielesnego. Występuje bardzo często po amputacji lub innym uszkodzeniu ciała z czasem ulega zmniejszeniu
- proces wyalienowania- odczuwanie własnego uszkodzonego ciała jako należącego do kogoś innego, obcego
- podwyższanie osobistej samooceny -dzięki efektom uzyskanym w procesie rehabilitacji- poprzez zaprzeczenie własnemu nietypowemu wyglądowi oraz poprzez poprawę samopoczucia związany z efektywnością rehabilitacji i przygotowanie do nowych warunków
Rekonstrukcja ja-cielesnego:
- oswojenie się jednostki z nowymi odczuciami cielesnymi w różnych warunkach i nauczenie się reakcji organizacji na podejmowane działania
- ćwiczenia powodujące usprawnienie ruchowe, najpierw pod wpływem ćwiczeń specjalistów następnie aktywność własna
- afordancje
- dostęp technologii
Oddziaływania normatywno- ewaluatywne ja-cielesnego:
- osoby najbliższe powinny akceptować nowy wygląd osoby niepełnosprawnej