Podstawowe metody badawcze w psychologii
Podstawowe metody badawcze w psychologii to obserwacja, wywiad, rozmowa, eksperyment, techniki kwestionariuszowe, testy inteligencji
i zdolności.
Obserwacja psychologiczna polega na świadomym, planowym i celowym spostrzeganiu zjawisk i zdarzeń. Ponadto rejestrowanie zjawisk i czynności psychologicznych. Może być stosowana jako samodzielna dziedzina lub oparta o inne metody, np. obserwacja testowa. Powinna być rejestracją obiektywnych faktów. Badacz (psycholog) może rejestrować dane zachowania, a wyniki badania może porównywać z innymi badanymi osobami.
Przy obserwacji zasadniczą rolę pełnią spostrzeżenia wzrokowe, uzupełniane przez niektóre spostrzeżenia słuchowe. Jednak, nie każde spostrzeganie jest obserwacją. Nie jest nią spostrzeganie spontaniczne, oparte
na uwadze mimowolnej, wyznaczonej przez aktualnie działające bodźce zewnętrzne. Spostrzeganie takie jest zazwyczaj krótkotrwałe, jego przedmiot zmienia się wraz z ustaniem działania bodźca. W przeciwieństwie
do spostrzegania spontanicznego, mimowolnego, obserwacja jest spostrzeganiem zamierzonym, planowym, selektywnym, wymagającym aktywnej postawy umysłu. Każda obserwacja jest spostrzeganiem zamierzonym, którego przebieg wyznacza cel obserwacji.
Cel jest podstawą ustalenia planu obserwacji. Stanowi on istotny składnik obserwacji, dlatego też określamy ją jako spostrzeganie nie tylko zamierzone, ale przede wszystkim planowe.
Plan obserwacji wyznacza treści i kolejność spostrzeżeń niezbędnych
do poznania danego przedmiotu. Plan obserwacji może przyjąć formę schematu istniejącego w naszym umyśle, może być też ujęty w formie pisemnych dyspozycji ułatwiających prowadzenie obserwacji.
Spostrzegania dokonywane w trakcie obserwacji mają charakter selektywny, czyli ograniczają się do niektórych tylko cech obserwowanego przedmiotu. Rodzaj cech, na które skierujemy uwagę przy dokonywaniu obserwacji, zależy od jej celu. W zależności od niego obserwujemy jedną wybrana cechę lub ich zespół - jest to obserwacja prowadzona pod „pewnym kątem”.
Dokonanie właściwej selekcji cech zachowania się mających być przedmiotem obserwacji, wymaga aktywnej postawy umysłu. Przyjmuje ona postać procesów analizy, syntezy, porównywania, abstrahowania, wnioskowania. Ze względu na udział procesów myślenia obserwację można określić jako „aktywne spostrzeganie”, „spostrzeganie z namysłem”.
Sposób prowadzenia obserwacji psychologicznej jest częściowo uzależniony od ich przedmiotu. Odmienna jest technika obserwacji ludzi
i zwierząt, obserwacja człowieka dorosłego i małych dzieci. Nie mniej jednak wszędzie tu mamy do czynienia ze swoistym rodzajem obserwacji istot żywych.
Istnieje wiele rodzajów obserwacji psychologicznej znajdujących zastosowanie przy posługiwaniu się tą metodą poznawania psychiki. Kryteriami stanowiącymi podstawę wyróżnienia głównych rodzajów obserwacji psychologicznej jest ich przedmiot, zakres, postawa obserwatora, czas trwania obserwacji oraz sposób rejestrowania zauważonych faktów.
Przyjmując kryterium przedmiot wyróżnia się:
obserwację psychologiczną - jej przedmiotem są czynności świadczące
o określonych procesach psychicznych lub właściwościach osobowości obserwowanej jednostki obserwowanej jednostki, o jej spostrzegawczości, wyobraźni, pamięci, myśleniu, zdolnościach, zainteresowaniach.
obserwację pedagogiczną.
Ze względu na zakres można wyróżnić:
obserwację wycinkową (cząstkową) - jej przedmiotem są określone ruchy lub czynności, które wyznaczają zakres prowadzonych obserwacji. Obserwowanym fragmentem zachowania się mogą być czynności będące odpowiednikiem procesów uwagi, pamięci, myślenia, zainteresowań, zdolności i cech charakteru.
obserwację całościową - dotyczącą całokształtu zachowania się danej jednostki. Umożliwia ona bardziej wszechstronne poznanie go, jednak jest czasochłonna - musi być prowadzona systematycznie przez dłuższy czas, opierać się na bogatszych materiałach niż obserwacja wycinkowa. Wymaga także posiadania pewnego doświadczenia umożliwiającego
z jednej strony sprawne notowanie dokonywanych obserwacji, z drugiej zaś przeprowadzenie wśród nich właściwej selekcji, zwracanie uwagi
na czynności szczególnie ważne i symptomatyczne.
Uwzględniając zakres można dokonać podziału na:
obserwację indywidualną - dotyczy określonej osoby;
obserwację grupową - dotyczy zachowania się określonej grupy
lub zespołu. Przeprowadzamy ją w celu poznaniu stopnia zdyscyplinowania zespołu, występujących w nim kontaktów społecznych, konfliktów lub antagonizmów.
Ze względu na cel obserwacji wyróżnia się:
obserwację dorywczą (przypadkową, przygodną, niezamierzoną)
- prowadzoną bez przyjętego z góry celu, trwającą stosunkowo krótki czas, dokonywaną pod wpływem określonych podniet zewnętrznych.
obserwację systematyczną - mającą z góry ustalony cel, prowadzoną przez pewien czas, zmierzającą do zebrania określonych materiałów.
Ze względu na czas trwania można wymienić:
obserwację ciągłą (fotograficzną) - prowadzona jest bez przerwy, przez pewien okres czasu, wymaga współdziałania szeregu obserwatorów, którzy na przemian dokonują obserwacji i rejestrują je we właściwy sposób. Ten rodzaj obserwacji jest dość żmudny i czasochłonny, dlatego też zastępuje się go obserwacją tzw. próbek czasowych.
obserwacja próbek czasowych - obserwacje wykonywane
są w określonych odstępach czasu.
Uwzględniając postawę obserwatora w czasie trwania obserwacji można wyróżnić:
obserwację bierną - obserwator „stoi z boku” i ogranicza się
do rejestrowania określonych czynności;
obserwację czynną (obserwacja uczestnicząca) - obserwator jest bezpośrednim uczestnikiem wydarzeń badanych, a przez obserwowanych traktowany jako „swój”.
W zależności od sytuacji, w której przeprowadzamy obserwację oraz wpływu obserwatora na wystąpienie określonych zachowań możemy dokonać podział na:
obserwację z interwencją - większość badań psychologicznych wykorzystuje ten rodzaj obserwacji.
Interwencje podejmowane przez naukowców są na tyle liczne i rozmaite, że trudno je sklasyfikować. Najczęstsze ich powody to:
Przyspieszenie lub wywołanie zdarzeń, które naturalnie pojawiają się rzadko lub wtedy, gdy nie możemy ich obserwować.
Zbadanie ograniczeń reakcji organizmów poprzez systematyczne różnicowanie właściwości bodźca.
Uzyskanie dostępu do sytuacji lub zdarzenia zwykle zamkniętego
dla naukowej obserwacji.
Zaaranżowanie warunków w taki sposób, ze wyznaczniki zdarzeń
są kontrolowane, a zachowania pojawiające się w odpowiedzi na nie
- łatwo obserwowane.
Umożliwienie porównań dzięki manipulacji jednej lub więcej zmiennych niezależnych celem określenia ich wpływu na zachowanie.
Wyróżnia się trzy metody obserwacji z interwencją:
obserwacja uczestnicząca - obserwacja zachowania przez osobę, która również odgrywa aktywną i znaczącą rolę w sytuacji
lub w kontekście zapisywanego zachowania. Pozwala badaczom na rejestrację zachowania i sytuacji, które bywają niedostępne dla obserwacji naukowej. Obserwatorzy mogą czasami utracić swój obiektywizm i wpływać na osoby, których zachowanie jest rejestrowane.
Kiedy tożsamość obserwatora nie jest znana osobom obserwowanym mówimy o zamaskowanej obserwacji uczestniczącej. Ten rodzaj obserwacji wykorzystuje się
w sytuacjach, gdy badacz podejrzewa, że uczestnicy zmieniliby swoje zachowanie pod wpływem wiedzy, iż są obserwowani. Niezamaskowana obserwacja uczestnicząca stosowana jest w celu zrozumienia kultury i zachowania jednostek lub grup.
obserwacja ustrukturowana - wykorzystuje się ją do rejestrowania zachowania, którego obserwacja w warunkach naturalnych byłaby trudna. Często jest stosowana przez psychologów klinicznych
i rozwojowych. Problemy w interpretacji jej wyników pojawiają się, gdy w trakcie jej trwania badacz zmienia procedury lub kiedy ważne zmienne pozostają poza kontrolą.
eksperyment naturalny - jest to procedura manipulowania przed obserwatora jedną lub wieloma zmiennymi niezależnymi
w warunkach naturalnych w celu zbadania ich wpływ
na zachowanie. Współpracownikiem badacza jest pozorant,
który zachowuje się w specyficzny sposób, stwarzając określone warunki, czyli sytuację eksperymentalną.
obserwację bez interwencji - Obserwację zachowania przeprowadzaną
w bardziej lub mniej naturalnych warunkach bez ingerencji badacza w sytuacje nazywamy obserwację naturalną. Obserwowane zdarzenia następują naturalnie i nie są manipulowane, ani w żadne sposób kontrolowane przez badacza. Główną rolą obserwacji w warunkach naturalnych jest opis spontanicznie pojawiającego się zachowania
i badanie związków pomiędzy obecnymi zmiennymi.
Ten rodzaj obserwacji staję się istotną strategią badawczą, gdy ze względów etycznych i moralnych nie jest dopuszczalny eksperyment. Etologowie wykorzystują ją,
by opisać wrodzone wzorce zachowania zwierząt i ludzi.
Skutecznemu prowadzeniu obserwacji sprzyja szereg właściwości psychicznych osoby dokonującej obserwacji. Dobry obserwator powinien charakteryzować się następującymi cechami:
być zainteresowany poznawanymi zjawiskami;
rzetelny, dokładny, obiektywny;
spostrzegawczy;
mieć wiedzę dotyczącą poznawanych zjawisk.
Cechy prawidłowej obserwacji:
celowość (musimy wiedzieć dlaczego obserwujemy daną jednostkę);
systematyczność i planowość (historia o dziewczynie przed egzaminem);
selektywność (np. oddzielanie tego co wypada od tego co nie wypada);
obiektywność (polega na tym, że wyniki uzyskiwane w badaniu są niezależne od osoby badającej - eksperymentatora).
Sposób opisu i dane uzyskane z obserwacji mogą mieć charakter jakościowy i ilościowy. Do analizy danych ilościowych wykorzystuje się cztery skale pomiarowe:
nominalną;
porządkową;
interwałową;
stosunkową.
Aby zabezpieczyć się przed błędami diagnostycznymi należy wykorzystywać wiele wskaźników podczas wyciągania wniosków obserwacyjnych oraz prowadzić obserwację w dłuższym odcinku czasu
lub powtarzanie obserwacji.
W selekcji wskaźników diagnostycznych można utrwalić wygląd
i postępowanie osoby obserwowanej przy pomocy kamery wideo. Oczywiście ma to swoje plusy i minusy. Plusem tego nagrania jest możliwość konsultacji
z innymi specjalistami. Z kolei minusem jest fakt, że wprowadzenie kamery
do procesu obserwacji może wywołać sytuację nienaturalną i przyczynić się
do nietypowych zachowań osoby obserwowanej.
Rzadko możliwe jest przeprowadzenie całościowej obserwacji zachowania. Dlatego stosuje się metodę próbek czasowych lub sytuacyjnych, których celem jest uzyskanie reprezentatywnej próbki zachowań. W przypadku narracyjnego zapisu zachowania jakiś rodzaj systemu kodowego bywa jednym z etapów procesu redukcji danych. Pomiary częstości i czasu trwania przedstawia się
za pomocą statystyk opisowych, jak średnia lub odchylenie standardowe.
Rozmowa jest to proces komunikacji językowej między psychologiem
a osoba badaną. Służy przede wszystkim poznaniu prawidłowości życia psychicznego człowieka. Jako narzędzie badań naukowych, aby spełniła swój cel, musi być bardzo rzetelna.
Pytania dobierane do rozmowy muszą spełniać kilka warunków:
dotyczyć bodźców emitowanych przez otoczenie człowieka i jego reakcji na te bodźce;
koncentrować się na doświadczeniach;
być konkretne, aby umożliwiały uzyskanie konkretnej reakcji
- odpowiedzi;
musi ich być wiele, aby objąć jak największy zakres zachowań człowieka.
W przypadku gdy różnym osobom będą zadawane identyczne pytania
w ustalonej kolejności, a odpowiedzi na nie będą precyzyjnie zarejestrowane oraz gdy pytania nie będą odnosiły się do osoby badanej bezpośrednio (nie będą dotyczyły faktów z jej życia) - wówczas będzie to po prostu wywiad psychologiczny.
Istnieje wiele sposobów prowadzenia rozmów i wywiadów psychologicznych. Rozmowa powinna się odbywać bez udziału osób trzecich, bez pośpiechu, w miejscu urządzony wygodnie i estetycznie
oraz gwarantującym ciszę.
Pierwsza faza rozmowy to nawiązanie kontaktu z osobą badaną
w atmosferze wzajemnego zaufania i wzbudzenie motywacji do podjęcia dialogu.
Zasadniczy etap rozmowy to przekazywanie informacji o obiektywnych faktach (wiek, liczba rodzeństwa, wyniki w nauce, sytuacje wywołujące napięcie emocjonalne, osiągnięcia zawodowe, itd.). Druga faza odnosi się
do ustosunkowania się osoby badanej do tych faktów (ocena rodziców,
ocena wyników szkolnych, sukcesów, porażek, zadowolenie bądź
nie z wykonywanego zawodu, zarobków, przyjaciół, itd.).
Końcowy etap rozmowy powinien nastąpić po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte tematy bez dokonywania oceny badanego.
Po zakończeniu badania należy uporządkować zebrany materiał
i przystąpić do jego analizy.
Wywiad psychologiczny to jedna z najważniejszych metod badań
i diagnozowania ludzi. W porównaniu z innymi technikami badawczymi
ma wiele zalet: może dostarczyć wielu danych, jest bardzo wygodna
(nie wymaga żadnych specjalnych urządzeń) i pozwala na szybkie zebranie potrzebnych informacji. Wymaga jednak od prowadzącego pewnych specyficznych umiejętności i doświadczenia.
Dodatkowe utrudnienia, ale również pozytywne aspekty pojawiają się przy stosowaniu tej metody w diagnozowaniu dzieci i młodzieży. Badania dzieci
i młodzieży mają pewną specyfikę, co związane jest z cechami rozwojowymi badanych, charakterystycznymi dla pewnych etapów życia. Różnice pomiędzy stosowaniem tej techniki w stosunku do dorosłych i dzieci zaznaczają się
w procedurze i formie przeprowadzanego badania.
Technika wywiadu psychologicznego ma różnorodne zastosowania
w badaniach rozwojowych. Może ona służyć w badaniach nad rozwojem pojęć, postaw i ocen, pozwala na wyjaśnienie niejasnych przyczyn problemów
i trudności doświadczanych przez dzieci, pomaga określić wzorce reagowania na sytuacje stresowe.
Metoda ta posiada wiele zalet, jednak również niesie ze sobą ryzyko malej trafności odpowiedzi. Niezaprzeczalna zaleta wywiadu jest bezpośredni kontakt z badanym, co pozwala na wyjaśnienie dziecku wszelkich niejasności. Podstawowymi trudnościami jest tu jednak niemożność stosowania wywiadu
w badaniach dzieci z zaburzeniami słuchu, zaburzonych emocjonalnie
i z brakiem motywacji do badania.
Jednym z podstawowych warunków efektywnego zastosowania wywiadu jest nabycie przez dziecko umiejętności posługiwania się językiem (biernym
i czynnym). Na podstawie licznych obserwacji, sugeruje się, że wywiad może być używany w stosunku do dzieci czteroletnich. Niezależnie od wieku badanych, prowadzący wywiad powinien stworzyć odpowiednia atmosferę
i klimat rozmowy. Przede wszystkim badający powinien wzbudzić zaufanie badanego, okazując mu akceptacje, życzliwość i szczera sympatie. W technice tej nawiązanie dobrego kontaktu z osoba badana jest najistotniejszym elementem badania.
W przypadku dzieci przedszkolnych badanie może rozpocząć się krótką zabawą z dzieckiem, aby dzięki temu nawiązać pozytywny kontakt.
Istnieje tu niebezpieczeństwo związane z rolami dziecko - dorosły,
gdyż dziecko może być zbyt ulegle w stosunku do badającego lub wykazywać
w stosunku do niego negatywizm.
Badanie za pomocą wywiadu wydaje się być łatwiejsze w stosunku
do dzieci w okresie wczesnej latencji. W tym wypadku motywacje badanego
do rozmowy można osiągnąć już nie poprzez poprzedzającą zabawę, ale poprzez naturalna w tym wieku potrzebę poznawania otoczenia. Można takie badanie poprzedzić również jakimiś grami ze współzawodnictwem, a podczas badania udostępnić dziecku jakiś materiał do manipulowania lub budowania. Trudność badania w tym wieku jest związana z naturalną niechęcią chłopców
do dziewcząt i kobiet. W takiej sytuacji znacznie korzystniejsze jest, aby takie badanie przeprowadzał mężczyzna.
W okresie wczesnego dorastania (12 - 14lat), wzrasta potrzeba intymności, niezależności i prywatności, wzrasta również opór emocjonalny. Jest to pewnym utrudnieniem w prowadzeniu wywiadu wobec tej grupy wiekowej. Dodatkowo w okresie tym zaznacza się silna identyfikacja z grupa rówieśnicza. Dobremu kontaktowi z badanym służy akceptacja ze strony badającego i podkreślenie równości w relacji wywiadu.
Przed przeprowadzeniem wywiadu z dziećmi i młodzieżą trzeba podjąć pewne decyzje związane z formą i sposobem stawiania pytań. Podejmujemy decyzje o stopniu standaryzacji wywiadu. Badając dzieci i młodzież korzystniejsze wydaje się stosowanie wywiadów swobodnych, gdyż zapewniają one naturalny kontekst badania i wpływają na mniejsze zahamowania badanych zwiększając trafność danych. Następna decyzja dotyczy tego czy wywiad będzie kierowany czy niekierowany. Sadze, ze wywiad z dziećmi i młodzieżą powinien mieć pośredni charakter, zapewniając pewien stopień swobody wypowiedzi badanych.
Wybierając formę pytań należy zastanowić się nad ich tematyka.
Pytania bezpośrednie stosujemy pytając o fakty, natomiast rozmawiając
o uczuciach najlepsze są pytania projekcyjne i pośrednie. Szczególnie przydatne w rozmowie na tematy tabu są pytania projekcyjne.
Formułując pytania należy także unikać pytań sugerujących i formułować je w ten sposób, aby były zrozumiale dla dzieci. Możemy również stosować
do tego celu różnego typu techniki. Pierwsza z nich jest sugerowanie pytaniem, ze inne dzieci mogłyby odczuwać w ten sam sposób np. „Każdy z nas jest czasem zły. Co ciebie wprawia w złość?” Możemy wskazać dwie alternatywy,
z których obie mogłyby być uważane za możliwe do przyjęcia.
Następnie możemy łagodzić niepożądaną odpowiedź poprzez użycie odpowiednich słów. Przed pytaniem zadającym oceny negatywnej możemy dać dziecku możliwość wyrażenia reakcji pozytywnej.
Pytania zadajemy w kolejności „stożkowej”, czyli od pytań ogólnych
do coraz bardziej zróżnicowanych i specyficznych. Czas badania nie powinien być zbyt długi, ponieważ istnieje ryzyko zmęczenia i znużenia szczególnie najmłodszych badanych (ograniczony zakres uwagi).
Istnieją szczególne metody wywiadu służące do badania dzieci.
Pierwsza z nich jest kliniczna metoda Piageta, polega ona na tym,
że w pierwszej kolejności obserwujemy dziecko w sytuacji naturalnej
i rejestrujemy jego spontaniczne reakcje, a następnie na tej podstawie układamy pytania. Stosujemy niestandaryzowany wywiad.
Następna technika jest stosowanie lalek w wywiadzie. W ten sposób pobudzamy dzieci do rozmowy za pośrednictwem lalek. Technika ta cieszy się szczególnym zainteresowaniem małych odbiorców. Metoda ta pozwala
na zmniejszenie nieśmiałości i zahamowania badanych oraz swobodne wyrażanie społecznie niepożądanych uczuć.
Kolejnymi metodami są uzupełnianie opowiadań i zdań, obrazki, wywiad grupowy (szczególnie ułatwia badanie w wieku latencji i wczesnego dorastania) oraz wywiad w naturalnej sytuacji życiowej. W badaniach dzieci istnieje zasadnicza różnica w porównaniu z dorosłymi w prezentacji informacji niewerbalnych. Dzieci w mniejszym stopniu niż dorośli świadomie kierują
i maskują swoje zachowania. Wyróżnia się piec kategorii wskaźników niewerbalnych: fizyczne - postawa, fizjologiczne - brak równowagi ruchowo - naczyniowej, formalne cechy języka, zachowanie związane z interakcja oraz sposób bycia.
W porównaniu z innymi metodami wywiad posiada wiele zalet
w diagnozowaniu i badaniach dzieci i młodzieży. Metoda ta pozwala nam
na uzyskanie wielu dokładnych i bardzo wartościowych danych, jest niezwykle przydatną metodą badawczą w psychologii.
Eksperyment - to metoda badania polegająca na wywołaniu badanego zjawiska (np. uczenie się, agresja, emocje) lub tworzeniu i regulowaniu warunków, w których badane zjawisko może wystąpić.
Badanie eksperymentalne pozwala nam obserwować to,
co nieobserwowalne. Przewidywania oparte na proponowanych wyjaśnieniach mogą zostać potwierdzone lub odrzucone przez wyniki eksperymentu.
Prawidłowo przeprowadzony eksperyment charakteryzuje się:
trafnością wewnętrzną oraz zewnętrzną;
rzetelnością;
wrażliwością.
Głównym celem eksperymentu jest testowanie hipotez wyprowadzonych
z teorii, ale eksperymenty mogą być również stosowane do badania skuteczności oddziaływań psychologicznych lub programów stosowanych w warunkach naturalnych.
Metoda eksperymentalna najlepiej identyfikuje związki przyczynowo - skutkowe, kiedy prawidłowo kontroluje się oddziaływania manipulacji, utrzymuje stałe warunki i równoważy czynniki zakłócające.
Niezbędnym elementem eksperymentu jest kontrola. Osiągamy ją dzięki manipulacji, utrzymywaniu stałych warunków i zrównoważeniu.
Kontrola eksperymentalna pozwala badaczom wnioskować o przyczynach zdarzeń, jaka zmienna niezależna spowodowała obserwowane zmiany
w zmiennej zależnej.
Eksperyment charakteryzuje się trafnością wewnętrzną, kiedy spełnia
trzy warunki wymagane przy wnioskowaniu przyczynowo - skutkowym:
współ - zmienności, porządku czasowego związku i eliminowania innych możliwości wyjaśnień.
Różne grupy osób są poddawane różnemu oddziaływaniu reprezentującemu poziomy zmiennej niezależnej. W najczęściej stosowanym planie grup zrandomizowanych grupy tworzone są dzięki zastosowaniu procedury losowej w taki sposób, że są one porównywalne na początku eksperymentu. Jeśli wyniki tych grup są różne zakładać można, że zmienna niezależna jest za te różnice odpowiedzialna.
Losowy przydział badanych do grup jest najczęściej stosowaną metodą tworzenia porównywalnych grup. Różnice pomiędzy badanymi osobami
w grupach eksperymentu są równoważne poprzez równomierne rozłożenie właściwości osób badanych na różne warunki eksperymentalne oraz losowy przydział badanych do grup. Najczęściej stosowaną procedurą losowego przydziału badanych do grup jest randomizacja w blokach.
Randomizacja w blokach wpływa na trafność wewnętrzną eksperymentu, ale trafność zewnętrzna powinna być zwiększana w inny sposób. Jednym
ze sposobów jej zwiększania jest dobór reprezentatywnych prób pod względem wszystkich wymiarów, na których badacz chce uogólniać wyniki.
Badacze powinni unikać testowania naturalnie istniejących grup nawet wtedy, gdy są one losowo przydzielone do warunków eksperymentalnych, ponieważ istnieje zbyt duże ryzyko pokrywania się zmiennych.
Poważnym zagrożeniem dla trafności wewnętrznej badań opartych
na planie grup zrandomizownych jest sytuacja, kiedy badani nie biorą do końca udziału w eksperymencie.
Testy inteligencji i testy zdolności można określić jako wystandaryzowane i znormalizowane narzędzia mierzące sprawność intelektualną na podstawie efektywnego wykonania zadań umysłowych.
Są tradycyjnie stosowanymi narzędziami pomiaru sprawności intelektualnej. Opierają się na założeniu, że inteligencję i jej rozwój można badać, analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu wykonania zadań umysłowych.
Ponadto przyjmuje się, że o strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań, stosując metody statystyczne,
takie jak analiza czynnikowa.
Test psychologiczny powinien być:
wystandaryzowany (konieczność przestrzegania procedury badawczej);
znormalizowany (posiada zestaw norm do ilościowej interpretacji wyników);
obiektywny (posiada jasny sposób punktowania odpowiedzi);
rzetelny (daje te same rezultaty, gdy jest stosowany w podobnych warunkach);
trafny (bada to , do czego został przeznaczony).
Testy dzielimy ze względu na liczbę osób badanych na:
testy indywidualne - przeprowadzamy tylko z jedną osobą, umożliwiają dokonywanie dodatkowych obserwacji, są jednak czasochłonne, stosowane w celu zdiagnozowania badanego;
testy grupowe - wykonuje wiele osób na raz, badani muszą umieć korzystać z instrukcji udzielanych całej grupie, stosowane są
do celów przesiewowych.
W zależności od formy dokonujemy podziału na:
testy otwarte - badany każdorazowo sam formułuje odpowiedzi;
testy zamknięte - badany otrzymuje zadania wraz z potencjalnymi rozwiązaniami, sam musi dokonać wyboru poprawnej odpowiedzi.
Ze względu na formę odpowiedzi i zastosowany materiał na:
testy werbalne - badany udziela odpowiedzi ustnie lub pisemnie
testy wykonaniowe - badany musi wykonywać jakieś działania
na konkretnym materiale, np. rysowanie, prowadzenie ołówka przez ścieżki labiryntu;
Zadania testowe dzielimy na:
wymagające rozumowania indukcyjnego na materiale figuralnym pod postacią rysunków pozbawionych konkretnych znaczeń;
wymagające rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego
na materiale symbolicznym, ich wykonanie wymaga od badanego pewnej wiedzy, punktem ciężkości jest tu rozumowanie logiczne;
zadania arytmetyczne - podstawowym materiałem są liczby;
zadania sprawdzające słownictwo badanego - materiałem są słowa lub zadania, badany musi wykazać się ich zrozumieniem;
zadania na materiale percepcyjnym - ich wykonanie angażuje wyobrażenia wzrokowe, np. dostrzeganie braków w przedmiotach przedstawionych na obrazku, odszukiwanie rysunków identycznych, figur prostych ukrytych w złożonych wzorach;
zadania, w których wykorzystuje się materiał werbalny
lub percepcyjny, zawierający informacje o charakterze społecznym,
są to rysunki lub fotografie ludzi lub opisy ludzkich zachowań,
czy sytuacji interpersonalnych, konfliktów;
zadania sprawdzające wiedzę;
zadania angażujące pamięć bezpośrednią - badanemu zaleca się powtarzanie lub odtwarzanie zaprezentowanego wcześniej materiału, np. szeregi cyfr prezentowane słuchowo, a badany
ma powtarzać wprost lub wspak, rysunki, wzory, które badany odtwarza graficznie lub rozpoznaje wśród innych.
Interpretacja wyniku testu musi być dokonywana przez psychologa znającego parametry psychometryczne testu i w ramach określonej teorii psychologicznej. Dlatego dla dobra osób badanych, uprawnionymi
do przeprowadzania testów psychologicznych są psychologowie.
Pomimo powszechności jest wiele zarzutów wobec stosowania testów. Krytyce poddawane są same zadania testowe. Zarzuca się im „sztuczność”
i „oderwanie od życia”. Materiał stosowany w testach w porównaniu z tym,
w którym badany ma do czynienia w życiu jest zbyt uproszczony. Obronną ręką wychodzą testy do pomiaru inteligencji i zdolności ze względu na ich trafność
w diagnozie.
Druga grupa zarzutów odnosi się do ilościowego charakteru i stosowania statystycznego. Dwu lub trzy - stopniowa skala oceny, która jednakowo traktuje zadnia łatwe i trudne nie może być miernikiem przyczyn niepowodzeń badanego. Jednak stosując tę metodę do selekcji lub orientacji wstępnej, a także do pomiaru niektórych zmiennych w badaniach naukowych, spełnia ona swoją funkcję właściwie.
„Praca z testami to najpiękniejsza droga rozwoju profesjonalnego widzenia i myślenia, droga integracji wiedzy teoretycznej o problemach osobowości z żywą praktyką”.
Kwestionariusz osobowości jest podstawową metoda poznania osobowości człowieka, wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń. W rezultacie zobiektywizowanej oceny odpowiedzi inwentarz dostarcza wyników ilościowych, charakteryzujących się pożądanymi własnościami psychometrycznymi, to jest rzetelnych i trafnych oraz podlegających normalizacji. Metoda ta używana jest również do badania osobowości na podstawie obserwacji lub szacowania, zwłaszcza dzieci. Uzyskuje informacje od jednego badanego.
Kwestionariusz osobowości zbudowany jest z szeregu pozycji według określonej reguły, wskutek czego możliwy jest pomiar nasilenia danej cechy osobowości. Skonstruowany w formie pytania, stwierdzenia
albo jednowyrazowego określenia, na które dana osoba zgodnie z procedurą
ma odpowiedzieć. W przyszłości kwestionariusze będą opracowywane komputerowo i będą bardziej zaawansowane niż obecnie. Będzie można przeprowadzać symulacje komputerowe na niewyobrażalną skalę w sposób łatwy, szybki i precyzyjny. Obecnie symulacje komputerowe są jednym
z podstawowych narzędzi badawczych w naukach przyrodniczych.
Bez nich całe dziedziny fizyki czy biologii nie mogłyby istnieć.
Literatura:
John J. Shaughnessy, Eugene B. Zachmeister, Jeanie S. Zachmeister „Metody badawcze w psychologii”
Z. Skorny „Obserwacja psychologiczna dziecka”
Z. Skorny „Obserwacje i charakterystyki psychologiczne”
Opracowała: Magdalena Górska
11