etyka

• teoria moralności – spójny system zreflektowanych przekonań

  • dla kontrastu – moralność to zjawisko społeczne, bezrefleksyjne i nieświadome; zmiany w moralności zachodzą szybciej niż w uznanych społecznie normach etycznych

• etyka normatywna – tworzy normy, etyka opisowa – bada ich przyjęcie i stosowanie, bez oceny

• od etos – miejsce zamieszkania, obyczaj; (co kraj to obyczaj, co redakcja to etos)

• wg Sokratesa – „intelektualizm etyczny” – utożsamienie cnót z wiedzą; poznawanie świata polega na stopniowym zadawaniu pytań i słuchaniu odpowiedzi, to dialog jest wartością

  • sofiści – pluralizm mediów – niejednoznaczne dziennikarstwo, tkwi w tradycji sofistów

etyka ogólna – fundament wszystkich etyk szczegółowych, niezbędny przy refleksji nad etyką dziennikarską, bo pozwala nie sprowadzać jej tylko do zbioru norm

• zagadnienia wspólne z etyką dziennikarską – np. rozpoznanie właściwych wartości etycznych, kryteria etyczności publikacji, kwestie sprawiedliwości, ocena obiektywizmu

• zagadnienia nie mające nic wspólnego z etykami szczegółowymi – np. wolność woli

etyka mediów

• całokształt teoretycznych rozmyślań nad mediosferą – nad działaniami i wyborami medialnymi

• „kultura uczestnictwa”; „etyka odbiorców” – dziennikarz ma mniejszy wpływ na obraz mediów

• obejmuje też etykę biznesu (której etyka dziennikarska nie może zawierać)

• istnieje bo:

  • media są większością instytucjami zaufania publicznego

  • główne źródło informacji w systemach demokratycznych

  • funkcjonują w społeczeństwie, a społeczeństwa wytwarzają etykę

  • siła perswazyjna – wpływają na jednostkę, jej działania i myślenie

  • ewoluują w ogromnym tempie

• relacja z postmodernizmem

  • postmoderniści wskazują na relatywizm takich pojęć jak prawda

  • -||- wskazują na trudności przy stosowaniu etyki, uodparniają na pokusy fundamentalizmu etycznego („moje wartości są nabardziej wartościowe”)

etyka dziennikarska

• wiedza o sposobach bycia dziennikarzy wśród ludzi

• etyka profesjonalna

  • profesja – zawód który oprócz sprawności warsztatowej wymaga jest etyki; „z misją”

• etyka stosowana – „szczególna”

  • koncentruje się na problemach praktycznych

  • unika normatywności i teoretycznych rozważań o idealnym dziennikarzu

• koncentruje się na dwóch obszarach:

  • kodeksy etyki

    • powstają w etyce normatywnej, wyznaczają standardy, określają co jest dobre

  • przypadki kontrowersyjne – „etyka dylematów” [miesięcznik Press]

    • dotyczą wyjątków nieobjętych dyrektywami kodeksów

    • odpowiadają co robić w danej sytuacji

    • etyka sytuacyjna - odejście od sztywnych reguł, każda sytuacja jest indywidualna

• teorie

  • warsztat ważniejszy od etyki – rezerwa co do „wyższych celów” i misji mediów

  • nie istnieje etyka dziennikarska, ale etyka dziennikarstwa lub dziennikarzy

    • negatywne jest tylko odrzucenie jakiejkolwiek etyki związanej z zawodem

  • warsztat to warunek etyki dziennikarskiej – bez niego mogą być etycznie złe

    • etyka jako nadbudowa na fundamencie warsztatu

    • etyka organicznie wpisana w profesję, tak jak i warsztat

przestrzeń aksjologiczna (aksjologia = teoria wartości)

• różna dla różnych mediów (inna dla tabloidu, dla dziennika, dla magazynu sponsorowanego)

• przestrzenie aksjologiczne stanowią pole dla dylematów

  • mała przestrzeń aksjologiczna zawęża postrzeganie dylematów

    • aksjologiczna ślepota – obojętność wobec ludzi, brak wrażliwości

L.A. Day

• „kultura newsroomu” – miejsce pracy utrudnia lub ułatwia realizację wartości; poszczególne redakcje tworzą mikrospołeczności o określonej etyce, zachowaniach i moralności

• „wartości perfekcyjne” w odniesieniu do mediów

  • wiarygodność

  • prawość

  • szacunek do siebie i innych

! wartości w dziennikarstwie (Elzenberg)

• wartości relatywne (użytkowe; cenne)

• wartości perfekcyjne (godne)

modele etyki

• model teoretyczny (neopozytywistyczny) etyki – skupiony na ocenie słuszności danych działań

• model antyteoretyczny – właściwszy dla etyki dziennikarskiej – skupia się raczej na etycznym dobru dziennikarza niż na ocenie słuszności jego czynów

modele dziennikarstwa

• sokratejski – oparty na dialogu, chęci rozwiązania problemu; publicystyczny

• platoński – zorientowany na prawdę, ale z „jedynymi prawdziwymi opiniami” dziennikarza

media deontologiczne, uważają się za instytucje zaufania publicznego, kierują się tym, co uważają za swoją powinność; celem jest realizacja dobra wspólnego. Tworzą newsy z tzw. „wartością groźby”.

media teleologiczne to takie, które w swych rzeczywistych, a nie deklarowanych działaniach nastawione są głownie na biznesowy aspekt, a więc kierują się tylko kalkulacją ekonomiczną. Misja, o ile w ogóle jest brana pod uwagę, stoi dalej w hierarchii wartości. Ich celem jest zarabianie pieniędzy. Tworzą newsy zorientowane na wywołanie satysfakcji (bezpośredniej – np. gwałty, wtórnej – polityka). Promują postawy roszczeniowe i nie wpisują się tym samym w społeczeństwo obywatelskie.

• tabloidyzacja – dotyczy zarówno jakości mediów jak i samego dziennikarstwa

  • eksponowanie sensacji kosztem rzetelności, dotyczy wszystkich mediów

    • odpowiedź na oczekiwania społeczeństwa konsumpcyjnego

  • podkreśla to rolę edukacji medialnej w społeczeństwie

media equation – utożsamianie przekazu medialnego z rzeczywistością

cele mediów

• publiczne forum

• pilny obserwator wydarzeń

• autonomiczny komentator

biznesowy aspekt mediów

• ujawnia się w sytuacjach kryzysu medium – blokowanie dostępu do informacji

• baza materialna daje mediom niezależność –silne finansowo media mogą realizować ambitne projekty

• nie wszystkie media są instytucjami zaufania publicznego

  • w mediach czysto biznesowych nie pracują dziennikarze lecz „ludzie mediów”
    – etyka dziennikarska nie ma tu zastosowania

media jako czwarta władza (E. Burke, 1774r. w angielskim parlamencie)

• obok: sądowniczej, wykonawczej i ustawodawczej

• pozycja pochodząca od realnej władzy tej „władzy”

• twierdzi się, że dziennikarze i media tworzą pierwszą władzę – posiadającą największą faktyczną moc

  • stają się pierwszą władzą gdy państwo traci więź z obywatelami – niedostatki demokracji

  • media mogą być postrzegane jako nie czwarta władza, a pełnoprawny uczestnik gdy politycznej

• duża rola wspólnoty

  • o więziach wspólnotowych decydują: współpraca / rozmowa / walka

  • zachwianie czynników tworzących wspólnotę to sytuacja, w której media deontologiczne określają, co jest dobre a co złe, umacniając się tym samym w pozycji pierwszej władzy

  • im większa wspólnota tym trudniej określić jej wspólny etos

dumbing down – przesunięcie w stronę mediów teleologicznych; rośnie poziom wykształcenia warsztatowego, ale maleje poziom mediów; jest to ogólnoświatowy trend w kulturze

doktryny medialne

• doktryna liberalna

  • dominuje w euroatlantyckim kręgu kulturowym

  • sprzeciwia się ingerencji w profesję ze strony nieprofesjonalistów i biurokracji

  • obejmuje zarówno media deontologiczne jak i teleologiczne

• doktryna odpowiedzialności społecznej

  • uzupełnia doktrynę liberalną

  • podkreśla wolność mediów

  • akcent na funkcji instytucji zaufania publicznego – odpowiedzialność wzgl. odbiorcy

ludzie a dziennikarstwo

• pracownicy medialni wg Kapuścińskiego:

  • ludzie mediów – bez prawidłowego powołania do profesji; kierują się aspektem biznesowym

    • ci, którzy nie dostali innej pracy

    • workers – dziennikarze-rzemieślnicy – fachowcy do wynajęcia

  • elita dziennikarska – zmieniając pracę poszukują redakcji o podobnym obrazie świata;

    • informacja jako dobro wspólne

      • dobro wspólne – to, co w danym okresie jest dobrem w obrębie jakiejś całości, jest zmienne w czasie, a jego określenie może budzić konflikty

  • lumpendziennikarstwo

    • wynik rewolucji technologicznej w komunikacji

    • jest ewidentnie nieetyczne bo nie pozwala odbiorcy na jakikolwiek sprzeciw

obowiązki dziennikarzy

• wobec siebie *

• wobec pracodawcy

• wobec społeczeństwa *

• wobec reklamodawcy

• wobec współpracowników

paternalizm

• media (deontologiczne) z założenia są mądrzejsze od odbiorcy i kierują się dobrem wspólnym a nie opinią publiczną, więc ich paternalizm mam uzasadnienie

  • np. wtedy, gdy przedstawiają i bronią poglądów sprzecznych z opinią publiczną

„miękki determinizm” – psychologowie i socjologowie koncentrują się na negatnwych skutkach oddziaywania mediów; dziennikarze mają wpływ na społeczeństwo i ich działania wywołują jakieś skutki, ale zdaniem Levinsona przesadą jest przypisywanie dziennikarstwu jakichś fatalistycznych wpływów

opinia publiczna

• dwa rodzaje

  • pierwszy – obrazy w umyśle jednostki

  • drugi – obrazy na podstawie których działają ludzie lub jednostki w imieniu grupy

• badania opinii społecznej są wykorzystywane do manipulacji nastrojami społecznymi

• media masowe jednocześnie wyrażają i tworzą opinię publiczną

  • silne odniesienie etyczne, wyraża odpowiedzialność

    • w zależności od mocy i deklarowanych wartości mają różną odpowiedzialność

• dziennikarz nie może ulegać opinii publicznej, ale powinien się w jej głos wsłuchiwać

ombudsman – wewnętrzny krytyk gazety, przedstawiciel czytelników zatrudniony przez redakcję

• musi mieć profesjonalną znajomość mediów i autorytet w środowisku dziennikarskim

• łagodzi napięcia na linii gazeta – czytelnicy

• funkcja ta może działać tylko w mediach dojrzałych, zdających sobie sprawę z własnych słabości

• bada postępowanie dziennikarzy i w razie czego zaleca odpowiednie „środki naprawcze”

uzasadnienie norm

• argumentacja utylitarystyczna (m.in. Hobbes)

  • zasada konsekwencji – wartość etyczna czynów zależy od ich skutków

  • zasada użyteczności – skutki oceniamy miarą pożytków wynikających z czynów

  • zasada hedonizmu – pożyteczność równa się przyjemności jaką czerpiemy

  • zasada społeczna – powyższe wartości trzeba odnosić do ogółu, nie tylko do siebie

• argumentacja na podstawie teorii sprawiedliwości

  • związana z imperatywem kategorycznym Kanta, nie ma zastosowania w etyce dziennikarskiej, ponieważ imperatyw dotyczy czegoś trwałego a media się zmieniają

• argumentacja odwołująca się do prawa naturalnego (Tomasz z Akwinu)

  • powołuje się na naturalną istotę człowieczeństwa

problemy z normami i kodeksami

• słabe uzasadnienie dla norm – są narzucone z góry, nie są efektem negocjacji

• wewnętrzne regulaminy redakcyjne wiążą się z interesami – cnoty powinny być bezinteresowne

• nie grożą żadne sankcje za złamanie norm dziennikarskich

• skoro jest wiele różnych kodeksów, to żaden nie jest ‘właściwy’

• czy można mówić o etyce dziennikarskiej w oderwaniu od etyki mediów?

• kogo obowiązują normy i czy są powszechne?

• względność obowiązywania norm w różnych sytuacjach

• kodeksy sprzyjają autocenzurze i godzą w wolność słowa

• służą raczej autopromocji dziennikarzy i mediów niż rozwiązywaniu problemów

• kodeksy traktują media jako środowiska homogeniczne, nie dostrzegając ich zróżnicowania

• nie uwzględniają filozoficznych aspektów pojęć którymi operują – więc interpretacja jest dowolna

• odnoszą się do „dziennikarstwa idealnego” – a takie nie istnieje

Rada Etyki Mediów

• przewodnicząca – Magdalena Bajer

• struktura próbująca w sposób wyważony zabierać zdanie w kwestiach etycznych

• może wydawać tylko oświadczenia prezentujące jej stanowisko, nie dysponuje żadnymi sankcjami

• czuwa nad respektowaniem Karty etycznej mediów

  • dokument dotyczący zasad etycznego działania mediów, na tyle ogólnie sformułowany by mógł być powszechnie zaakceptowany

  • zawiera 7 zasad:

    • zasada prawdy

    • zasada obiektywizmu – przedstawienie rzeczywistości niezależnie od swoich poglądów

    • zasada oddzielania informacji od komentarza

    • zasada uczciwości

    • zasada szacunku i tolerancji

    • zasada pierwszeństwa dobra odbiorcy – prawa odbiorcy nadrzędne wobec redakcji

    • zasada wolności i odpowiedzialności – wolność mediów nakłada odpowiedzialność

dobro

• dobre dziennikarstwo

  • dostarcza oprócz informacji szerszego kontekstu

  • dostarcza wiedzy potrzebnej odbiorcy do podejmowania rozsądnych decyzji

  • obejmuje zarówno publikacje, jak i wszelkie czynności, które doprowadziły do ich powstania

    • w przypadku, gdy do powstania dobrej publikacji muszą być zastosowane złe pod względem czynności, dziennikarz stoi wobec dylematu etycznego

  • obejmuje zarówno sferę profesjonalną jak i etyczną

• można być dobrym dziennikarzem tabloidu, ale to nie znaczy że jest się dobrym dziennikarzem

  • dobry tabloid jest złą gazetą, dobra gazeta twórcza jest złym tabloidem

• typy wartości

  • wartości tymologiczne – przysługuje rzeczom i czynom które są „czymś dobrym”,
    np. informacja jest czymś dobrym; media są dobre nawet jeśli nie wypełniają swojej funkcji

  • wartości gradualne

-- Etyka dziennikarska powinna operować nie tylko pojęciami ze słownika etyki ogólnej, ale także pojęciami wiedzy, prawdy i informacji – triada pojęciowa.

-- Etyka i moralność człowieka w znacznym stopniu zależy od jego przekonań. W tradycyjnej etyce dziennikarskiej rola przekonań jest zupełnie pomijana.

-- Etycznym obowiązkiem dziennikarza jest dążenie do przekonań spełniających ideały epistemiczne, czyli przekonań racjonalnych, spójnych, możliwych do uzasadnienia.

-- Nieetyczne działanie dziennikarza widocznie jest szczególnie wtedy , gdy cel deklarowany jesgo publikacji nie pokrywa się z celem faktycznym. O ile jednak dziennikarz traktuje swoją publikację jako rozrywkę a nie informację, a odbiorca ma świadomość tej konsekwencji, problemy są natury raczej estetycznej, niż etycznej.

-- Media i dziennikarze zawsze kreują rzeczywistość, a pozytywna zmiana rzeczywistości należy do obowiązku mediów deontologicznych.

wiedza

• stanowi warunek etycznego dziennikarstwa

• elementem profesji dziennikarskiej jest nieustanne pogłębianie wiedzy

  • wiedza jak – czysto techniczna,

  • wiedza że – jest głębsza i wiąże się ze zrozumieniem i akceptacją jakiegoś stanu rzeczy

• wiedza medialna

  • istotna część zespołu przekonań (stanowiących obraz świata każdego człowieka)

  • jest mniej pewna i mniej uporządkowana niż wiedza z doświadczenia czy naukowa

    • powody: braki warsztatowe dziennikarzy oraz natura przekazu medialnego

prawda

• prawda materialna – dziennikarskie minimum; treść przekazywanej informacji

• prawda formalna – forma przekazywania informacji; dziennikarstwo to więcej niż przekazywanie faktów

• standardy prawdy (L.A. Day)

  • rzetelność i dokładność wiadomości

  • jasność przekazu

  • bezstronność i wyważenie

• obiekt

  prawda prawda

odbiorcy nadawcy

• media teleologiczne przychylają się do prawdy odbiorcy (emocjonalny przekaz)

• media deontologiczne są nakierowane na przedmiot informacji (obiekt)

• altheia – nieskrytość; wszystko można i należy publikować (w dziennikarstwie oznacza to, że autor nie ma zły intencji i nie manipuluje, jest szczery).

• przeciwieństwa prawdy

  • fałsz – świadome kłamstwo, świadome przemilczenie, pomyłka

  • złudzenia – z błędnych przekonań

  • przesądy – uprzedzenia; nabyte wzorce

• podział wypowiedzi

  • szczere i prawdziwe

  • szczere lecz fałszywe

  • nieszczere lecz prawdziwe

  • nieszczere i fałszywe

kwadrat Pottera - zmniejsza ryzyko naruszenia norm etycznych, ale nie likwiduje go; służy analizie sytuacji

• problem – dokładne rozpoznanie faktów i kontekstów

• pozytywne i negatywne wartości – jasne sformułowanie konfliktu

• zasady – normy, np. przyjęte w danej redakcji

• zobowiązania – wobec odbiorców, społeczeństwa, państwa, pracodawcy itd.

odpowiedzialność

• poziomy

  • narzucona (np. prawnie)

  • wymuszona (związana z ekonomią wolnego rynku – liczenie się z odbiorcami)

  • świadoma (potrafi w imię wyższych celów przekroczyć granice powyższych)

• rodzaje

  • odpowiedzialność negatywna

    • odnosi się do czynów dokonanych, to wyrządzenia zła

    • stanowi minimum etyczne dla dziennikarzy

    • dotyczy wszystkich rodzajów mediów

  • odpowiedzialność pozytywna

    • dotyczy czynności które powinny być wykonane lub zaniechane

    • liczy się z konsekwencjami czynów (np. publikacji)

    • dotyczy tylko mediów deontologicznych

      • im większa moc tym większa odpowiedzialność

dekalog dziennikarza powyborczego

• nie judź

• nie krzywdź

• mów – choć czasem – prawdę

• nie folguj ciekawości gawiedzi

• nie pijaruj

• nie bądź cynikiem

• myśl i skłaniaj do myślenia innych

• troszcz się o wolność

• troszcz się o równość

• staraj się lubić bliźnich i mieć szacunek do siebie

cnoty dziennikarskie

• etyka cnót koncentruje się na pożądanych cechach charakteru; koncentruje się na pozytywach i zachęca do pracy nad sobą, wymaga doskonalenia i pielęgnacji cnót; norm wystarczy przestrzegać

• brak cnoty nie sprawia że człowiek jest niemoralny, dopóki nie uzna za cnotę antywartości

• mogą być:

  • etyczne

  • intelektualne

• zależą od rodzaju uprawianego dziennikarstwa

  • wytrwałość, wierność ideom – w mediach teleologicznych jest zbędna

  • odwaga – szczególnie ważna dla reportażystów wojennych

  • empatia

  • asertywność – niepodejmowanie tematów w których nie zdoła się zachować bezstronności

  • powściągliwość w sądach i opanowanie

  • umiar

  • „poczucie granic przyzwoitości”

  • poczucie realizmu

  • pokora

grzechy dziennikarskie

• lenistwo

• stronniczość, „tumiwisizm”

• infantylizm

• chciwość

• pycha