,,Rola rodziny w wychowaniu małego dziecka”

Rodzina to podstawowa komórka życia społecznego. Środowisko rodzinne jest najważniejszym czynnikiem decydującym o osobowości dziecka w rozwojowym okresie jego życia. ,,Jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na człowieka najdłużej, niekiedy przez całe życie. Najsilniejszy jednak wpływ wywiera w dzieciństwie, gdy oddziaływanie innych instytucji jest ograniczone, a za opiekę i wychowanie dziecka odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice”¹ . Zaangażowanie rodziców w sprawy wychowania ma decydujące znaczenie dla przyszłych losów dziecka, dla kształtowania się jego niepowtarzalnej jednostki, posiadającej określony poziom zdolności czy specyficzne cechy charakteru. Rodzina to naturalne środowisko, w którym dziecko nabywa pierwszych doświadczeń, rozwija się, uczy, stawia pierwsze kroki w długim procesie socjalizacji. Jest źródłem pierwszych więzi emocjonalnych dziecka z rodzicami oraz rodzeństwem, początkiem kontaktów międzyludzkich. Łączy ona swoich domowników poprzez wspólne tradycje, normy, obyczaje, wartości, odpowiedzialność za siebie, za wspólny rodzinny dom. Obcując z rodzicami i rodzeństwem, dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne i uczy się pewnych zachowań społecznych. Mimo różnych trudności, rodzina jest nie do zastąpienia. Rodzice niezależnie od tego, czy chcą, czy nie, są pierwszymi nauczycielami i wychowawcami swojego dziecka.

Wychowanie małego dziecka jest najtrudniejszym i najbardziej odpowiedzialnym społecznie zadaniem rodziny. Polega przede wszystkim na socjalizacji dziecka, pełnym zaspokojeniu jego potrzeb, przekazaniu mu podstaw kultury oraz norm regulujących ludzkie współżycie, ukształtowaniu aspiracji i dążeń oraz przygotowaniu do pełnienia rozmaitych ról w przyszłości, jak choćby roli ucznia, współmałżonka, czy też rodzica. Role rodziców to role żywicieli, opiekunów, a przede wszystkim role wychowawców. Rodzice też podejmują za dziecko decyzje i ponoszą odpowiedzialność za drogę jego życia².

Ważnym zadaniem wychowawczym rodziny jest prawidłowa socjalizacja dziecka. Proces uspołecznienia przebiega zwykle w sposób spontaniczny, bez specjalnych pouczeń. Małe dziecko poprzez naśladownictwo opanowuje ludzki stosunek do świata, uczy się form zachowania i nawiązuje kontakty z rówieśnikami oraz z ludźmi dorosłymi. Uczy się kochać ludzi, jeśli matka potrafi przenieść uczucia dziecka z własnej osoby na ojca, następnie na bliższych i dalszych krewnych, wreszcie na ludzi obcych³. ,,Rodzina wprowadza dziecko w świat kultury społeczeństwa, w którym żyje, uczy je rozumienia kultury, czyni zdolnym do wykonywania określonych ról społecznych, pomaga mu w osiągnięciu takiego rozwoju osobowości, aby się mogło stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa”⁴ – jednym słowem rodzina pełni funkcję socjalizacyjną. Niezwykle ważną rolę w kształtowaniu uczuć wyższych odgrywa także przekazywanie tradycji naszego narodu. Wzbogaca to życie uczuciowe dziecka, pobudza uczucia patriotyczne, a także przygotowuje do odczytywania przeszłości.

Rodzina powinna zaspokajać podstawowe potrzeby jej członków, związane z żywieniem, pielęgnacją, ubraniem oraz zabezpieczeniem warunków do zabawy. Jednakże potrzeby małego dziecka są znacznie bogatsze. ,,Do prawidłowego rozwoju dziecko potrzebuje poczucia bezpieczeństwa: powinno wiedzieć, że w chwilach trudnych znajdzie zawsze w rodzicach oparcie i zrozumienie, musi mieć przekonanie o trwałości rodziny i o tym, że nie zostanie samo, bez ojca lub matki”⁵. Małe dziecko szczególnie silnie odczuwa lęk przed opuszczeniem, źle znosi rozłąkę z rodzicem.

Dziecku do prawidłowego rozwoju są potrzebne nie tylko odpowiednie warunki materialne i bytowe, ale również czynna i życzliwa obecność obojga rodziców. Rodzice stanowią pierwsze wzory osobowe dla dziecka, są głównymi reprezentantami świata dorosłych w jego otoczeniu. Kształtują oni wyobrażenia dziecka o świecie i ludziach go otaczających, uczą przestrzegania norm społecznych, nagradzają i karzą⁶. ,,Od męskiej roli ojca oczekuje się dzielności, siły, zaradności, odpowiedzialności za podejmowane działania, czuwania nad przestrzeganiem norm społecznych, stwarzania oparcia dla żony i całej grupy rodzinnej. Od kobiecej roli matki oczekuje się ekspresji uczuć, serdeczności, ciepła, wyrozumiałości i tworzenia atmosfery emocjonalnej w rodzinie, zrozumienia i zaspokajania potrzeb innych, wprowadzenia dziecka w krąg szerszej rodziny i tradycji’’⁷. Dziecko odczuwa silnie potrzebę więzi uczuciowej, zdaniem Ireny Jundziłł ,,(…) pragnie być dla kogoś najdroższe i najbardziej kochane. Miłość rodzicielska (…) wyraża się przede wszystkim w całkowitej akceptacji dziecka takim, jakie ono jest i w wysiłku, aby mu pomóc w miarę sił i możliwości w pełnym rozwoju jego osobowości i dobrym przygotowaniu do samodzielnego życia”⁸.

,,Rodzina wprowadza dziecko w świat kultury społeczeństwa, w którym żyje, uczy je rozumienia kultury, czyni zdolnym do wykonywania określonych ról społecznych, pomaga mu w osiągnięciu takiego rozwoju osobowości, aby się mogło stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa”⁹. To rodzice w pierwszych latach życia dziecka są najważniejszymi informatorami o świecie, wartościach ludzkiego życia, do których należą m.in.: dobro, piękno, prawda. Z tymi pojęciami zapoznają dziecko poprzez opowiadania, bajki, literaturę piękną. Działalność ukazywanych przez rodziców w bajkach bohaterów i chęć naśladowania ich przez dziecko, wprowadzają ład i porządek do dziecięcego umysłu i serca. Przekonanie o wartości dobra i prawdy umożliwia dziecku w przyszłości wybór właściwej drogi postępowania¹⁰. Niezwykle ważną rolę w kształtowaniu uczuć wyższych odgrywa także przekazywanie tradycji naszego narodu oraz dziedzictwa kulturalnego. Wzbogaca to życie uczuciowe dziecka, pobudza uczucia patriotyczne, a także przygotowuje do odczytywania przeszłości. Dzięki temu małe dziecko wdraża się do zachowań obowiązujących w danej kulturze, uczy się korzystania z dóbr kulturalnych oraz rozumienia różnych dziedzin sztuki¹¹. Rodzice, wychowując dziecko, pomagają mu również kształtować aspiracje i dążenia. ,,Świadomi własnej roli wychowawczej, obserwują zdolności i zainteresowania swego dziecka już od najmłodszych jego lat oraz pozwalają w pełni rozwinąć jego możliwości i uzdolnienia”¹².

Kolejną bardzo ważną rzeczą w procesie wychowania małego dziecka jest, zdaniem J. A. Pielkowej ,,(…) przekazywanie określonego systemu wartości, a więc tego, co rodzice w swych odczuciach cenią”¹³. We wczesnym okresie życia dziecka, ,,(…) zdaniem prof. Burtona White’a i jego szkoły z Harwardu, ujawniają się różnice między rodzicami ze względu na sposób postępowania z dzieckiem, które ważą na dalszym jego rozwoju. Stwierdza on, że w stosunku do niemowląt rodzice postępują bardzo podobnie, natomiast w drugim roku życia dziecka ujawniają się wyraźne różnice w postawach wychowawczych rodziców. Potem już te postawy nie zmieniają się w sposób zasadniczy i powodują, że powstające między dziećmi różnice dotyczące na przykład ich sprawności umysłowych oraz rozwoju społecznego utrwalają się. także na podstawie innych badań coraz większe znaczenie przywiązuje się do pierwszych lat życia dziecka ze względu na dalszą prognozę rozwoju psychospołecznego”¹⁴. W okresie tym rodzice stanowią dla niego wzory osobowe, wzory do identyfikacji. Oddziałują na dziecko samą swoją obecnością, postępowaniem, sposobem odnoszenia się do siebie nawzajem i do dziecka¹⁵. ,,Szczególną uwagę zwraca się na drugi rok życia, gdy dziecko opanowało już sztukę chodzenia i doskonali ją, a możliwość poruszania się podsyca jego ciekawość i pasję poznawczą. Mowa dorosłych zaczyna być dla niego coraz bardziej zrozumiała i ono samo staje się zdolne do wypowiadania coraz większej liczby słów i porozumiewania się z otoczeniem”¹⁶. Tak więc, zachowania dorosłych mają wielkie znaczenie w wychowaniu. ,,W pierwszych latach życia trzeba wychowywać dziecko tak, by było aktywne, czegoś pragnęło (…); równocześnie należy wychowywać w ten sposób, by wyrabiać stopniowo hamulce w stosunku do tych, które są szkodliwe lub przekraczają możliwości dziecka w określonym wieku”¹⁷.

Ważnym elementem rodzinnego środowiska wychowawczego jest umiejętne stosowanie kar oraz nagradzanie małego dziecka. Nagrody powinny odgrywać większą rolę, niż kary, gdyż zacieśniają one więzi uczuciowe między rodzicami a dzieckiem, wzmacniają też u dziecka poczucie własnej wartości. Natomiast nagany, ciągłe zakazy, niezadowolenie z postępowania dziecka, mogą wywołać poczucie niepełnej wartości lub odtrącenia¹⁸.

Rodzina odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju i wychowaniu jednostki, a wychowanie, według Józefy Anny Pielkowej, jest ,,(…) celem w życiu rodziców, wymagającym dokładnej i szczegółowej wiedzy o tym, co zamierzają uzyskać i jak do tego dążyć”¹⁹. Wychowanie dziecka to ciężka, męcząca, wyczerpująca i zarazem odpowiedzialna praca. Praca ta trwa 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu. Wychowując dziecko, rodzice wkładają w ten trud nie tylko wysiłek fizyczny, ale przede wszystkim emocjonalny. Rodzina powinna dawać dziecku miłość, opiekę i zapewniać wszystkie jego potrzeby psychiczne, fizyczne i intelektualne. To w niej dziecko nawiązuje pierwsze więzi emocjonalne z rodzicami, rodzeństwem, uczy się jak żyć w zgodzie z innymi, jak dostosowywać swoje zachowanie do oczekiwań grupy, i jak czerpać z tego korzyści. Rodzina jest więc niezmiennie jednym z najważniejszych, towarzyszących dziecku przez całe życie czynników, kształtujących go od najwcześniejszych momentów życia i wywierających najsilniejszy wpływ nawet już w życiu dorosłym.

---

1. J. A. Pielkowa: Rodzicielskie troski. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988, s. 7-8.↩

2. Por.: M. Ziemska: Rodzina a osobowość. Wiedza Powszechna, Warszawa 1979, s.84.↩

3. Por.: I. Jundziłł: Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania. Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1983, s. 11.↩

4. J. A. Pielkowa: Rodzicielskie troski. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988, s. 10.↩

5. I. Jundziłł: Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1983, s. 11.↩

6. Por.: M. Ziemska: Rodzina a osobowość. Wiedza Powszechna, Warszawa 1979, s. 86-87.↩

7. Tamże, s. 87.↩

8. I. Jundziłł: Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1983, s. 11-12.↩

9. J. A. Pielkowa: Rodzicielskie troski. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988, s. 10.↩

10. Por.: M. Ziemska: Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka. [w:] A. Sawicka: Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 335-336.↩

11. Por.: I. Jundziłł: Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1983, s. 12.↩

12. I. Jundziłł: Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1983, s. 12-13.↩

13. J. A. Pielkowa: Rodzicielskie troski. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988, s. 115.↩

14. M. Ziemska: Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka. [w:] A. Sawicka: Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 335.↩

15. Por.: Tamże, s. 335.↩

16. Tamże, s.334-335.↩

17. J. A. Pielkowa: Rodzicielskie troski. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988, s.106.↩

18. Por.: Tamże, s. 18.↩

19. Tamże, s. 96.↩