Procesy poznawcze

• Świadomość

• Spostrzeganie

• Wyobraźnia

• Pamięć

• Uwaga

• Uczenie się

• Mowa

• Myślenie

Świadomość

• Wiąże się z optymalną pobudliwością mózgu i twórczym charakterem procesów nerwowych, umożliwiających osobie rozwiązywanie problemów i uczenie się (I. Pawłow, 1952).

• Jest odbiciem świata zewnętrznego. Dzięki niej zdajemy sobie sprawę z tego kim jesteśmy i co oraz w jakim celu czynimy.

Przytomność a świadomość

• Bardzo silne pobudzenie- świadomość ograniczona, zamglona, uwaga rozproszona

• Stan czujności- pełna świadomość, duża koncentracja i wybiórczość uwagi

• Swobodne czuwanie- uwaga płynna, sprzyjająca rozproszeniu

• Senność- świadomość osłabiona, niepełna przytomność

• Lekki sen- redukcja świadomości, marzenia senne

• Głęboki sen- całkowity brak świadomości

• Śpiączka (coma)- oprócz braku świadomości występuje brak reakcji na jakiekolwiek bodźce

Zmienione stany świadomości mogą być wywołane przez:

• Alkohol

• Środki psychotropowe

• Wysoką gorączkę

• Brak snu

• Długotrwałe posty

• Odwodnienie organizmu

• Zaburzenia wewnątrzwydzielnicze

• Zatrucia

• Uszkodzenia mózgu, itp.

Zmienione stany świadomości mogą być wywołane przy pomocy środków psychologicznych:

• Medytacja

• Hipnoza

• Intensywne skupienie się

• Zmęczenie

• Ból

• Wzmożone napięcie emocjonalne (gniew, lęk)

• Specyficzny zespół uczuć (np. miłość)

Zaburzenia świadomości

Dzielimy je na ilościowe i jakościowe:

1. ilościowe – dotyczą przede wszystkim przytomności (czyli węższego rozumienia zjawisk świadomości),

2. jakościowe- obejmują pełen zakres procesów objętych świadomością.

Ilościowe zaburzenia świadomości

• Przymglenie świadomości

• Senność patologiczna (somnolentia)

• Patologiczny sen głęboki, półśpiączka (sopor, semocoma)

• Śpiączka (coma)

• Przymglenie świadomości- zdolność spostrzegania i pojmowania jest zmniejszona. Chory jest zdolny do odbioru i przetwarzania jedynie najprostszych informacji. Orientacja w otoczeniu jest niepełna, ruchy zwolnione.

• Senność patologiczna- objawowo przypomina senność fizjologiczną. Jest to stan przymglenia świadomości z jednoczesną tendencją do zapadnia w sen, zwalczaną przez chorego z dużym trudem.

• Półśpiączka- przypomina głęboki sen fizjologiczny z tą różnicą, że nawet silne bodźce nie są w stanie chorego obudzić. Można jedynie na silne bodźce np.bólowe uzyskać słabe reakcje obronne lub inne słabe reakcje ruchowe.

• Śpiączka- całkowita utrata przytomności, bez reakcji na jakiekolwiek bodźce. W głębokich śpiączkach brak nawet odruchów.

Jakościowe zaburzenia świadomości

• Zespół majaczeniowy (delirium)

• Zespół zamroczeniowy (obnubilatio)

• Zespół splątaniowy (amentia)

• Zespół snopodobny (oniryczny)

• Zespół majaczeniowy- zaburzona orientacja w czasie, miejscu i otoczeniu przy zachowanej orientacji co do własnej osoby. Występują omamy, zwłaszcza wzrokowe- bywają zmniejszane lub zwiększane, barwne, ruchliwe, mogą przypominać fragmenty filmów. Rzadziej występują omamy słuchowe, charakterystyczne są złudzenia wiążące się z omamami i urojeniowo interpretowane; zaburzenia spostrzegania nasilają się nocą;

- urojenia niespójne, często związane z treścią omamów,

- lęk, rozdrażnienie, lub euforia,

- niepokój ruchowy, niekiedy bardzo silny, próby wykonywania codziennych czynności,

- częściowa niepamięć, dość liczne wspomnienia z okresu chorobowego.

Najczęstsze przyczyny: zatrucia, np. alkoholem lub niektóre choroby zakaźne.

• Zespół zamroczeniowy- zaburzenia orientacji co do czasu, miejsca, otoczenia i własnej osoby, kontakt chorego z otoczeniem słaby lub brak kontaktu;

- lęki o znacznym nasileniu lub skrajne rozdrażnienie;

- pobudzenie ruchowe w postaci gwałtownych ruchów, wyładowań ruchowych i popędowych; nagłe ucieczki, napaści, próby samobójcze.

- niepamięć przebytego okresu chorobowego lub wyspy pamięciowe.

Dość często towarzyszy padaczce.

• Zespół splątaniowy- zupełna dezorientacja, w okresach spłycenia zaburzeń częściowa orientacja co do własnej sytuacji; głębokie zaburzenia toku myślenia o typie splątania i gonitwy myślowej;

- lęki niekiedy bardzo silne;

- silne podniecenie ruchowe, bezładne i chaotyczne, często ograniczone do obrębu łóżka, częste powtarzanie tego samego typu ruchów (stereotypie ruchowe);

- prawdopodobne zaburzenia spostrzegania, omamy i iluzje o występowaniu których można wnioskować pośrednio na podstawie obserwacji chorego;

- całkowita niepamięć w przypadku burzliwie przebiegającego zespołu, fragmentaryczne wspomnienia w przypadku lżejszego przebiegu zaburzeń.

Może występować w ostrej schizofrenii lub stanowić powikłanie wyniszczających chorób somatycznych.

• Zespół snopodobny- zaburzenia orientacji o zmiennym nasileniu. Omamy i złudzenia o treści fantastycznej, szybko zmieniające się, przypominające marzenia senne z poczuciem uczestniczenia w nich;

- zaburzenia spostrzegania mogą sprzęgać się ze spostrzeżeniami rzeczywistości w okresach spłycenia zaburzeń;

- zachowane w pamięci liczne fragmenty z okresu choroby.

Może wystąpić we wszystkich wymienionych wcześniej chorobach.

Spostrzeganie

• Wrażenie- jest elementarnym zjawiskiem psychicznym polegającym na odzwierciedleniu cechy przedmiotu działającego na receptor (może być to np. barwa, kształt, ciepłota). Receptory i analizatory są anatomicznym podłożem wrażeń i spostrzeżeń.

• Spostrzeżenie- jest procesem psychicznym polegającym na odzwierciedleniu przedmiotu działającego na receptor lub receptory; jest odzwierciedleniem całego przedmiotu w świadomości.

• Wrażenia i spostrzeżenia powstają w drodze odbioru informacji o bodźcach działających bezpośrednio na narządy zmysłów człowieka.

Zaburzenia spostrzegania

• Złudzenia (iluzje)- błędna ocena wrażeń zmysłowych, nie zawsze są zaburzeniami psychicznymi, istotą złudzenia jest zła ocena wrażeń zmysłowych, dzielimy je na: fizjologiczne i patologiczne.

• Omamy- doznawanie wrażeń, bez doznawania jakichkolwiek bodźców zewnętrznych, cechy wspólne omamów:

1. powstają bez bodźców zewnętrznych;

2. towarzyszy im poczucie realności;

3. pojawiają się bez woli chorego;

4. nie podlegają korekcji i perswazji.

Omamy dzielimy ze względu na analizatory: wzrokowe, słuchowe, dotykowe (w psychozie alkoholowej), smakowe, węchowe.

Wyobraźnia

• Wyobraźnia jest odzwierciedleniem w świadomości obrazów, przedmiotów, zjawisk i zdarzeń, które w danej chwili nie oddziaływają bezpośrednio na narządy zmysłu człowieka.

Jest procesem polegającym na tworzeniu wyobrażeń.

• Wyobrażenia – obrazy polegające na odzwierciedleniu w świadomości spostrzeganych wcześniej składników rzeczywistości.

• Rodzaje wyobrażeń: w zależności od rodzaju analizatora – wzrokowe, słuchowe, smakowe, itp.

• Wyobrażenia charakteryzuje:

• Brak wyrazistości

• Fragmentaryczność

• Nietrwałość

• Ogólność

Rodzaje wyobrażeń

• wyobrażenia odtwórcze- przywołanie w świadomości obrazów, przedmiotów, zjawisk, które były wcześniej spostrzeżone;

• wyobrażenia wytwórcze- obrazy, które nie odpowiadają uprzednim spostrzeżeniom, ale bazują na wcześniejszych doświadczeniach człowieka.

Wyobraźnia twórcza

• Wyobraźnia twórcza- pozwala tworzyć obrazy całkowicie oryginalne, wykraczające poza dane dostarczane przez pamięć i spostrzeganie; mogą dotyczyć przeszłości, teraźniejszości, przyszłości.

• Dzięki niej możliwe jest planowanie działalności ludzkiej.

• Zaburzenia wyobraźni powstają np. wskutek uszkodzeń mózgu.

Pamięć

• Pamięć jest to zdolność do rejestrowania i ponownego przywoływania wrażeń zmysłowych, skojarzeń czy informacji.

• Procesy pamięciowe:

- zapamiętywanie

• przechowywanie

• przypominanie (mimowolne, dowolne).

Rodzaje pamięci:

• świeża (krótkotrwała)

• trwała (długotrwała).

Cechy pamięci:

• Szybkość zapamiętywania,

• Trwałość pamięci- zdolność do długotrwałego przechowywania informacji,

• Wierność pamięci- dokładność odtwarzania, zgodność informacji z rzeczywistym stanem rzeczy,

• Gotowość pamięci- zdolność do szybkiego odtwarzania zapamiętanych informacji (może być zaburzona przez silny stres).

Zaburzenia pamięci

• Nadczynność pamięci- zdolność do bardzo szybkiego zapamiętywania i wzmożona gotowość pamięci. Występuje wraz ze wzmożonym napięciem emocjonalnym. Może być objawem patologii procesów poznawczych lub choroby psychicznej.

• Niedoczynność pamięci- osoba stara się zapamiętać, a nie może, nie jest w stanie skoncentrować się nad określonym materiałem. Często powodami są nerwice, silne napięcie lękowe - zaburzenia pamięci czynnościowe; lub zmiany w OUN.

• Zafałszowanie pamięci- zaburzenia w następstwie utraty świadomości, występuje luka pamięciowa od momentu utraty przytomności do jej odzyskania. W celu jej wypełnienia osoba konfabuluje (np. w psychozie Korsakowa).

• Złudzenia – zniekształcone przypominanie oraz omamy pamięciowe- przypominanie sobie faktów, które nigdy nie miały miejsca w rzeczywistości.

• Zjawiska typu de ja vu – poczucie, że coś się już widziało, mimo że nie miało to miejsca.

Uwaga

- podstawowy proces poznawczy umożliwiający postrzeganie wydarzeń i monitorowanie stanów wewnętrznych;

- utrzymanie organizmu w stanie gotowości do działania, percepcji lub innych zachowań.

Podział procesów uwagi:

• Wzbudzenie (arousal) - gotowość do reakcji,

• Orientowanie (orienting) - ukierunkowanie na bodziec,

• Czujność (vigilance) - świadomy stan nastawienia na przetwarzanie,

• Utrzymywanie (maintenance) - koncentracja; może być niezależne od czujności,

• Wybiórczość (selective attention) - nastawienie na określone bodźce.

• Typy uwagi:

- fazowa (przerywana) – np. w procesie orientowania się,

- toniczna (utrzymująca się) – np. w czujności,

- dowolna – bez udziału świadomości,

- mimowolna – skierowanie czynności poznawczych na określony przedmiot.

Zaburzenia uwagi

• Nadmierna przerzutność uwagi- występuje w parze z przyspieszonym myśleniem i nadmiernym pobudzeniem emocjonalnym; jest najczęściej objawem choroby (np. w ADHD).

• Trudności przenoszenia uwagi- niemożność oderwania uwagi od przedmiotu; perseweracje; przy uszkodzeniu OUN, urazach mechanicznych.

• Obniżenie trwałości i zakresu uwagi- są to objawy wtórne w stosunku do powyższych.

Uczenie się

• Uczenie się jest procesem prowadzącym do modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej uprzednich doświadczeń.

Można je rozumieć:

- jako czynność zmierzającą do opanowania określonej wiedzy i umiejętności;

- jako proces zachodzący wewnątrz psychiki, na podłożu układu nerwowego, prowadzący do zmian w zachowaniu się.

• Zmiany w zachowaniu:

- mogą być korzystne lub niekorzystne dla uczącego się podmiotu;

- nie zawsze są wynikiem uczenia się, lecz np. stanu zdrowia;

- ich trwałość jest względna i zależy m.in. od tego, czy dana zmiana jest wykorzystywana w praktyce.

• Czynność uczenia się występuje okazjonalnie, służy jakiemuś celowi, po osiągnięciu którego wykonywanie czynności uczenia się może ustać.

• Uczenie się rozumiane jako proces gromadzenia doświadczeń i włączania ich do zasobu doświadczeń już posiadanych trwa całe życie. Może ono być zamierzone lub niezamierzone.

• Na przebieg i skuteczność uczenia się wpływają czynniki emocjonalno – motywacyjne, jak niezaspokojona potrzeba wiedzy, zainteresowania.

• Samokształcenie jest pewną szczególną formą uczenia się zamierzonego, którą charakteryzuje:

- samodzielność;

• kontrola samego siebie;

• świadomość celu.

Cechy psychiczne osoby podejmującej samokształcenie, które ułatwiają naukę:

- posiadanie wiedzy o swojej pamięci;

- zdolność skupiania uwagi;

- łatwość tworzenia żywych wyobrażeń;

- chęć uczenia się (motywacja);

- wytrwałość.

Metapamięć to posiadana przez daną osobę wiedza o właściwościach swojej pamięci, sposobach zapamiętywania i odzyskiwania z pamięci różnych informacji. Im jest ona większa i trafniejsza, tym skuteczniejsze uczenie się.

• Aby coś skutecznie zapamiętać, należy:

• skupić uwagę;

• tworzyć wyraźne, żywe wyobrażenia;

• kojarzyć rzeczy nowe ze znanymi;

• porządkować niespójny materiał (mnemotechniki – sposoby zapamiętywania);

• powtarzać.

Mowa

• Społecznie wypracowany system znaków i reguł nimi operowania, będącymi środkiem porozumiewania się ludzi (inaczej język).

• Znaki mowy – słowa- mają określone znaczenie.

• Mowę można traktować jako złożone czynności poszczególnych osób, których celem jest nadawanie i odbieranie przekazów językowych.

• Mowa jest procesem specyficznie ludzkim- rozwinęła się na skutek społecznych warunków i potrzeb życia ludzi.

• Funkcje mowy:

• ekspresywna

• komunikacyjna

• regulacyjna

Zaburzenia mowy

1. Wewnątrzpochodne – spowodowane:

• dysfunkcjami czynnościowymi (np. jąkanie jako objaw nerwicy), mutyzmem (objaw choroby psychicznej), zupełnym milczeniem – jako wyraz stosunku do otoczenia.

2. Wewnątrzpochodne – spowodowane uszkodzeniami:

• struktur ośrodkowych – afazje,

• struktur obwodowych- dyzartrie.

3. Zewnątrzpochodne- spowodowane wpływem środowiska.

Myślenie

• Wewnętrzna czynność operowania informacjami (wiadomościami), w szczególności ich selekcja i wytwarzanie, dzięki której dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości.

• Myślenie jest jednym z czynników umożliwiających stały proces regulacji stosunków między człowiekiem a środowiskiem.

• Operacje myślowe:

• analiza

• synteza

• porównywanie

• abstrahowanie

• uogólnianie

Pojęcie- rodzaj reprezentacji rzeczywistości w umyśle człowieka, której treścią są ogólne właściwości wspólne dla jakiegoś zbioru rzeczy oraz stosunków między elementami rzeczywistości.

Myślenie pojęciowe jest właściwe jedynie człowiekowi.

• Rodzaje myślenia:

• sensoryczno- motoryczne,

• konkretno- wyobrażeniowe,

• słowno- logiczne.

Wynikiem myślenia słowno- logicznego są sądy (twierdzące lub przeczące).

Rozumowanie:

• indukcyjne - „od szczegółu do ogółu”

• dedukcyjne – „od ogółu do szczegółu”

• Cechy procesu myślenia:

• Krytycyzm i samodzielność myślenia

• Giętkość myślenia

• Szybkość myślenia

• Myślenie ukierunkowane- myślenie zaangażowane w rozwiązywanie problemów.

• Fazy rozwiązywania problemów:

• Odczucie trudności

• Wykrycie i określenie trudności

• Nasuwanie się pomysłów możliwego rozwiązania

• Wypróbowanie pomysłów

• Dalsze obserwacje i eksperymenty

• Dojście do właściwego rozwiązania problemu.

Zaburzenia myślenia

• Ilościowe (dotyczące toku myślenia) :

• przyspieszenie toku myślenia - różny stopień, od gonitwy myślowej do stanów maniakalnych; gonitwa myślowa, słowotok, spłycenie poznawania rzeczywistości,

• spowolnienie myślenia,

• zahamowanie myślenia - zatrzymanie wolno przesuwającego się wątku myślowego z towarzyszącym poczuciem smutku oraz spowolnieniem lub zahamowaniem ruchowym,

• zatamowanie myślenia - nagłe przerwanie myślenia dotąd przesuwającego się sprawnie; pozostaje pustka po urwanej myśli,

• rozkojarzenie - dysocjacja myślenia - brak logicznego związku między poszczególnymi dłuższymi fragmentami wypowiedzi lub zdaniami.

• Jakościowe:

• urojenia – zaburzenia treści myślenia, polegające na fałszywych przekonaniach, błędnych sądach, odpornych na wszelką argumentacją i podtrzymywanie mimo obecności dowodów wskazujących na ich nieprawdziwość;

• idee nadwartościowe -przekonania, które człowiek uważa za szczególnie ważne, słuszne, z którymi jest związany emocjonalnie; przywiązywanie szczególnej uwagi do pewnych dążeń, planów życiowych, celów i ich realizacji - “myśli nadwartościowe”; żarliwe propagowanie pewnych poglądów (np. religijnych), dążenia do celu, który dawno stracił na aktualności;

• natręctwa myślowe - myśli uporczywie narzucające się wielokrotnie, mimo przeświadczenia o ich niedorzeczności; podlegają ocenie krytycznej; zaprzestanie czynności, odsuwanie ich od siebie kończy się zwykle niepowodzeniem.