Wykład 7, 4.04.2013r.

Szwajcarski pedagog Jan Henryk Pestalozzi – żyjący na przełomie XVIII/XIX wieku. Jest ważny z kilku punktów widzenia:

1. Jest twórcą nowego modelu szkoły elementarnej, zwanej szkołą ludową. Dzisiejszy odpowiednik szkoły podstawowej.

2. Stworzona przez niego nowa wizja, nowy układ stosunków interpersonalnych panujących w zakładach wychowawczych (domy dla sierot, placówki opiekuńcze). Chce zerwać z koszarowym stylem życia, chce aby panowała tam atmosfera zbliżona do panującej w domach rodzinnych. Pisał, że chciał być jak ojciec dla wszystkich osieroconych dzieci, którymi się zajmował.

3. Uważa się go za twórcę podstaw tzw. pedagogiki socjalnej, pedagogiki która obszarem swoich zainteresowań obejmuje grupy potrzebujące wsparcia, ale też tego, co dziś się nazywa pedagogiką społeczną. Nie tylko jednostka, ale także środowisko z którym jest związana.

4. Tworzy tez organizacyjne podstawy placówek opiekuńczo- wychowawczych. Kieruje kilkoma takimi placówkami (cztery nazwy w podr.) Metodą prób i błędów tworzy te placówki od podstaw.

Jest twórca oryginalnych koncepcji pedagogicznych opierających się na triadach:

1. Siły które odgrywają czołową role w wychowaniu człowieka – głowa, serce i ręka. Głowa - siła intelektualna, serce - siła moralna, ręka - siła fizyczna, zdolność praktyczne. Uważa ze w wychowaniu powinna być zachowana równowaga pomiędzy rozwojem tych trzech sił.

2. Triada dotycząca samego procesu nauczania. Skupia się przede wszystkim na nauce elementarnej, później podejmuje tematykę szkolnictwa średniego. Po wielu latach prób i błędów (jest samoukiem w dziedzinie pedagogiki, uczy się na błędach) dochodzi do wniosku że aby nauka elementarna była efektywna musi się opierać na triadzie – liczba , kształt i słowo. Jest zwolennikiem nauki poglądowej – pokazywanie dziecku tego, o czym chce mu się opowiedzieć. Liczba to nic innego jak próba uzmysłowienia dziecku czy rzecz która właśnie pokazujemy mu jest rzeczą unikalną, czy tez rzeczą występująca w przyrodzie w nieograniczonych ilościach. Kształt – właściwości związane z poznawanym przedmiotem – wysokość, kolory, dotyk, faktura etc. Jakie są właściwości użytkowe tych rzeczy. Słowo – próba określenia czym może być ta rzecz i odkrycie jej nazwy. Pestalozzi będzie przeciwnikiem sztucznego werbalizmu, nauczania rzeczy tylko teoretycznie.

Jego inspiracja – nie studiował on pedagogiki, nie miał w swoim życiu doświadczenia, nie był nauczycielem. Co skłoniło go by zająć się problemem się wychowania? Z jednej strony jego osobiste przeżycia z dzieciństwa, a z drugiej strony fascynacja książką „Emil czyli o wychowaniu”.

Życiorys Pestalozziego

Pestalozzi urodził się u schyłku wieku XVIII - 1746 r. w zamożnej rodzinie. Szczęście rodzinne nie trwało długo. Kiedy był kilkuletnim chłopcem zmarł jego ojciec, jego rodzina straciła podstawy bytu finansowego. Matka została sama z nim i jego siostrą i nie radziła sobie z tą sytuacją. Posiadał dziadka, który był pastorem w jednej ze szwajcarskich wsi. Matka z dziećmi przeniosła się na wieś do dziadka. Kiedy jeszcze żył ojciec, pracowała w ich rodzinie służącą Barbara Szmit – Pestalozzi pieszczotliwie nazywał ją babelli. Ta służąca kiedy ojciec czuł ze umiera, poprosił ją żeby zaopiekowała się żona i dziećmi. Razem z nimi przeprowadziła się a wieś. Jej rozsądek, troska i odpowiedzialność wywarły duży wpływ na jego wychowanie. Dziadek, wiejski pastor, który we wsi organizował szkółkę ludową dla dzieci i tam Pestalozzi będący wychuchanym dzieckiem miejskim, trafia w nieznane sobie środowisko – biedoty szwajcarskiej. Poznaje nowe środowisko, to zetkniecie jest dla niego wstrząsem. Pisał, ze chciałby podnieść ogólny poziom swoich rówieśników. Idzie do szkoły, jednak nie idzie mu za dobrze, nie podoba mu się rygor i program nauczania który jest realizowany. Nauczyciele nie uważają go za zdolne dziecko, nie rokujące nadziei. W swojej autobiografii wspomina o swoim okresie dzieciństwa. Uważał, ze w dzieciństwie był maminsynkiem i brakowało mu ojcowskiego wzorca.

W późniejszym okresie swojej działalności na dziadku oparł swoja koncepcje nauczyciela elementarnego. Nauczyciel ma być animatorem lokalnej społeczności – wzorowanie się na dziadku odwiedzającego swoich parafian. Tylko gdy się pozna społeczność, można na nią oddziaływać w sposób efektywny.

O błędach szkoły, którą sam skończył pisał na temat, co mu się w szkole nie podobało, wytyka nauczycielom, że nie potrafią zaopatrzyć młodzież w rzeczy potrzebne do życia, typu samodzielność, odpowiedzialność etc., nęcenie marzeniami i o samodzielności społecznej, ale nie dawano im umiejętności do wykonywania jakiegokolwiek zawodu.

Po skończeniu szkoły podstawowej i średniej podejmuje studia. Studiuje teologię i prawo, ale jego przygoda ze studiami nie trwa długo – angażuje się w działalność patriotyczną. Szwajcaria przechodziła wówczas przeobrażenia ustrojowe. Zaangażował się w działanie Garbarni – na łamach tego towarzystwa pisał manifesty – za ta działalność został aresztowany i wtrącony do więzienia. Po opuszczeniu więzienia zrezygnował z nauki. W całej Europie powszechne były wówczas idee fizjokratyzmu, postanowił więc zostać rolnikiem. Szczęśliwie udało mu się dobrze ożenić i dzięki posagowi żony zakupił majątek. Tam dokonuje prekursorskiej próby połączenia idei fizjokratycznej z urzeczywistnianiem swoich koncepcji wychowawczych. Chce założyć zakład wychowawczo-rolniczy dla osieroconych dzieci, które miały zdobywać umiejętności potrzebne do pracy na roli, praca dzieci miała pokryć koszty ich utrzymania.

Pestalozzi zainspirowany był „Emil, czyli o wychowaniu” Rousseau.

W placówce Neuhof miały przebywa osierocone dzieci od 8-15 lat na terenie swojego majątku zorganizował szereg zajęć rzemieślniczych. Dzieci miały tam uczyć się i przygotowywać się równocześnie do konkretnego zawodu. Próbował łączyć naukę ogólna z kształceniem zawodowym. Organizując tą placówkę nie miał jeszcze nowej wizji szkoły ludowej. Chciał żeby ta szkoła przygotowywała przede wszystkim do zawodu. Dla większości tych dzieci szkoła elementarna była jedyną jaka one skończą, więc to nie może być szkoła zawodowa. Szkoła ta miała rozwijać wszystkie możliwości tego dziecka. Musi mieć charakter ogólnokształcący, a nie praktyczny – zmiana którą wprowadzi po niepowodzeniu eksperymentu w Neuhof.

Tam pojawiła się koncepcja aby między Pestalozzim a dziećmi z tej placówki panowały relacje ojcowskie, polegające na poszanowaniu godności wychowanków. Niestety eksperyment się nie powiódł, dlatego ze był on pozbawiony zmysłu praktycznego, nie panował nad rachunkami, dochodami, był idealistą, który nie mógł sobie poradzić z realiami.

Pestalozzi na wiele lat wycofuje się z aktywności praktycznej. Zaczyna pisać swoje utwory – „Lenart i Gertruda”, „Jak Gertruda uczy swoje dzieci”, „Łabędzi śpiew” , „Dziennik o wychowaniu własnego syna”, „Wieczory pustelnika”.

„Dziennik o wychowaniu własnego syna” – był do tego stopnia zafascynowany dziełem Rousseau, że postanowił na wzór ten koncepcji wychowywać swojego jedynego syna Kubusia. Efekty tego wychowania zamieszczał w dzienniku. Ten dziennik jest apoteozą wychowania naturalnego, ale też próbując zastosować idee Rousseau w praktyce napotyka wiele sprzeczności i trudności która nakazują mu odnosić się ze sceptycyzmem do tego dzieła. Pisze, że edukacja nie powinna odbywać się w domu, lecz na łonie natury, w lesie, podczas spacerów. Zaleca dużą swobodę w wychowaniu, ale zadaje sobie pytanie gdzie przebiega granica tej swobody – granica kończy się tam gdzie wkraczają zasady funkcjonowania z innymi ludźmi. Wychowanek sam ma dostrzec granice.

Te metody nie odniosły dobrego skutku. Kubuś wyrósł na przewrażliwionego człowieka z problemami emocjonalnymi. Wychowanie dzieci według idei Rousseau nie jest więc dobrym pomysłem.

Dziennik jest z jednej strony ciekawym świadectwem zapisów ojca, jest też próbą konfrontacji idee Rousseau z praktyką wychowawczą.

„Wieczory pustelnika” – w tym dziele dokonuje usystematyzowania swoich koncepcji pedagogicznych i wychowawczych. Przedstawia trzy najważniejsze idee:

1. Idea wychowalności – udoskonalenia całej ludzkości. Uważa, ze każdy dzięki wychowaniu może wkroczyć na wyższy poziom swojego rozwoju.

2. Idea społecznego współdziałania

3. Idea rodziny jako podstawowej jednostki społecznej. Pomimo ze Pestalozzi wiele czasu poświecą dzieciom osieroconym, które rodziny nie mają, wiele uwagi poświecą też rodzinie, roli matki w wychowaniu dziecku. Tylko współpraca rodziny ze szkołą może stanowić o sukcesie wychowawczym.

Pisał również manifesty społeczne – już w czasie studiów zaczął pisać manifesty, napisał rozprawę „prawodawstwo i dzieciobójstwo”, podjął tam bardzo ważny problem – wiek XVIII nazywany był wiekiem podrzutków, dzieciobójstwo było na porządku dziennym. Pokazuje paradoks – z jednej strony w wielu krajach europejskich są przewidziane sankcje karne dla rodziców dopuszczających się dzieciobójstwa, karze się matkę czy ojca za zabicie niemowlaka, ale tym rodzicom, którzy nie są w związku małżeńskim, które zatrzymują dziecko i się nim opiekują – państwo nie udziela wsparcia. Kobieta i dziecko zostają poddane różnym formom wykluczenia społecznego. Należało by zmienić ten układ społeczny.

„Leonard i Gertruda” – powieść obyczajowa z życia szwajcarskiej wsi. Leonard jest murarzem, a jego zona Gertruda reprezentantką chłopek szwajcarskich. Pokazuje ich spokojne życie i to w jaki sposób wychowują swoje dzieci. W tej wsi istnieje szkoła. Prowadzi ją emerytowany wojskowy. Na podstawie tej szkoły pokazuje swój ideał szkoły elementarnej. Nauczyciel jest nie tylko nauczycielem , ale tez uczestnikiem życia wsi, animatorem, działaczem społecznym, który poprzez nauczanie chce osiągnąć dużo szersze cele, chce podnieść poziom funkcjonowania całej społeczności . W pracy Gertruda pojawia się jako archetyp matki, która potrafi poprzez instynkt wychowywać swoje dzieci, zanim udadzą się one do szkoły. Wątek roli matki będzie kontynuowany w „Jak Gertruda uczy swoje dzieci” - w formie listów, które Pestalozzi pisze do przyjaciela. Stwierdza, że szkoła ludowa w takiej formie w jakiej funkcjonowała do tej pory, nie jest solidną podstawą dla kolejnych stopni kształcenia. Należy to zmienić nadając jej charakter ogólnokształcący. Nie jest fundamentem ponieważ szkoły nie maja odpowiednich budynków, kadry pedagogicznej, nauczanie odbywa się pamięciowo. Pestalozzi uważa że nauczanie powinno się odbywać za pomocą bezpośredniego oglądu rzeczywistości, czyli kontaktu ze zjawiskami, rzeczami o których dziecko uczy, ale ten bezpośredni ogląda rzeczywistości ma być oglądem uporządkowanym – rolą rodziców i wychowawców jest ograniczanie nadmiaru bodźców, które do dziecka napływają i ich porządkowanie, aby dziecko nie zagubiło się w chaosie doznań. Do tego uporządkowania wprowadził triadę – kształt, liczba, słowo.

Stosowanie tej triady ma wyprowadzać dziecko z chaosu niejasności. Głównym celem dla Pestalozziego jest ogólny rozwój każdego wychowanka.

„Łabędzi śpiew” – uznawane za testament pedagogiczny Pestalozziego, pisane pod koniec życia, z perspektywy starego człowieka patrzy krytycznie na cały swój dorobek.

Władze szwajcarskie proszą , by jego eksperyment jeszcze raz miał miejsce – powstają zakłady - Stanz, Yverdon i Burgdorf.

Do zakładu stanc przyjmuje Pestalozzi początkowo 80 wychowanków, którzy znajdują się w stanie dosyć opłakanym, kiedy tam trafiają. Pestalozzi osobiście pełnił role wychowawcy i nauczyciela w zakładzie, rzeczywiście w sposób praktyczny realizował swoje idee - z jednej strony wychowanie elementarne oparte na nauczaniu ogólnym, a z drugiej wychowanie oparte na relacji życzliwości. Ważny dla Pestalozziego był rozwój poszczególnych operacji myślowych – zdolność łączenia elementów etc. Czytanie rozpoczynał od chóralnego sylabizowania, bardzo ważne dla niego było zapoznanie dzieci z podstawami przyrodoznawstwa, geografii, a najważniejszą zasadą jest to, aby dzieci gruntowanie opanowały przekazywany im materiał, żeby rzeczywiście zrozumiały i przyswoiły sobie wiedzę. Mówi, że miał wiele cierpliwości dla wszystkich, nie miał cierpliwości dla tych którzy z powodu lenistwa zaczynali pisać czy czytać gorzej niż miesiąc wcześniej. Dla tych co czynili postępy zawsze znajdował czas.

W tym zakładzie nie było podziału na grupy wiekowe. Był głównym opiekunem i nauczycielem ale tam panowała zasada wzajemnego nauczania – starsi wychowankowie uczyli młodszych.

Pobudka 5-6 rano i na początek dnia godzina nauki moralnej – prowadził sam Pestalozzi osobiście codziennie, od tej nauki dzień się rozpoczynał i kończył. Następnie cały dzień to nauka w szkole przeplatana z praca, rozrywką i zabawami. Zwracano uwagę na to by dzieci nauką i pracą nie były przeciążone, a w szkole miała panować swobodna atmosfera – uczniowie mogli przemieszczać się po sali podczas lekcji, jednak nie powodowało to chaosu. Stosowano metody poglądowe w nauczaniu.

Potem zostaje dyrektorem w Burgdorf – wzorcowa szkoła elementarna. Rozwija tam idee szkoły elementarnej, pisze podręczniki, w tym podręczniki dla matek „książka dla matek” w której daje przykłady różnych form edukacyjnych matki z dzieckiem. Nie wymagających ogromnego doświadczenia pedagogicznego. Uważał, ze matki posiadają duża intuicje.

Ostatnia placówka Yverdon szkoła średnia, gdzie Pestalozzi próbuje idee szkolnictwa elementarnego przełożyć na zreformowanie szkolnictwa średniego.

Przede wszystkim chciał wydobyć z poczucia inercji warstwy społeczne najbiedniejsze

Był krytykiem funkcjonującej wówczas idei filantropii. Uważał ze to źle wpływa na ludzi którzy potrzebują pomocy – są oni bezwolnymi marionetkami. Poczucie tego, ze nie mogę zrobić nic, dla polepszenia swojej sytuacji. Mówił że trzeba skończyć z filantropia polegającą na rzucaniu pieniędzy, trzeba dać im możliwość aby sami mogli poprawić swój los i byt, trzeba dać im szansę. Pokazać, że swoją pracą może polepszyć swój byt. Porównuje funkcjonowanie społeczeństwa szwajcarskiego do piętrowego domu.

Żeby ułatwić naukę elementarną mówi o tym, by bazować na doświadczeniach dziecka, co jest mu najbliższe, zrozumiałe, a następnie tworzyć trudności, budować szersze konteksty. Mówi, że do wykształcenia maja prawo wszyscy, ale nie można wychowywać wbrew woli, nie na siłę. Nauczanie jego zdaniem miało być progresywne, formalne, bez luk, dostosowane do poziomu rozwoju dziecka.

Tworzył tez koncepcje odnośnie podręczników –dla niego dobry podręcznik to taki z którego może korzystać i wykwalikowany nauczyciel jak i prosta matka. Zachęca by w procesie nauczania dzieci zadawały pytania – nauczanie poprzez pogadanki, rozmowy. Ostatecznie cel nauczania to podniesienie moralnej natury człowieka. Efekty może osiągnąć tylko nauczyciel życzliwy wobec dziecka, przychylnie do niego nastawiony.

Na Pestalozzim wzoruje się Diesterweg, tworzy w oparciu o koncepcje Pestalozziego, którą uważa za wspaniała, jednak uważa, że Pestalozzi za mało poświęca wątkom pedeutologiczny - dobudowuje do koncepcji Pestalozziego koncepcje pedeutologiczne.

Fröbel uważał zaś, że to dobrze że Pestalozzi zwrócił na idee nauczania elementarnego, ale jednak nie zwrócił uwagi na nauczanie przedszkolne. Dobudowuje więc koncepcje wychowania przedszkolnego.

Pestalozzi na tych dwóch pedagogów ma znacząc wpływ.

Koncepcje Pestalozziego zainteresowały też Jana Fryderyka Herbarta, jednak Herbart w koncepcji Pestalozziego kilka rzeczy skrytykował. Zajmie się on kształceniem na poziomie średnim.

W Europie zaczęły licznie powstawać szkoły oparte na koncepcjach Pestalozziego . Niemiecki filozof i pisarz napisał, że Pestalozzi jest wielkim człowiekiem który podźwignął najniższe warstwy z upadku moralnego, przywrócił im godność.

Pestalozzi oddziaływał silnie na rozwój pedagogiki polskiej pod zaborami. Z terenu zaboru pruskiego wysłano Józefa Jeziorowskiego do szkół Pestalozziego by tam zdobył doświadczenie. Po powrocie miał zreorganizować Seminarium nauczycielskie w Poznaniu.

Kościuszko także nawiązał kontakt z Pestalozzim.

Dzieła Pestalozziego były upowszechniane w Polsce, wielu pedagogów podjęło się tłumaczenia jego prac. Henryk Bernic pisał na temat jego prac, o koncepcjach szkołach ludowych pisał ze to kamień węgielny szkoły elementarnej. Do koncepcji Pestalozziego odwoływali się dwaj pedagogodzy – Ewarys Estkowski, nauczyciel ludowy, absolwent seminarium nauczycielskiego w Poznaniu, Bronisław Trentowski (chowanna). Wywiera tez wpływ na pedagoga bardzo znaczącego – Jana Władysława Dawida – pisze on dzieło „nauka o rzeczach” i w nich odwołuje się do koncepcji Pestalozziego.

Kazimierz Jeżewski – twórca koncepcji gniazd sierocych (wioski kościuszkowskie), wzorowane na zakładach Pestalozziego.

Helena Radlińska – twórczyni polskiej pedagogiki społecznej, będzie tworzyła ideał nauczyciela animatora społeczności lokalnej.

W miejscowościach w których prowadził swoje zakłady są pomniki upamiętniające jego działalność.

Przechodzi do historii jako symbol wychowawcy zaangażowanego bezpośrednio w swoja prace, ojca opuszczonych, bojownika o godność, o prawo do decydowania o własnym rozwoju.