Czy nauczyciele w Polsce pracują za mało?

(streszczenie)

Nawiązując do ostatnich zmian w Karcie Nauczyciela, postanowiliśmy przyjrzeć się nauczycielskiej profesji i przedstawić jej specyfikę. W pierwszej części artykułu zaprezentowano informacje dotyczące liczby nauczycieli w Polsce oraz ich struktury ze względu na stopień awansu. Przytoczono także statystyki dotyczące liczby wychowanków przypadających na jednego nauczyciela w Polsce i innych krajach świata. W dalszej części publikacji omówiono wymiar i zasady pracy belfrów, w tym reguły awansowania i liczbę dni wolnych od pracy. Podjęto również próbę odpowiedzi na pytanie, czy nauczyciele w naszym kraju pracują mniej czy więcej w stosunku do pedagogów z innych państw świata. W ostatniej części artykułu przeanalizowano wysokość i skład wynagrodzenia polskiej kadry nauczycielskiej.

(artykuł)

Zawód nauczyciela nie jest uważany ani za najłatwiejszy, ani za najlepiej opłacany zarówno w Polsce, jak i w pozostałych częściach świata. W Polsce większość kwestii dotyczących pracy w tym zawodzie reguluje ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku – Karta Nauczyciela. Dokument ten obowiązuje w naszym kraju od prawie 30 lat, ale w ciągu tego okresu wprowadzono w nim wiele zmian. Część z nich oznacza dla pedagogów dodatkowe ulgi i korzyści. Jest to na przykład wywalczony przez związki zawodowe wzrost wynagrodzeń. Zmiany nie kończą się jednak tylko na „przywilejach” – niektóre rozporządzenia Ministra Edukacji nakładają na nauczycieli dodatkowe obowiązki. Dobrym przykładem jest m.in. wprowadzona w 2008 roku ustawa dotycząca tzw. godzin „karcianych”. Zwiększyła ona liczbę godzin, jakie nauczyciel musi przepracować bezpośrednio z uczniami.

Dane ogólne

W roku szkolnym 2009/2010 w przeliczeniu na pełne etaty pracowało w Polsce 449 907 nauczycieli. Od września 2006 liczba pedagogów wykazuje słaby trend malejący. Skutkiem tego w roku szkolnym 2009/2010 w Polsce zatrudnionych było o 1,1% mniej nauczycieli niż trzy lata wcześniej.

Wykres 1. Liczba nauczycieli w Polsce w przeliczeniu na pełne etaty w latach 2005-2010

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie danych GUS-u

Spadek liczby nauczycieli spowodowany jest prawdopodobnie mniejszą ilością uczniów w polskich szkołach. Nie zmienia to faktu, że na tle innych państw liczba wychowanków przypadająca na jednego pedagoga z Polski jest duża. W 2008 roku w polskich szkołach państwowych (bez uczelni wyższych) na jednego nauczyciela przypadało średnio 18,8 uczniów. Podobne wartości charakteryzują takie kraje jak Brazylia i Francja. W pozostałych państwach wielkość ta jest dużo niższa. Przykładowo w Danii i Szwecji na każdego nauczyciela przypada ok. 6 uczniów. To trzykrotnie mniej niż w Polsce.

Wykres 2. Liczba uczniów przypadająca na jednego nauczyciela
w szkołach państwowych w wybranych krajach świata w 2008 roku

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie OECD

Awans – łatwa czy trudna sprawa?

Niewiele profesji charakteryzuje sie tak jasno i precyzyjnie określoną ścieżką rozwoju zawodowego jak zawód nauczyciela. Karta Nauczyciela reguluje zarówno stopnie awansu zawodowego, jak i kryteria, jakie należy spełnić, aby taki awans uzyskać. Kariera belfra rozpoczyna się stanowiskiem stażysty. Po co najmniej dziewięciomiesięcznym okresie pracy i uzyskaniu akceptacji tzw. komisji kwalifikacyjnej otrzymuje on stopień nauczyciela kontraktowego. Po przepracowaniu kolejnych 2 lat i 9 miesięcy można ubiegać się o mianowanie. Jednak, aby je uzyskać, trzeba dodatkowo otrzymać pozytywną ocenę z egzaminu przeprowadzanego przez specjalną komisję egzaminacyjną. Na szczycie „drabinki” jest tytuł nauczyciela dyplomowanego. Aby nim zostać, należy jednak spełnić dwa warunki. Pierwszym jest powiększenie stażu pracy w zawodzie o dodatkowe 2 lata i 9 miesięcy. Drugi warunek to akceptacja komisji, która bada dotychczasowy dorobek zawodowy petenta.
W roku szkolnym 2009/2010 najliczniejszą grupą polskich pedagogów były osoby na najwyższym szczeblu rozwoju zawodowego, tj. nauczyciele dyplomowani. Stanowili oni 43% grona pedagogicznego w Polsce. Na drugim miejscu uplasowali się nauczyciele mianowani (33%), na trzecim – kontraktowi (19%). Zaledwie 5% belfrów to stażyści. Taka struktura sugeruje, że większość zatrudnionej w polskich szkołach kadry cechuje względnie długi staż pracy. Młodzi absolwenci stanowią niewielki odsetek polskich nauczycieli.

Wykres 3. Struktura nauczycieli ze względu na stopień awansu zawodowego
w roku szkolnym 2009/2010

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie danych GUS-u

Ile pracy w pracy?

Etat nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy wynosi – podobnie jak w przypadku większości innych zawodów w Polsce – 40 godzin w tygodniu. Ze względu na specyfikę zawodu większość pedagogów nie przebywa jednak w szkole 8 godzin dziennie. Karta Nauczyciela reguluje natomiast tzw. pensum, czyli minimalny czas, jaki pedagog musi poświęcić na bezpośrednią pracę z uczniami. Obecnie obowiązkowy wymiar zajęć większości pedagogów to 18 godzin w tygodniu. W tym czasie nauczyciele, poprzez zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, realizują swoje podstawowe obowiązki.

W porównaniu do innych państw pensum polskich nauczycieli jest na średnim poziomie. O prawie 1/3 godzin mniej mają obowiązek zrealizować pedagodzy z Estonii, Węgier czy Danii. Jednocześnie o ponad 1/3 czasu więcej muszą bezpośrednio z uczniami spędzić szkoccy nauczyciele.

Wykres 4. Udział pensum w całkowitym czasie pracy nauczycieli w wybranych krajach
w 2008 roku

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie OECD

W roku szkolnym 2009/2010 polscy pedagodzy zostali „obciążeni” dodatkową godziną pracy w tygodniu, zwaną popularnie „karcianą”. Godzina ta nie jest wprawdzie wliczana do pensum, ale pozostaje obowiązkowa dla każdego nauczyciela. W założeniu miała być przeznaczona na udzielanie dodatkowej pomocy uczniom mającym największe kłopoty z nauką lub pogłębianie wiedzy najzdolniejszych wychowanków. Rozliczenie dodatkowej godziny następuje w okresie sześciomiesięcznym, co umożliwia również przeznaczanie jej na różne projekty realizowane wspólnie z uczniami, zajęcia opieki świetlicowej czy wycieczki szkolne. Od września 2010 roku wymiar dodatkowego czasu na rzecz pracy z uczniami wzrósł do dwóch godzin tygodniowo.

Kolejne zmiany dotyczą czasu, jaki nauczyciele spędzają na przeprowadzaniu egzaminów. Dotyczy to sprawdzianów kończących poszczególne etapy edukacji, takich jak egzamin gimnazjalny czy maturalny. Ustawodawca uznał, że godziny te nie powinny zakłócać indywidualnego rozwoju nauczycieli i w 2008 zaliczył je do obowiązującego, 18-godzinnego pensum.

Pomimo zwiększenia wymiaru obowiązkowych godzin spędzanych bezpośrednio z uczniami, kwestia czasu pracy nauczycieli wciąż wzbudza wiele kontrowersji. Tym bardziej, że sposób realizacji pozostałych 20 godzin etatu nie jest formalnie określony. Z drugiej strony obowiązki nauczyciela to nie tylko prowadzenie zajęć, ale również praca związana z przygotowaniem się do nich. Obejmuje ona m.in. ułożenie i sprawdzenie klasówek, przygotowanie materiałów na kolejne lekcje, prowadzenie kół naukowych i zainteresowań czy zajęcia wyrównawcze i sporządzanie dokumentacji szkolnej. Polski nauczyciel większość z tych zadań realizuje indywidualnie, najczęściej poza miejscem pracy. Kolejny obszar pracy pedagogów to dodatkowe obowiązki wynikające z zadań statutowych szkoły. Obejmują one wszelkiego rodzaju pozalekcyjne wywiadówki, narady, konferencje, wycieczki i „zielone szkoły”, a także organizację uroczystości szkolnych. Do tego wszystkiego należy doliczyć jeszcze czas spędzony na samodoskonaleniu i dokształcaniu zawodowym. Warto jednak podkreślić, że praktycznie połowa czasu pracy nauczycieli nie jest rozliczana i w dużej mierze odwołuje się do „uczciwości” pracownika.

Długie wakacje

Według Karty Nauczyciela nauczycielowi przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze odpowiadającym okresowi ferii i w czasie ich trwania. Przykładowo w roku szkolnym 2010/2011 dla pedagoga pracującego w województwie małopolskim będzie to 99 dni wolnych (patrz tabela poniżej). Zakładając, że nauczyciel pracuje w państwowej placówce, realizującej zajęcia od poniedziałku do piątku, liczbę tę można dodatkowo powiększyć o wolne weekendy. Uwzględniając dni ustawowo wolne od pracy (jak przykładowo Boże Ciało), otrzymujemy łącznie 174 dni wolne od pracy w ciągu roku.

Tabela 1. Dni wolne od pracy dla nauczycieli w województwie małopolskim
w roku szkolnym 2010/2011

przyczyna wolnego	liczba dni wolnych	data
zimowa przerwa świąteczna	9	23 XII – 31 XII
ferie zimowe	14	31 I –  13 II
wiosenna przerwa świąteczna	6	21 IV – 26 IV
ferie letnie	70	23 VI – 31 VIII
dodatkowe dni ustawowo wolne od pracy	4	1 XI, 11 XI, 6 I, 3 V
soboty, niedziele	71	–

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie danych MEN-u

W czasie ferii nauczyciel może być jednak zobligowany do wykonania czynności związanych z przeprowadzaniem egzaminów oraz z zakończeniem starego lub przygotowaniem nowego roku szkolnego. Wymiar czasowy tych prac nie może jednak przekroczyć łącznie 7 dni. Dodatkowo nie mogą one zakłócić przynajmniej czterotygodniowego, nieprzerwanego urlopu wypoczynkowego. W razie niewykorzystania czterotygodniowego urlopu belfrzy mogą ubiegać się o urlop uzupełniający (do 8 tygodni) w czasie trwania roku szkolnego. W praktyce dotyczy do głównie dyrektorów, którzy w czasie wakacji niejednokrotnie są zmuszeni przebywać w placówce, np. z powodu prac remontowych czy układania nowych harmonogramów.

Wyjątkiem od powyższego schematu są tzw. „placówki nieferyjne”, których organizacja nie przewiduje przerw w nauce typowych dla polskiej edukacji. Należą do nich przede wszystkim przedszkola i młodzieżowe ośrodki wychowawcze. Nauczycielom w takich jednostkach przysługuje prawo do 35 dni roboczych urlopu. Teoretycznie mogą go wykorzystać w dowolnym okresie. Praktycznie decyzja o przyznaniu urlopu zależy od dyrektora szkoły. Stara się on rozdzielać urlopy tak, aby nie zakłócić przy tym sprawnego funkcjonowania placówki.

Specyficzny dla zawodu pedagoga jest również tzw. urlop dla poratowania zdrowia. Celem takiej przerwy jest przeprowadzenia leczenia zaleconego przez lekarza. Jednorazowo taka absencja może trwać co najwyżej rok, w ciągu całej kariery pedagoga nie więcej niż trzy lata. Pierwszy urlop na poratowanie zdrowia nauczyciel może otrzymać po co najmniej 7 latach pracy. Kolejna przerwa dla poratowania zdrowia należy mu się nie wcześniej niż po upływie roku od dnia zakończenia poprzedniej. Podczas urlopu nauczyciel zachowuje prawo do comiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego oraz innych świadczeń pracowniczych, w tym dodatków socjalnych.

Roczna liczba godzin – Polska a świat

Porównując przeciętną roczną liczbę godzin pracy nauczycieli w wybranych państwach, można odnieść wrażenie, że polscy nauczyciele raczej się nie „przepracowują”. W 2008 roku ich czas pracy wyniósł 1 520 godzin. Spośród badanych państw mniej pracowali tylko Portugalczycy, Hiszpanie i mieszkańcy Wysp Brytyjskich. W 2008 roku najbardziej zapracowanymi pedagogami byli obywatele Stanów Zjednoczonych (1 977 h), Japonii (1 899 h) i Węgier (1 864 h).

Wykres 5. Roczna liczba godzin pracy nauczycieli w wybranych państwach w 2008 roku

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie OECD

Nauczycielska pensja

Jak wiele innych kwestii dotyczących zawodu nauczyciela, prawo reguluje również minimalne miesięczne wynagrodzenie pedagogów. Jego wysokość jest uzależniona od stopnia awansu. W wyniku negocjacji przedstawicieli oświatowych związków zawodowych z rządem, pensje pedagogów z roku na rok są coraz wyższe. W 2008 roku gwarantowane pensje nauczycieli wzrosły o 10%, w 2009 dwukrotnie o 5%, a w 2010 o 7%. Następna podwyżka, o kolejne 7% przewidziana jest na początek kolejnego roku szkolnego, czyli na wrzesień 2011 roku.

Tabela 2. Wysokość minimalnego wynagrodzenia brutto nauczycieli
w zależności od stopnia awansu zawodowego w latach 2009-2011 (PLN)

	2009	2010	2011*
nauczyciel stażysta	1 906	2 039	2 182
nauczyciel kontraktowy	1 962	2 099	2 246
nauczyciel mianowany	2 227	2 383	2 550
nauczyciel dyplomowany	2 616	2 799	2 995

*proponowane zmiany od 1 IX 2011
Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie Karty Nauczyciela i Rozporządzeń Ministra Edukacji

Warto zauważyć, że powyższe stawki dotyczą osób z tytułem magistra i przygotowaniem pedagogicznym. W przypadku niespełnienienia któregoś z tych wymagań wielkości wynagrodzeń są odpowiednio niższe. Karta Nauczyciela reguluje również tzw. wynagrodzenie średnie, czyli tzw. „prawdziwe minimum”. Jeżeli faktyczne wydatki na wynagrodzenia belfrów w danym roku były niższe niż średnie wynagrodzenie gwarantowane przez Kartę Nauczyciela, organy prowadzące placówki oświatowe mają obowiązek zniwelować tę różnicę. Wyrównanie następuje na zasadzie wypłacenia jednorazowego dodatku uzupełniającego na początku następnego roku.

Warto zauważyć, że wymienione wcześniej podwyżki obejmują również wynagrodzenie średnie. Przykładowo osoba ze stopniem nauczyciela dyplomowanego zarabia w obecnym roku szkolnym co najmniej 4 502 PLN brutto. Od września 2011 może liczyć na wzrost pensji o 315 PLN miesięcznie.

Tabela 3. Wysokość średniego wynagrodzenia brutto nauczycieli
w zależności od stopnia awansu zawodowego w latach 2009-2011 (PLN)

	2009	2010	2011*
nauczyciel stażysta	2 287	2 447	2 618
nauczyciel kontraktowy	2 538	2 716	2 906
nauczyciel mianowany	3 293	3 523	3 770
nauczyciel dyplomowany	4 208	4 502	4 817

*proponowane zmiany od 1 IX 2011
Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie Karty Nauczyciela i Rozporządzeń Ministra Edukacji

W przeciwieństwie do wynagrodzenia minimalnego, pensja średnia może być różna dla poszczególnych nauczycieli. Powodem tego jest fakt, że w jej skład wchodzi nie tylko pensja podstawowa, ale również różnego rodzaju dodatki, takie jak: dodatek za wysługę lat, dodatek motywacyjny, dodatek funkcyjny, dodatek za warunki pracy i wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i doraźne zastępstwa.

Dodatkowo nauczycielom przysługują także świadczenia socjalne. Nie wliczają się one jednak do wynagrodzenia średniego. Oprócz tego najlepsi pedagodzy mogą liczyć na nagrodę dyrektora, a długo pracujący – na nagrodę jubileuszową.

Aby przyjrzeć się zarobkom polskich nauczycieli na tle wybranych państw świata, przedstawiliśmy je w relacji do PKB na osobę. Jeśli wartość tego wskaźnika jest większa od 1, oznacza to, że w danym kraju przeciętne wynagrodzenie nauczycieli jest wyższe od PKB przypadającego na jedną mieszkającą w nim osobę.

Wykres 6. Stosunek średniej pensji nauczyciela z 15-letnim stażem do PKB na osobę
w wybranych krajach świata w 2008 roku

Opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie OECD

W tym porównaniu wynagrodzenie polskich pedagogów nie wypadało najlepiej. Wśród badanych krajów dużo niższą relację pensji do PKB zanotowano tylko na Węgrzech i w Estonii. Podobna wartość wskaźnika występuje w USA, Szwecji i Czechach. Wymienionym państwom daleko jednak do czołówki, w której pensje kadry nauczycielskiej wynoszą średnio 70% więcej niż PKB na osobę w danym kraju. W 2008 roku do pierwszej trójki należały Niemcy, Szwajcaria i Hiszpania. Pod względem finansowym to właśnie tam nauczycielom wiodło się najlepiej.

Kinga Grela
Sedlak & Sedlak