Regionalizm to ruch społeczno-kulturalny dążący do zachowania specyficznych cech kultury poszczególnych obszarów, jej odnowy i propagowania.O ile pojęcie „region” dotyczy pewnej jednostki podziału terytorialnego, o tyle określeniem „regionalizmu” definiuje się zjawiska lub procesy obecne w najrozmaitszych, czasem pozornie dość oddalonych, aspektach życia.
Rozwój regionalizmu w Europie datuje się na 19 wiek. Jego początków można doszukiwać się we Francji. Termin „regionalizm” pojawia się pierwszy raz w 1874 r we Francji. Definiuje go Leon de Berluc-Perussis, ale terminologia ta upowszechnia się dopiero około 1892 roku. Początkowo pojęcie to odnosi się do postaw związanych z ruchami społeczno-kulturowymi, dążącymi do zachowania swoistych elementów kultury regionu (kultury etnicznej, grupowej) i innych charakterystycznych przymiotów danego terenu. Pełny rozwój regionalizmu następuje u schyłku wieku XIX. Zaczynają wówczas funkcjonować silne gospodarczo i politycznie grupy, myślące schematami lokalnymi oraz regionalnymi. Zjawisko regionalizmu sprawia, iż rola regionów coraz bardziej się wzmacnia. Pojęcie „regionalizmu” można przedstawiać co najmniej dwupłaszczyznowo, na poziomie międzynarodowym –jako tworzenie konstrukcji integracyjnych poprzez określanie grupy państw, a także w sferze krajowej –jako popieranie dynamizacji i samodzielnej działalności poszczególnych regionów w obrębie pewnej całości, czego przykładem jest np. polityka regionalna państw narodowych i Unii Europejskiej.
Regionalizm w ujęciu socjologicznym:
Regionalizm ma związek zarówno ze stanem świadomości społecznej populacji danego terytorium, jak i odnosi się do jej działalności gospodarczej, kulturowej i politycznej. Na świadomość regionalną składa się poczucie korelacji zbiorowości społecznej z terenem przez nią zamieszkiwanym, tzw. tożsamość regionalna, ale również historycznie zdefiniowane połączenia międzyludzkie. Regionalizm to idea, która przedstawia funkcjonowanie promujące odrębności narodowe (etniczne, językowe, kulturowe, historyczne). Taka odmiana regionalizmu uwzględnia przede wszystkim aspekty ludzkie i dokonane przez różne podmioty życia społecznego i politycznego przekształcenia środowiska geograficznego.
Regionalizm w ujęciu politycznym:
Regionalizm to część wewnętrznego porządku prawnego funkcjonującego państwa oraz element konstytucyjny danego terytorium, popierany zarówno przez społeczeństwo, jak i władzę centralną. Cechuje go przestrzenne rozdzielenie władzy na stopnie lokalne i regionalne. Zatem „regionalizm” w znaczeniu politycznym to trend rozwoju współczesnego państwa, który opiera się na dekoncentracji i decentralizacji władzy krajowej na niższe szczeble systemu politycznego.
Regionalizm w stosunkach międzynarodowych:
Regionalizm w systemie międzynarodowym posiada cechy polityki wewnętrznej i zagranicznej państw, które go upowszechniają. Pomimo tego, iż opiera się on na koncepcji wspólnoty interesów, zasadniczo ma zastosowanie przy realizacji inicjatyw narodowych, podlegając niejednolitym interpretacjom. Regionalizm w tym kontekście to model funkcjonowania państw na danym terytorium. Pojęcie „regionalizm” pozostaje jednak terminem wieloznacznym i może określać w jednym przypadku współpracę polityczną, gospodarczą czy kulturalną państw położonych blisko siebie, w drugim zaś odnosić się do podejścia regionalnego w polityce zagranicznej kraju, przedstawiając regionalizm jako instrument strategii zewnętrznej państwa.
Regionalizacja:
Regionalizacja oznacza praktyczne działanie, będące synonimem polityki regionalnej, polega ono na: eliminowaniu barier utrudniających komunikowanie się społeczeństw regionu, tworzeniu regionalnych zasad i norm prawnych, zawieraniu układów regionalnych służących zapewnieniu pokoju i bezpieczeństwa oraz pokojowego rozstrzygania sporów, powoływaniu do życia organizacji regionalnych.
Warto podkreślić, że, w Europie regionalizm jest związany z globalizmem, kosmopolityzmem, a w Polsce jest on oparty o historyczny patriotyzm.
Termin „regionalizm" po raz pierwszy w Polsce pojawił się w roku 1923. Został użyty przez Stefana Żeromskiego w jego książce „Snobizm i postęp". To właśnie Żeromski uchodzi za prekursora idei regionalizmu w Polsce. W cytowanej powyżej książce, pisarz wystąpił z gorącym apelem obrony ginących zabytków polskiej przeszłości i skarbów kultury ludowej. Żeromski stał się symbolem regionalizmu dzięki Aleksandrowi Patkowskiemu, znakomitemu propagatorowi i teoretykowi polskiego regionalizmu. Patkowski uważał, że podstawą tego ruchu jest budzenie prowincji polskiej do samodzielnego życia we wszystkich dziedzinach oraz rozwijanie sił drzemiących w rozmaitych środowiskach kraju. A. Patkowski zwracał szczególną uwagę na to, że szkoła jako instytucja społeczna ma być istotnym czynnikiem odradzania prowincji polskiej. W tym celu każda placówka szkolna mogłaby ustalić taki program wychowawczy, który byłby nastawiony na kształtowanie wśród uczniów poczucia przynależności do własnej ojcowizny, np. organizowanie zjazdów wychowanków i świąt patronów szkół, roztaczanie opieki nad pobliską przyrodą, przypominanie zasług ludzi z najbliższego otoczenia. Ojciec regionalizmu słusznie podkreślał, że opracowując programy dydaktyczne, należy zwrócić uwagę na kwestię indywidualizacji podręczników, przybliżając je do określonej jednostki fizjograficznej. Wyjaśniał, że szkoła nie istnieje w odosobnieniu, ale odgrywa ważną rolę w zespole wszystkich elementów terytorialnych. Dlatego znajomość własnego regionu i rozumienie aktualnych spraw społeczności lokalnej jest podstawą budowania demokratycznej państwowości.
Obecnie termin „regionalizm" oznacza zainteresowanie odrębnością kultury poszczególnych regionów kraju, w Polsce np. Podhala, Podlasia, Kaszub itd. Ruch ten dąży do pogłębienia wiedzy mieszkańców o przeszłości regionu i ożywieniu życia kulturowego. W tym rozumieniu regionalizmu taką działalność prowadzą od lat towarzystwa regionalne. Początki polskiego ruchu regionalnego sięgają XVIII wieku, ale najsilniej rozwinął się w II połowie wieku XIX, gdy tworzył się nowy rodzaj stosunków zachodzących między elitarną kulturą narodową a kulturą społeczności lokalnych. Od tego czasu kultura ludu staje się przedmiotem zainteresowania polskiej inteligencji. Z drugiej strony z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, że regionalizm polski wyrósł z ducha romantyzmu. Ten bowiem prąd umysłowy przyniósł nowe spojrzenie na dzieje ojczyste, odrębność kultury ludowej, a także pozwolił na docenianie poszczególnych regionów, tworzących jeden pozbawiony samodzielności politycznej kraj. Główną formułą organizacyjną regionalizmu polskiego był ruch stowarzyszeń regionalnych. Ten społeczny ruch stowarzyszeniowy ma w Polsce bogatą tradycję. W okresie rozbiorów Polski był nierozerwalnie związany z losami kraju i narodu. Towarzystwa regionalne powstawały wówczas z potrzeby serca pod różnymi sztandarami organizacyjnymi by w rezultacie służyć ludziom jako ośrodki walki o zachowanie języka narodowego, rodzimej kultury i obyczajów. Gdy brakowało państwa, te różnorodne w formach organizacyjnych towarzystwa, zastępowały nieistniejące placówki oświatowe i kulturalne, gromadziły pamiątki przeszłości, chroniły zabytki architektury i kultury ludowej. Z czasem ów program ochrony dziedzictwa przeszłości stał się programem zmierzającym do maksymalnego unowocześnienia życia i kultury. Duch romantyzmu został bowiem wzbogacony przez pozytywistów „pracą u podstaw" w myśl hasła „sami sobie". Polski regionalizm kulturalny związany jest ściśle z badaniami Oskara Kolberga. Zygmunta Glogera, Adama Chętnika, Andrzeja Cinciały. Nie ulega wątpliwości, że podlegał wpływom twórczości Stanisława Wyspiańskiego, Lucjana Rydla, Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy - Tetmajera, Władysława Orkana, Władysława Reymonta, Stefana Żeromskiego i innych.
Rozwijająca się myśl regionalistyczna spowodowała powstawanie instytucji utrwalających dziedzictwo kultury regionalnej. Powstało muzealnictwo etnograficzne (w Warszawie. Krakowie, Poznaniu, Wilnie i Łodzi) utworzono także pierwsze muzeum typu skansenowskiego we Wdzydzach staraniem Izydora Gulgowskiego, później powstało podobne w Nowogrodzie. Regionaliści polscy na początku XX wieku traktowali wytwory kultury ludowej jako najważniejsze wartości określające tożsamość społeczności lokalnej. W tym okresie polska inteligencja działająca w ruchu regionalnym nie tylko badała, dokumentowała i ochraniała kulturę i tradycję swegoregionu, ale usiłowała ją swoiście rozwijać i prezentować na uroczystościach religijnych, świętach państwowych oraz także na lokalnych imprezach patriotycznych. Pozytywną rolę w rozwoju myśli regionalnych odegrali niewątpliwie polscy działacze oświatowi z Rady Naukowej Powszechnych Uniwersytetów Regionalnych, Związku Polskich Nauczycieli Szkół Powszechnych na czele z Aleksandrem Patkowskim. Należy tu obok niego wymienić: Franciszka Bujaka. Kazimierza Nitscha. Witolda Doroszewskiego, Jana Stanisława Bystronia, Stanisława Lorentza. To oni w II połowie lat 20. ub. wieku stworzyli program regionalizmu polskiego, zawierający cele rozwoju materialnych i duchowych indywidualności terytorialnych ziem polskich. Stefanowi Żeromskiemu i Władysławowi Orkanowi zawdzięczamy opracowanie zasad programowych, upowszechnienie idei i zadań nowoczesnego ruchu regionalistycznego w Polsce XX wieku i wprowadzenie ich do doktryny państwowej odrodzonej II Rzeczpospolitej. Rzeczywistymi twórcami instytucji kulturalnych i towarzystw regionalnych w całym kraju były w rzeczywistości liczne rzesze patriotów i pasjonatów swych ziem ojczystych.
W okresie II Rzeczpospolitej regionalizm funkcjonował w całej pełni realizując się we wszystkich trzech określeniach: jako ruch społeczno-kulturalny, w twórczości artystycznej powstającej na motywach regionalnych i w działalności naukowo-badawczej w postaci "studiów nad regionem" Odzyskana niepodległość generowała nowe motywacje ideologiczne, angażując społeczeństwo w działaniach na rzecz najbliższej okolicy.
Chudziński E., Regionalizm : idea, realizacje, instytucje, Warszawa : Muzeum Niepodległości : Mazowiecka Oficyna Wydawnicza, 2010.
Zarębski M. A., Regionalizm, patriotyzm, europejskość : materiały pomocnicze do edukacji regionalnej i patriotycznej, Zagnańsk : Świętokrzyskie Towarzystwo Regionalne, 2007.
Wójcik Z., Aleksander Patkowski - pionier regionalizmu turystyczno-krajoznawczego w Polsce, Radom : Prywatna Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska, 2003.
Bieniada R., Regionalizm i regionalizacja w definicji. Wybrane problemy teoretyczne, [w:] http://oapuw.pl/wp-content/uploads/2013/11/R.Bieniada-regionalizm-i-regionalizacja-w-definicji.wybrene-problemy-teoretyczne-Kopia.pdf
Pojęcie regionalizmu [w:] http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/64-r/703-regionalizm
Osoba Aleksandra Patkowskiego [w:] http://www.eid.edu.pl/archiwum/2000,98/wrzesien,161/aleksander_patkowski_-_tworca_polskiego_regionalizmu,1033.html