Miłość w poezji ludowej
Miłość jest prawdopodobnie najbardziej eksploatowanym tematem twórczości artystycznej – powstają w ilości masowej wiersze, piosenki, powieści, obrazy, rzeźby dotyczące tej ważnej dziedziny naszego życia. Każdy opisuje to uczucie w inny sposób, zwraca uwagę na różne aspekty czy szczegóły, ale możemy w jakiś sposób sklasyfikować większość przykładów i podpisać pod miłością np. romantyczną, tradycyjną, sentymentalną, modernistyczną itp.. W jeden z takich nurtów można wpisać uczucie opisywane przez literaturę ludową folklorystyczną, która wykorzystując różne formy bogato opisuje specyficzne odczuwanie uniesień ducha.
Najstarszą udokumentowaną twórczością są erotyki z XVII wieku. Mimo różnic, jakie niesie ze sobą każdy utwór mamy tu do czynienia z pewnym szablonem, mianowicie mówi się o miłości młodej, pięknej pełnej energii pary. Co niezwykle charakterystyczne pozycja zarówno kobiety jak i mężczyzny jest równorzędna, żadna z nich nie jest ważniejsza czy bardziej uprzywilejowana. Nie są statyczni, pozostają w ciągłej aktywności tańcząc, bawisz się, zbierając plony, pojąc konie itp., sytuacja między nimi cięgle się zmienia. W ten sposób ukazują, czego tak naprawdę pragną – zalecania, pocałunku, żartów, ślubu. Widać też przez to ich stan ducha, który tęskni, żali się, kocha. Stany ich duszy obrazuje sie również za pomocą przyrody.
Opisując swoje uniesienia posługują się prostym językiem, nie używając skomplikowanych słów, jednak ta poezja jest pełna metafor i odniesień do świata natury, często nadaje dodatkowy sens, poza tym zwyczajowym, przedmiotom codziennego użytku, jak na przykład podarowanej chuście czy wstążce. Pomimo większej ilości elementów fizycznych, które są podkreślane w tego rodzaju poezji, obecne są także motywy duchowe harmonijnie łączących się z otaczającym światem, postaciami i przeżyciami. Najczęściej opisywanymi częściami ludzkiego ciała są oczy, serce i ręka. Po oczach można poznać, że panienka jest smutna czy wręcz zapłakana, ale to też jednym z najważniejszych punktów opisu urody dziewczyny. Serce to siedlisko uczuć zarówno tych dobrych – rozpalone, jaki i złych – boli, płacze, natomiast ręka jest związana z ważnymi gestami u dziewczyny typu oddawanie ręki czy jej całowanie. Kolejnymi ważnymi punktami w topografii ludowego erotyku jest głowa, dzięki której możemy się dowiedzieć, że kobieta jest w ciąży lub we frasunku główkę chyli. Ostatnim punktem jest twarz, która jest przede wszystkim ostatnią dopuszczaną strefą erogenną, poprzedzoną pocałunkami w rączkę. Jest to już całkowite oddanie, czasami natomiast jest wykorzystywane, jako odbicie duszy. Jeśli chodzi o odmienności od literatury wysokiej, to w ludowej nie występują piersi – są one przeznaczone do karmienia dzieci i z tą funkcją skorelowane.
Ciało jednak nie wystarcza by dostatecznie dobrze opisać wszelkie relacje między chłopcem a dziewką, więc by wszystkiego dopełnić posługuję się rekwizytami. Zastępują one ciała kochanków, a także oznaczają pewne sytuacje – jedwabna chustka to przyjaźń, obietnica i zapowiedź miłości, pierścionek to wierność, a oddanie, skradzenie czy zgubienie wianka łączy się z oddaniem się chłopcu. Natomiast dla tego ostatniego najważniejszy jest konik, jako symbol męskiej potencji i siły, zawsze obecny przy nim. Dzięki przypisywaniu każdej
z płci innych atrybutów opozycja ich światów wobec siebie pogłębia się. Dla kobiet przeznaczone są przedmioty miękkie, o rodzaju gramatycznym żeńskim, natomiast mężczyznom dane są przedmioty twarde i o gramatycznym rodzaju męskim. Podziałowi ulega również nazewnictwo stref intymnych, gdzie wyróżniamy dwa nurty. Pierwszy korzysta z obscenicznych
i prostych nazw, które są jednoznaczna np. dyszel, wrzeciono. Drugi posługuje się symbolami, metaforami będącymi całkowicie czytelnymi, a za razem delikatne np. kokoszka – kurasek. Kolejny podział to statyka i dynamika. Są to proste symbole – dziewczynie przypisano głównie rzeczowniki dotyczące świata roślin, w niewielu przypadkach są zaczerpnięte z fauny, natomiast chłopiec czerpie swoją symbolikę głównie ze świata ptaków i zwierząt. Mamy tu widoczna opozycję między ruchliwymi zwierzętami i statycznymi roślinami. Jeśli chodzi
o zbliżenie się pary to tutaj również mamy szereg określeń stosowanych, bo nie mówić o tym wprost – frazeologia związana z wiankiem, potarganym fartuszkiem, rozdartą sukienką czy otworzeniem skarbu. Mamy też mniej sugestywne sformułowania dotyczące picia wody, niszczenia roślin oraz zrywania owoców.
Lecz nie tylko erotyki przedstawiają folklorystyczne oblicze miłości. Możemy ją poznać też poprzez przyśpiewki, piosenki i ballady. Wspólnymi cechami wszystkich kochanek jest piękny ubiór np. biała spódnica, czerwona trzewiczki, takie też korale, perłowy wianek na głowie, jedwabne pończochy, haftowany fartuszek, wzorzysta chusta i złoty pierścionek. Jest to dodatek do pięknego, młodego ciała. Całokształt ogromnie podniecająco działa na chłopca i motywuje go do starań o daną dziewczynę, zwraca on jednak uwagę na cielesność, duch nie ma znaczenia przy wyborze lubej. Podobne atrybuty cielesności i ubioru są atutami chłopaka.
Jeśli zaś chodzi o różnice to w balladzie ciało kobiece opisywane jest tylko od pasa
w górę, za wyłączeniem piersi, natomiast dla mężczyzny ważne są ręce, twarz z wąsem, brwiami i czarnym okiem. Natomiast miłości nie wyrażamy tylko słowami, tutaj liczą się czyny, gest, wszystko jest dynamiczne, pełne spotkań, namiętności, rozstań, tęsknoty, powrotów, ale też i zbrodni dokonywanej przez zakochanego chłopca. Dokonuje jej w afekcie, nie chcąc oddać lubej innemu, częściej jednak, w tego typu twórczości, możemy się spotkać
z obrazem kochanka-uwodziciela, który z rozmysłem i zimną krwią morduje. Nie ma żadnej litości dla dziewczyny, którą pozbawił wianka i nie zamierza jej ratować, mimo to, ta naiwna, zauroczona młódka nie ocenia negatywnie swojego wybranka, jest bezwolna, poddaje się wskazaniom uczucia. Bez szemrania spełnia wszelkie żądania swego kochanka, nawet jeśli są to straszne czyny jak uśmiercenie brata, topi własne dziecko, jest w stanie porzucić dom rodzinny, iść w tułaczkę czy nawet na wojnę w zamian otrzymując miłość wybranka. Nic nie jest na tyle ważne by ją zatrzymać, uważa, że życie z miłością swego życia będzie jedną wielką przygodą, przyjemnością. Chłopak poddaje ją próbom uczucia, które ta przechodzi, bo zaślepiona ma tylko jeden cel – zdobyć jego zainteresowanie i serce. Nie dostrzega jego zakłamania, przewrotności i nawet jeśli ten odpycha ją, ucieka od niej to ta wbrew logice dalej za nim podąża, niepomna na ostrzeżenia i śmiech ludzi. Kiedy zda sobie sprawę, że została porzucona załamuje się, łzom i lamentom nie ma końca. W balladzie, jako jedynym z gatunków, ukarany zostaje uwodziciel pochodzący z poza wsi, z obcej strony.
Jednak dziewczyna to nie tylko zatracenie się w uczuciu, naiwność i bierność, bowiem w przyśpiewce jest juz całkowicie inna. Tutaj to ona zwodzi, prowokuje chłopca, frywolnie flirtuje z kilkoma jednocześnie by po chwili uciec. Bardzo lekko traktuje zakochanych w niej, a także samą miłość. Tutaj to ona przejmuje inicjatywę, zaczepia, prosi do tańca, mruga, kiwa ręką na chłopca, to ona stawia wymagania, którym on musi sprostać w innym przypadku znajdzie sobie kolejnego. Jeśli zaś chodzi o opisywanie ciała, to kochankowie doskonale znają topografie swych ciał, skupiając sie jednak na tym od pasa w dół, oboje wiedzę czego chcą – dążą do aktu cielesnego, ale i do zespolenia duchowego. Radosne igraszki cały czas przesłania widmo niechcianego zajścia w ciążę, a kiedy do tego dojdzie ośmiesza to pannę i prowadzi do rozstania. Wtedy najczęściej chłopak ucieka, choć czasem lojalnie ostrzegał przed konsekwencjami, całą odpowiedzialność i karę ponosi dziewczyna.
Chwile uniesienia są jednym z najistotniejszych momentów dla większości ludzi, mówi się wiec o nich dużo, tak i też jest w folklorze. W zaprezentowanym tekście mamy do czynienia z dwoma modelami miłości ludowej – jedna jest wyczekująca, naiwna, smutna, zaślepiona, a druga to frywolna, radosna, prowokująca. Jeśli zapoznamy się z każdym z nich uzyskamy obraz całości.
Agata Skurczyńska
Korzystałam z tekstów:
Bartmiński J., „Jaś koniki poił”. Uwagi o stylu erotyku ludowego, „Teksty” 1974, nr 2, s.11-24.
Wężowicz-Ziółkowska D., Kochankowie z kalinowego lasu, „Akcent” 1986, nr 4, s.23-29.