NIEMCY w XIX i XX w.

Związek Reński (1806-1813)

Geneza
Zmiana sytuacji prawno-ustrojowej krajów niemieckich spowodowana wojnami z Francją.
Wyparcie wojsk pruskich i austriackich z terenów po lewej stronie Renu.
1) Pokój w Bazylei – 1795r. (Francja-Prusy)
Wyrażenie zgody przez Prusy na zatrzymanie przez Francję swoich posiadłości na zachód od linii Renu. (tajna klauzula)
2) Traktat w Campo Formio – 1797r. (Francja-Austria, wymuszony)
Oddawał Francji lewy brzeg Renu.
Nie były jednak to tereny należące do Austrii, lecz do książąt Rzeszy (mieli uzyskać rekompensaty terytorialne na prawym brzegu).

3) Traktat w Luneville – 1801r. (Francja-Austria, II koalicja)
Potwierdzenie większości artykułów z Campo Formio. W tym dotyczących granicy francusko-niemieckiej.
Cesarz Franciszek II uznał oficjalnie granicę na Ranie.
Sejm w Ratyzbonie zajął się sprawą odszkodowań dla rodów szlacheckich, które poniosły straty terytorialne.
Gwarantem realizacji uregulowania nowych stosunków w Rzeszy była Francja, co dawało jej duże możliwości interweniowania w sprawy wewnątrzniemieckie.

Deputacja Rzeszy – Reichsdeputation:
Powołana przez Sejm.
Skład: 4 elektorów + 4 książąt.
W 1803r. opracowała projekt dotyczący likwidacji 112 samodzielnych państewek – „stanów Rzeszy” (parafowany przez cesarza i aprobowany przez Francję).
Likwidacja wszystkich z wyjątkiem elektoratu mogunckiego księstw kościelnych.
Z 50 miast tylko 6 zachowało swoją niezależność i status wolnych miast.
Brema
Lubeka
Hamburg
Frankfurt
Norymbergia
Augsburg
4 księstwa południowoniemieckie podniesione zostały do rangi elektoratów.
Znacznie wzmocnił kilka państw niemieckich.
Przyznano rekompensaty terytorialne przewyższające poniesione poprzednio straty.
Prusy (5-krotnie)
Badenia (5-krotnie)
Wirtembergia (8-krotnie)
Bawaria

4) Pokój w Preszburgu – 1805r. (Francja-Austria, III koalicja)
Austria utraciła większość włoskich posiadłości i znaczne obszary w południowych Niemczech na rzecz sojuszników Francji – Bawarii, Badenii i Wirtembergii – które uzyskały całkowitą suwerenność:
Bawaria i Wirtembergia podniesione zostały do rangi królestw.
Badania przekształciła się w wielkie księstwo.

Proklamowanie Związku i kres I Rzeszy Niemieckiej:
Napoleon wykorzystując wyeliminowanie wpływów Austrii, stopniowy rozkład Rzeszy i uzależnienie wielu książąt niemieckich podjął decyzję o powołaniu „wieczystego” Związku Reńskiego pod swoim protektoratem.
Oficjalne proklamowanie: lipiec 1806r.
16 księstw (1/3 terytorium) ogłosiło wystąpienie z Rzeszy.
Franciszek II zrzekł się tytułu cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, przyjmując tytuł cesarza Austrii. Tytuł ten miał stanowić przeszkodę w przejęciu na legalnej drodze tytułu cesarza rzymskiego przez Napoleona oraz podstawę do odbudowy Rzeszy w przyszłości.
Rozwiązanie Sejmu.

Ustrój Związku Reńskiego

Konfederacja, która jednoczyła większość krajów niemieckich (bez Austrii, Prus, Pomorza Zachodniego i Holsztynu). Pośrednio związane było też Księstwo Warszawskie.
Zrzeszenie państw formalnie suwerennych.
Podporządkowany interesom Francji.
Poszczególne państwa członkowskie były względnie niezależne w polityce wewnętrznej, w polityce zewnętrznej mimo prawa zawierania umów międzynarodowych i utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami były całkowicie podporządkowane Napoleonowi jako protektorowi Związku.
Napoleon w myśl aktu związkowego:
Zapewniał tym państwom niezależność.
Zobowiązywał się bronić Związek w razie zagrożenia przy pomocy 200 tys. własnych oddziałów.
Państwa członkowskie zobowiązane były do dostarczenia w razie wojny Francji 63 tys. kontyngentu wojskowego.

Przewodniczący: arcykanclerz Karol von Dalberg (arcybiskup Moguncji).
Naczelny organ: Sejm Związkowy z siedzibą w Frankfurcie nad Menem.
Skład – 2 kolegia:
I – wszyscy władcy z tytułem króla lub wielkiego księcia.
II – pozostali władcy.
W praktyce nigdy się nie zebrał (przyczyny: postawa Napoleona i obawa niemieckich państw przed nadmierna integracją tego organu w ich sprawy wewnętrzne).

Związek zapoczątkował lub pogłębił szereg istotnych przeobrażeń w dziedzinie ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego.

Kontynuacja procesu integracji:
Mediatyzacja – zmniejszenie ilości państw poprzez podporządkowanie mniejszych terytoriów większym.
Likwidacja większości miast cesarskich.
Sekularyzacja księstw duchownych.

Reformy w państwach członkowskich:
Bawaria, Westfalia, Wielkie Księstwo Bergu i Wielkie Księstwo Frankfurtu stały się państwami konstytucyjnymi.
Zniesienie: poddaństwa osobistego, pańszczyzny, przymusu cechowego, przywilejów stanowych, wielu przepisów hamujących rozwój gospodarczy.
Uznanie zasady równości wszystkich wyznań.
Zmiana podziałów administracyjnych.
Wprowadzenie Kodeksu Napoleona lub opartych na nim kodeksów krajowych (np. Landrechtu Badeńskiego z 1809r.).
Rozwój świadomości narodowej i powstanie prądów wolnościowych.

Mimo postulatów zjednoczenia państwa i wprowadzenia rządów Konstytucyjnych na Kongresie Wiedeńskim nie utworzono jednolitego państwa niemieckiego, powołując jedynie do życia Związek Niemiecki będący konfederacją suwerennych państw.
Związek Niemiecki (1815-1866)

Zakres terytorialny Związku

Liczył: 39 członków, potem 33.
Nie weszły w jego skład te terytoria, które będąc częścią Prus i Austrii formalnie do Rzeszy nie należały (Galicja, Węgry, Wielkie Księstwo Poznańskie, Prusy Zachodnie i Wschodnie).
W skład Związku wchodzili także obcy monarchowie z tytułu posiadania ziem niemieckich, królowie:
Anglii – władca Hanoweru
Holandii – książę Luksemburga
Danii – książę Holsztynu i Lauenburga
Obejmował wszystkie terytoria dawnej Rzeszy łącznie z Prusami i Austrią.

Ustrój Związku Niemieckiego

Zakres autonomii państw członkowskich:
Pełna niezależność w dziedzinie polityki zagranicznej i wewnętrznej.
Akt związkowy ustanawiał jako stały, wspólny organ centralny – Zgromadzenie Związkowe (Bundesversamlung), zwane SEJMEM ZWIĄZKOWYM (Bundestag).
Złożony z posłów poszczególnych monarchów.
Siedziba w Frankfurcie nad Menem.
Obradom przewodniczył przedstawiciel Austrii.
Zatwierdzał ważniejsze sprawy na zebraniach plenarnych.
Kompetencje:
Sprawy zmiany aktów prawnych dotyczących Związku i powołania wspólnych organów.
Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju.
Do podjęcia uchwał plenarnych wymagana była jednomyślność.
Nie wymagały ratyfikacji przez poszczególne państwa członkowskie.

Rada Ściślejsza (Engerer Rat:)
Załatwiane w niej były sprawy bieżące.
Skład: 17 pełnomocników państw związkowych.
Decyzje podejmowane były większością głosów.
Ich podział dawał przewagę dużym państwom posiadającym 11 głosów wirylnych. Pozostałych 28 członków dysponowało łącznie 6 głosami kurialnymi.

Istniała możliwość powołania innych wspólnych organów związkowych o tymczasowym charakterze (m.in. naczelnego wodza sił zbrojnych Związku złożonych z kontyngentów wojskowych poszczególnych państw, sądów rozjemczych w sporach pomiędzy krajami).
Początkowo prymat w związku dzierżyła Austria (kanclerz Metternich). Sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w gospodarczym zjednoczeniu Niemiec.

Związek Celny – 1834r.:
Próby utworzenia jednolitego rynku.
Podstawowym zagadnieniem dla rozwoju gospodarki była sprawa zlikwidowania barier celnych pomiędzy poszczególnymi krajami.
Jako pierwsze cła zniosły: Bawaria, Wirtembergia i Badenia.
Gospodarcza ekspansja Prus. W 1818r. wprowadziły jednolitą taryfę celną w swoich prowincjach.  Udało się również doprowadzić do powstania Związku Celnego, systemu  celnego będącego próbą objęcia przez Prusy kierowniczej roli w gospodarczym zjednoczeniu Niemiec.
Jeszcze przed powstaniem Związku Celnego, inne państwa w obawie przed pruską dominacją utworzyły własne systemy celne.
Południowoniemiecki Związek Celny – 1828r.: Bawaria i Wirtembergia.
Środkowoniemiecki Związek Celny – 1828r.: Saksonia, Turyngia i Hessen-Kassel.
Do Związku Celnego w 1836r. przyłączyły się Badenia i Hessen-Nassau, a następnie kolejne państwa (19 krajów, bez Austrii).
Ustrój państw skonfederowanych

We wszystkich państwach miały być wydane konstytucje i powołane stanowe organy przedstawicielskie.
W praktyce do 1830r. z 39 państw tylko 15 uzyskało konstytucje (przeważnie oktrojowane, wzorowane na francuskiej Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814r.).
Zapewniały monarchom silna pozycję.
Wprowadzały dwuizbowe parlamenty z izbą wyższą o wyraźnie arystokratycznym charakterze.
Wprowadzały ograniczający krąg wyborców system wyborczy.
Pierwsze:
Bawaria – 1818r.
Badenia – 1818r.
Wirtembergia – 1819r.
Hesja – 1820r.

Kolejne powstały pod wpływem rewolucji lipcowej z 1830r. we Francji. Ograniczonymi monarchiami konstytucyjnym stały się:
Saksonia – 1832r.
Brunszwik – 1833r.
Hanower – 1833r.

Ustrojowe następstwa Wiosny Ludów:
Zniesienie pozostałości praw feudalnych na wsi.
Utrzymały się parlamenty niemal we wszystkich państwach niemieckich, pomimo ograniczenia  ich roli, szczególnie poprzez zawężenie praw wyborczych i zmniejszenie ich uprawnień.

Ożywienie polityczne powodujące wyłonienie się kierunków politycznych.
Następstwem rewolucji marcowej było wyłonienie Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego.

Parlament frankfurcki

Liberałowie:
Chcieli utrwalić zdobycze pierwszej fazy rewolucji.
Domagali się zwołania ogólnoniemieckiego parlamentu i uchwalenia ogólnoniemieckiej konstytucji.
Ich postawę kształtowała obawa przed wystąpieniami robotniczymi.
Burżuazja zaczęła poszukiwać porozumienia ze szlachtą i książętami.

Zjazd liberałów–1848r (w Heidelbergu):
Zjazd przywódców południowoniemieckich liberałów, popierając program unifikacyjny powołał komisję odpowiedzialną za przeprowadzenie wyborów i program obrad Zgromadzenia Narodowego.
Komisja ta zwołała do Frankfurtu nad Menem przedstawicieli krajów niemieckich w celu ustalenia zasad ordynacji wyborczej i przygotowania projektu tymczasowej ogólnoniemieckiej władzy centralnej ⇓ PRZEDPARLAMENT.
Przewaga zwolenników umiarkowanego liberalizmu. Wśród uczestników dokonał się rozłam na:
Radykałów – chcieli obalenia wszystkich monarchii i zjednoczenia Niemiec jako republiki demokratycznej.
Umiarkowanych – ograniczali swe postulaty do zjednoczenia Niemiec w ramach monarchii konstytucyjnej, pod berłem jednej z rządzących dynastii.

Komisja 50-dziesięciu:
Współdziałała z Sejmem.
Przygotowała wybory do parlamentu.
Przyjęto zasadę równego i powszechnego prawa wyborczego.
Rządy wielu krajów zastosowały własne regulaminy.
Wyborami nie objęto krajów włoskich, Galicji i Węgier.
Początek obrad Parlamentu frankfurckiego – 18 V 1848r. w kościele Św. Pawła we Frankfurcie.
Parlament miał być Zgromadzeniem Konstytucyjnym.
Przewagę mieli liberałowie.
Z grup posłów wyłoniły się w przyszłości partie polityczne.
Powołano urząd namiestnika zjednoczonych Niemiec (powierzono go jednemu z arcyksiążąt austriackich).
Zniesiono Radę Związkową i utworzono rząd państwa niemieckiego z księciem Karolem von Leinigen na czele.
Nie dysponował armią, budżetem i aparatem administracyjnym.
Mógł wprowadzać w życie swoje postanowienia tylko przy poparciu książąt krajowych.
W Niemczech nadal panowali dawni książęta i to od nich zależało wykonywanie uchwał frankfurckich.

Deklaracja o podstawowych prawach obywatelskich:
Zasada równości wszystkich wobec prawa.
Znosiła wszelkie formy i instytucje feudalne.
Gwarantowała swobodę wyznań, wolność zgromadzania się, prasy, związków i wypowiadania się.
Uchwały w kwestiach spraw obcych narodowości miały nacjonalistyczny charakter.
Przyłączono do Rzeszy Wielkie Księstwo Poznańskie.
Negatywnie odniesiono się do dążeń do niezależności Czechów.

Parlament był bliski utworzenia federacji z cesarzem na czele (sprzeciw mniejszych państw).
Doszło do rozbicia parlamentu na 2 partie:
Małoniemiecką – domagała się federacji Niemiec pod hegemonią Prus.
Wielkoniemiecką – domagała się włączenia całej Austrii.

28 III 1849r. – uchwalenie konstytucji:

Cesarz
dziedziczny
reprezentował Rzeszą na zewnątrz
decydował o wojnie i pokoju
zwierzchnik sił zbrojnych
zwoływał i zamykał parlament
powoływał i odwoływał rząd

Parlament – dwuizbowy
I izba: pełnomocnicy państw powoływani przez rządy i sejmy krajowe w liczbie uzależnionej od liczny mieszkańców kraju.
II izba: miała składać się z posłów wybieranych w wyborach powszechnych i równych.

TRYBUNAŁ RZESZY – najwyższy organ sądowy rozstrzygający spory między poszczególnymi krajami lub między krajami a rządem centralnym.

Konstytucja przyznawała parlamentowi prawo rozszerzania uprawnień organów centralnych.
Konstytucje krajowe i uchwały sejmów krajowych nie mogą być sprzeczne z konstytucją
Włączono do konstytucji postanowienia grudniowej deklaracji o prawach obywatelskich.
Na cesarza wybrano: Fryderyka Wilhelma IV (nie przyjął korony).

Konstytucja nie weszła w życie ponieważ Austria, Bawaria, Prusy, Saksonia i Hanower odmówiły jej przyjęcia.
W maju Prusy i Austria odwołały swoich przedstawicieli z parlamentu, który został przeniesiony do Stuttgartu, gdzie został ostatecznie rozniesiony przez wojska wirtemberskie.
W 1851r. reaktywowano Związek Niemiecki na konfederacji książąt niemieckich w Dreźnie w formie w jakiej został on stworzony na Kongresie Wiedeńskim.

Upadek Związku:
Rywalizacja Prus i Austrii spowodowała, że zakończyły się fiaskiem kolejne próby zjednoczenia Niemiec podejmowane dla realizowania własnych celów dynastyczno-politycznych; m.in. przez:
Prusy – 1859
Bawaria i Saksonia – 1861
Austria –  1863
Dopiero zręczna polityka Bismarcka, który stanął na czele rządu pruskiego w 1862r. (a zwłaszcza umiejętne wykorzystywanie przez niego sprzeczności interesów pomiędzy poszczególnymi krajami) oraz przegrana przez Austrię wojna z Prusami w 1866r. doprowadziła do utworzenia nowej niemieckiej organizacji państwowej.

Związek Północnoniemiecki (1867-1871)

Geneza:
Rozwiązanie Związku Niemieckiego umożliwiło Prusom realizacje projektu zjednoczenia północnych Niemiec bez udziału Austrii (która została zmuszona do wycofania się z wewnętrznej polityki niemieckiej po pokoju praskim w 1866r.).
Był pierwszym krokiem do utworzenia II Rzeszy.
Obejmował 2/3 terytorium i 3/4 ludności Niemiec.
W skład wchodziły 22 państwa niemieckie + Wielkie Księstwo Poznańskie (co były pogwałceniem postanowień Kongresu Wiedeńskiego).
Poza Austrią do Związku nie weszły: Bawaria, Wirtembergia, Badenia, Luksemburg, Lichtenstein i częściowo Hesja.
Pozostały one jednak w unii celnej ze Związkiem i zawarły z Prusami tajne przymierza wojskowe, przewidujące na czas wojny poddanie ich armii pod dowództwo króla Prus.

Ustrój państw związkowych:

Związek nie był już luźną strukturą o charakterze konfederacji, opartą na umowach międzynarodowych, lecz federacją czyli państwem związkowym. Oparł się on na konstytucji jako normie nadrzędnej w stosunku do ustawodawstwa poszczególnych krajów członkowskich.

Opracowana została wg projektu przedstawionego przez Prusy i uzgodnionego z pełnomocnikami rządów poszczególnych krajów związkowych.
Weszła w życie 1 VII 1867r.

Król pruski jako przewodniczący Związku (dziedziczny):
Reprezentował związek na zewnątrz.
Otwierał, zamykał i odraczał obrady sejmu.
Sprawował dowództwo połączonych sił zbrojnych.

Sejm Rzeszy – Reichstag:
Kadencja parlamentu trwała 3 lata.
Miał zbierać się przynajmniej 1 do roku.
Skład: posłowie wybierani w głosowaniu równym, powszechnym, bezpośrednim i tajnym.
Czynne i bierne prawo wyborcze: tylko mężczyźni; 25 lat. Z wyjątkiem żołnierzy, osób pozostających pod kuratelą, pozbawionych praw obywatelskich oraz korzystających ze „wsparć dla ubogich”.
Kompetencje: prawo zgłaszania projektów ustaw i ich stanowienie oraz ratyfikacja umów międzynarodowych.
Uchwały podejmowane były absolutną większością głosów i nie wymagały ratyfikacji przez państwa sfederowane.
Ustawodawstwo związkowe miało pierwszeństwo nad krajowym.

Rada Związkowa – Bundesrat:
Zatwierdzała ustawy uchwalane przez Reichstag.
Składała się z 43 przedstawicieli państw członkowskich.
Prusy były reprezentowane przez 17 posłów.
Zgoda Rady wymagana była m.in. przy wypowiadaniu wojny, zawieraniu traktatów pokojowych i podpisywaniu umów międzynarodowych.
Kompetencje:
Uprawnienia ustawodawcze.
Niektóre ważniejsze funkcje administracyjne.
Funkcję sądu rozjemczego w sporach pomiędzy członkami federacji.
Dla realizacji przysługujących jej uprawnień rada powoływała wydziały do spraw:
1)wojska
2)spraw morskich
3)ceł i podatków
4)handlu i komunikacji
5)kolei
6)poczt i telegrafów
7)wymiaru sprawiedliwości
8)rachunkowości

Członkowie mieli prawo do udziału w posiedzeniach parlamentu. Nie można było jednak łączyć mandatu do Rady i Sejmu.
Powoływała Prezydium Rady, do którego należała władza wykonawcza w Związku.
Na jego czele stał mianowany przez przewodniczącego i przed nim odpowiedzialny kanclerz. Pierwszym został premier rządu pruskiego Otto von Bismarck.

II RZESZA (1871-1918)

Geneza i prawny charakter II Rzeszy

W celu ostatecznego zjednoczenia Niemiec Bismarck sprowokował Francję do wypowiedzenia Prusom wojny w lipcu 1870r. (depesza emska).
Prusy uzyskały  poparcie państw niemieckich.
Zwycięskie Niemcy otrzymały:
Znaczną część Alzacji i część Lotaryngii.
5 mln franków kontrybucji.
Umożliwiło to proklamowanie powstania II Rzeszy 1 I 1871r. A następnie 18 I 1871r. przekazanie przez zebranych w Sali Lustrzanej pałacu w Wersalu monarchów niemieckich korony cesarskiej królowi Prus, Wilhelmowi I Hohenzollernowi.
XI 1870r. – do związku przyłączyły się: Badenia, Hesja, Bawaria i Wirtembergia.
II Rzesza składała się z 26 państw związkowych (23 monarchii i 3 wolnych miast).
W 1911r. prawa członkowskie uzyskała Alzacja z Lotaryngią (która od 1871r. miała status odrębnej prowincji jako „wspólny kraj Rzeszy”).
Pozycja wszystkich krajów członkowskich była formalnie taka sama, jednak kierowniczą rolę odgrywały Prusy.
Pewne poszczególne uprawnienia zachowały także Bawaria i Wirtembergia (Reservatrechte).
Bawarii pozostawiono większy zakres samodzielności przyznając jej m.in.:
Prawo akredytowania swoich posłów za granicą.
Prawo weta w Radzie Związku w kwestiach zmiany jego konstytucji.
Własną:
organizację wojskową
pocztę
administrację kolejową.
Wyrażanie przez sejm krajowy zgody na obowiązywanie na jej terytorium ustawodawstwa ekonomicznego i wejścia w życie innych praw związkowych tylko za zgoda króla bawarskiego.

Wirtembergii pozostawiono pełną swobodę w zakresie organizacji armii oraz w dziedzinie poczty i łączności.

Miasta hanzeatyckie: Hamburg, Brema i Lubeka (tzw. wolne miasta) podlegały bezpośrednio cesarzowi.

Sprawy uznane przez konstytucję za wspólne m.in.:
Polityka zagraniczna.
Jednolity system miar i wag.
Podatki, cła, waluty i różne sprawy gospodarcze.
Ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego, handlowego i prawodawstwa socjalnego.
Administracja kolonii.
Poczta.
Wspólność obywatelstwa niemieckiego i zasada swobody przenoszenia się z miejsca na miejsce na terenie całej Rzeszy.

GIĘTKA KONSTYTUCJA – zakres spraw wspólnych mógł być zmieniany bowiem konstytucja mogła podlegać zmianom wprowadzonym zwykłą większością głosów Sejmu Rzeszy, przy akceptacji 3/4 Rady Związku. Otwierało to szerokie pole dla ustawodawstwa, które mogło w przyszłości dość swobodnie kształtować instytucje ustrojowe i prawo nowej struktury państwa, prowadząc do zacierania różnic pomiędzy poszczególnymi państwami oraz rozszerzania kompetencji wspólnych organów II Rzeszy.

Ustrój II Rzeszy

Konstytucja II Rzeszy uchwalona została 16 IV 1871r. była z niewielkimi zmianami powtórzeniem konstytucji Związku Północno-Niemieckiego.

Król pruski dziedzicznym cesarzem niemieckim:
Reprezentował Rzeszę na zewnątrz.
Zwierzchnik sił zbrojnych.
W czasie wojny był naczelnym wodzem.
Mianował i zwalniał urzędników Rzeszy.
Zwoływał, zamykał i odraczał obrady Sejmu i Rady Związku.
Ogłaszał ustawy, lecz nie posiadał prawa sankcji.
Wszelkie dekrety i zarządzenia wychodzące z kancelarii cesarskiej wymagały kontrasygnaty kanclerza, który w ten sposób przyjmował za nie odpowiedzialność przed parlamentem.

Władza ustawodawcza: Rada Związkowa i Sejm Rzeszy:
Oba organy posiadały inicjatywę ustawodawczą.
Zgoda obu organów była koniecznym warunkiem wejścia w życie ustawy.

SEJM RZESZY (Reichstag):
Skład: 397 posłów, wybieranych na terenie całej Rzeszy w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym i bezpośrednim.
Kadencja: 3 lata, po 1888r. 5 lat.

RADA ZWIĄZKOWA (Bundesrat):
Przewodniczył kanclerz.
Składała się z pełnomocników mianowanych przez rządy poszczególnych państw niemieckich.
Liczba pełnomocników zależała od liczby ludności danego kraju.
Otrzymywali od swoich rządów wiążące instrukcje w każdej dyskutowanej sprawie.

Cesarz i Rada Związku mieli prawo rozwiązywania Reichstagu (3-krotnie: 1878,1893 i 1907r.).

Władza wykonawcza:

KANCLERZ
Mianowany przez cesarza.
Wyłącznie przed nim odpowiedzialny.
Stał na czele całej administracji.
Kierował zarówno polityka zewnętrzną jak i wewnętrzną.
Był nim z reguły premier rządu pruskiego (wyjątek: 1894-1899 Bawarczyk ks. Choldwig Hohenlohe).

W 1878r. powstała Kancelaria Rzeczy jako organ łączności i koordynacji wszystkich urzędów Rzeszy oraz urząd wicekanclerza.
Z urzędu kanclerskiego wyodrębniły się stopniowo resortowe urzędy centralne, na czele których stali sekretarze stanu.
Nie tworzyli oni rady ministrów odpowiedzialnej przed parlamentem, lecz byli bezpośrednio uzależnieni od kanclerza.

Wspólne ustawodawstwo wojskowe oraz sztab generalny zapewniały w czasie pokoju jedność organizacji armii złożonej z 4 kontyngentów: bawarskiego, saskiego, wirtemberskiego i pruskiego (w skład którego wchodziło także wojsko pozostałych krajów niemieckich).

TRYBUNAŁ RZESZY – Reichsgericht, najwyższy organ sądowy. Siedziba w Lipsku. Był instancją rewizyjną od sądów krajowych.

Wspólne finanse Rzeszy oparte były początkowo niemal wyłącznie na składkach matrykularnych, proporcjonalnych do liczby mieszkańców państw związkowych oraz na cłach i podatkach pośrednich.
Reformy finansowe na początku XX w. (1906 i 1909r.) zapewniły Rzeszy dochody z podatków bezpośrednich.
W 1913r. przeprowadzono ustawy o jednorazowym podatku na cele zbrojeniowe i podatku od wzrostu majątku.

Praktyka ustrojowa II Rzeszy:
Odchodząc od treści aktu konstytucyjnego z 1871r. prowadziła do coraz większej konsolidacji państwa – unitaryzmu i podporządkowania polityki niemieckiej interesom pruskiej monarchii.

Do końca trwania Cesarstwa Niemieckiego utrzymały się osobiste rządy cesarza.
Brak było przesłanek do zasadniczej zmiany stosunku władzy ustawodawczej do wykonawczej.
A w szczególności do wprowadzenia odpowiedzialności politycznej kanclerza i kierowników resortów przed parlamentem, co stanowiło główną cechę i istotę rządów parlamentarnych typowych dla liberalno-demokratycznego państwa konstytucyjnego ◊ „pseudokonstytucyjny absolutyzm”.

Kulturkampf – „walka o kulturę”:

Swoista dyktatura Bismarcka doprowadziła do ostrego konfliktu z Kościołem katolickim i jego reprezentacją, partią Centrum. Upatrując w uniwersalizmie i autonomicznych dążeniach Kościoła zagrożenie dla jedności Rzeszy, Bismarck zmierzał do ograniczenia praw Kościoła i podporządkowania go państwu.
Walka toczyła się przede wszystkim na terenie pruskiego landtagu, ale niektóre ustawy skierowane przeciw Kościołowi obowiązywały na terenie całej federacji.

Początek Kulturkampfu:
1871r. – wprowadzenie poprawki do kodeksu karnego Rzeszy, przewidującej  kary (w tym również kary wiezienia) za głoszenie z ambony kazań „zagrażających spokojowi publicznemu”.
1872r. – usunięcie Jezuitów, najpierw z Prus potem z całej Rzeszy.
Zarządzono również państwowy, świecki nadzór nad szkołami w miejsce dotychczasowego kościelnego.

Kulturkampf – nasilenie walki z Kościołem przypada na lata 1873-1875 (tzw. ustawy majowe):

1.Obowiązkowe śluby cywilne.
2.Zakaz nauczania przez kongregacje zakonne.
3.Zakaz rzucania klątwy przez biskupów.
4.Obowiązek składania specjalnych egzaminów z historii, filozofii i literatury niemieckiej – kulturegsamen, przed władzami państwowymi dla kandydatów do stanu duchownego.
5.Prawo władz państwowych do zatwierdzania nominacji księży.
6.Kontrola państwowa nad seminariami duchownymi.
7.Zasady regulujące stopień zależności duchowieństwa niemieckiego od kurii rzymskiej.
8.Prawo uwięzienia, przymusowego osiedlenia w określonym miejscu lub wysiedlenia z Rzeszy księdza, który pozbawiony urzędu wykonywał funkcje kapłańskie.
9.Odebranie Kościołowi prowadzenia akt stanu cywilnego.

Kulturkampf w zaborze polskim:
Ograniczono m.in. do minimum nauczanie języka polskiego.
Ustawą z 1876r. uniemożliwiono używanie go w urzędach i sądach.
Uwięziony został m.in. arcybiskup gnieźnieńsko-poznański Mieczysław Ledóchowski.
Ok. 100 parafii znalazło się bez proboszczów.

Mimo licznych represji karnych i prześladowań duchownych Kościół i partia polityczna Centrum stawiały zdecydowany opór.
Pius IX w specjalnej encyklice wydanej w 1874r. uznał za nieważne całe ustawodawstwo Kulturkampfu, a tych którzy mu się podporządkowali obłożył ekskomuniką.
Po koniec lat 70. w obliczu rozwoju socjalistycznej lewicy i po kompromisie między Berlinem a papieżem Leonem XIII zaczęto odwoływać część ustawodawstwa Kulturkamfu i stopniowo łagodzono wykonywanie pozostałych ustaw antykościelnych, a w końcu ostatecznie je zniesiono (ostatnie 1886r.).

Republika Weimarska (1919 – 1933/45)

Powstanie

Klęska państw centralnych oraz fala ruchów rewolucyjnych doprowadziły do obalenia ustroju monarchicznego we wszystkich państwach niemieckich i przekształcenia II Rzeszy w republikę parlamentarną.
Po abdykacji i ucieczce cesarza Wilhelma II oraz ustąpieniu kanclerza władzę centralną w Niemczech przejęła zdominowana przez socjalistów Rada Pełnomocników Ludowych (Rat der Volksbeauftragen) pod przewodnictwem lidera partii SDP, Friedricha Eberta.
Głównym celem tego prowizorycznego rządu było:
przeciwstawienie się dalszej rewolucji
przywrócenie starej administracji
ustabilizowanie republiki
obrona kraju przed rządami zwycięskiej koalicji
zwołanie Zgromadzenia Narodowego, które miało przejąć władzę i uchwalić nową konstytucję.

I 1919r. – wybory do Zgromadzenia Narodowego oraz do sejmów krajowych:
Największa liczbę mandatów zdobyli socjaldemokraci (163/461).
Nie uzyskali jednak większości co zmusiło ich do wejścia w koalicję z demokratami i katolicką partią Centrum.
Obrady rozpoczęły się 6 II 1919r. w Weimarze, wybranym zamiast Berlina dla podkreślenia zerwania z prusko-cesarską tradycją oraz ze względu na panujące tam nadal napięcia społeczne.

10-13 II 1919r. zgromadzenie uchwaliło kolejno:
1)Małą Konstytucję – uznając, że Rzesza przekształciła się w republikę związkową, powołano władzę tymczasowe: prezydenta, rząd i Wydział Państw.
2)Wybór socjalisty Eberta na prezydenta republiki.
3)Powołanie tymczasowego rządu koalicyjnego. Pierwszego rządu, wyłonionego przez demokratycznie wybrany organ przedstawicielski ogółu ludności w historii Niemiec.

Konstytucja Weimarska z 1919r.

Stała się formalno-prawną podstawą Republiki Weimarskiej.
Główny twórca: prof. Hugo Preuss.
I projekt (odrzucony) z dnia 3 I 1919r., wyrażał uni­tarny charakter państwa, rządzonego parlamentarnie z zachowaniem pewnej autonomii dawnych krajów Rzeszy i z przewagą landtagów nad rządami krajo­wymi.
Projekt 28-osobowej Ko­misji Konstytucyjnej, podpisany 11 VIII przez prezydenta i ogłoszony 14 VIII 1919r. utrzymy­wał federacyjną strukturę państwa, w którym go­dzono silną władzę centralną z tradycjami autono­mii poszczególnych krajów.
Niemcy pozostały na­dal państwem związkowym, lecz podstawą ich ustroju miały być odtąd rządy parlamentarne.
Autorzy wzorowali się na wcześniejszych konstytucjach: amery­kańskiej, szwajcarskiej, francuskiej i niemieckiej z 1849r.
Utrzymała dotychczasową formę państwa związkowego, wprowadzając w miejsce monarchii, parlamentarną republikę, opartą na demokra­tycznych zasadach.

Sfederowane landy:
Rzeszę tworzyło 21 krajów (póź­niej 18), które miały być republikami, posiadającymi własne sejmy, rządy i konstytucje.
Wszystkie sprawy, które nie były zaliczane do wyłącznych kompetencji wspólnych organów Rze­szy, pozostawiono w gestii władz krajowych sfederowanych landów, pozostawiając im szeroki zakres sa­modzielności.
Miały one prawo:
stanowienia niektórych podatków
uchwalania swojego budżetu
prowadzenia własnej polityki wewnętrznej
Zachowały m.in. własne:
sądownictwo
policję
oświatę
organi­zacje kościelne
nadzór nad administracją lokalną

Rola władz centralnych federacji:
Była większa niż w poprzednim okresie i stale rosła, jako że w praktyce wyraźną stawała się tenden­cja stopniowej utraty atrybutów suwerenności przez kraje członkowskie.
W art. 6 w 20 punktach wyliczono uprawnienia Rze­szy, rozszerzone w porównaniu z tymi, które prze­jęte zostały z konstytucji z r. 1871.
Do wyłącz­nych kompetencji władz federacji zaliczono m.in.:
prowadzenie polityki zagranicznej
sprawy obrony
administrację kolonii
polityka finansowa,  zwłaszcza ustalanie po­datków i innych ciężarów, służących na pokrycie jej wydatków
sprawy łączności (kolej, drogi wodne, poczta, telegraf)
Także ustawodawstwo Rzeszy w za­kresie prawa cywilnego i karnego, postępowania pro­cesowego i innych praw szczególnych miało pierw­szeństwo przed prawem krajowym, które nie mo­gło być z nim sprzeczne.
Rzesza tworzyła jeden obszar celny i handlowy, a jej mieszkańcy posiadali tylko jedno obywatelstwo, obywatelstwo Rzeszy.

Sejm Rzeszy Reichstagu:
Należała do niego pełnia władzy ustawodawczej.
Miał pochodzić z wybo­rów powszechnych, jawnych, równych, bezpośred­nich i proporcjonalnych.
Prawa wyborcze posiadali zarówno mężczyźni jak i kobiety.
Cenzus wieku ob­niżono do 20 lat.
Ilość posłów z po­szczególnych krajów była proporcjonalna do ilości ich mieszkańców, nie mogła jednak przekroczyć 40% ogólnej liczby mandatów.
Kadencja trwała 4 lata.
Musiał zbierać się co roku, na początku li­stopada, a ponadto na żądanie prezydenta lub co naj­mniej 1/3 posłów.

Uprawnienia:
Zarówno Sejm Rzeszy, jak i rząd miały prawo inicjatywy ustawodawczej.
W zasadzie miał wyłączne prawo uchwalania ustaw. Jednakże Konstytucja przewidywała różne sposoby ogłaszania i wchodzenia w życie lub odraczania ustaw, włącznie z możliwością odwołania się prezydenta do referendum.
Mógł zmienić konstytucję przy obecności 2/3 po­słów i kwal. większości 2/3 głosów.
Nadawał ogól­ny kierunek polityce rządu, który kontrolował.

Rada Rzeszy Reichsrat:
Stanowiła kontynuację dawnej Rady Związku.
Reprezentowała interesy poszczególnych krajów w zakresie ustawodawstwa i administracji.
Poszczególne kraje reprezentowane w niej były przez członków swoich rządów.
Każdy kraj miał w niej przynajmniej 1 delegata, a większe kraje dysponowały 1 miejscem w każdy milion mieszkańców.
Aby przeciwstawić się domina­cji w Radzie któregoś z większych państw członkow­skich przyjęto zasadę, że żaden kraj nie może mieć w niej więcej niż 2/5 głosów.
Rada Rzeszy posiadała ograniczony wpływ na proces  legislacyjny.
Mogła wyrażać zgodę na wnoszenie rządowych projektów ustaw do Sejmu.
Miała prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez Reichstag.
W ta­kim przypadku, jeżeli Sejm powtórnie uchwalił za­wetowaną ustawę kwalifikowaną większością 2/3 gło­sów, to wchodziła ona w życie mimo sprzeciwu Rady, bądź też, jeżeli prezydent podzielał jej stanowisko, mógł odmówić ogłoszenia ustawy i odwołać się do referendum ludowego.
Rada sprawowała nad­zór nad administracją Rzeszy.
Zasadniczo jednak jej pozycja była słabsza niż Rady Związku w poprzed­nim okresie. Konstytucja nie określała bliżej ani jej zadań, ani uprawnień Rady Rzeszy.
Prezydent:
Wybierany w głosowaniu powszechnym na 7 lat, jako głowa państwa, posia­dał bardzo szerokie uprawnienia.
Reprezentował on państwo na zewnątrz, był zwierzchnikiem sił zbroj­nych i powoływał kanclerza oraz na jego wniosek ministrów, bez potrzeby konsultowania się z Reichstagiem.
Odpowiadał jedynie konstytucyjnie i nie mógł być pociągany do odpowiedzialności karnej bez zgody Sejmu Rzeszy.
Wydawane przez niego akty prawne kontrasygnowane były przez kanclerza lub odpowiedniego ministra.
Jeżeli prezydent utracił za­ufanie Sejmu, Reichstag mógł usunąć go z urzędu przed upływem kadencji, odwołując się do referen­dum ludowego na wniosek 2/3 posłów.
Parlament mógł także postawić prezydenta, podobnie jak kanc­lerza i poszczególnych ministrów, przed Trybunałem Stanu w razie naruszenia konstytucji lub jakiejkol­wiek ustawy, ale na wniosek przynajmniej 100 po­słów.
Przyjęto zasadę, że prezydent posiada prawo rozwiązania Sejmu przed upływem kadencji (np. w sytuacji, gdy kwestionował ustawę uchwaloną przez parlament).
Miał prawo, w pewnych szczególnych warunkach, wyda­wania między obradami Sejmu dekretów z mocą ustaw.
Musiały one jednak dla utrzymania ważności uzyskać następnie zatwierdzenie przez Reichstag.

Kanclerz i rząd:
Powoływani przez prezy­denta, ale odpowiadali parlamentarnie przed Sejmem.
Rząd musiał ustąpić w razie zgłoszenia wotum nie­ufności przez większość parlamentu, chyba że pre­zydent skorzystał z prawa rozwiązania Reichstagu i zarządził nowe wybory.

W wyjątkowych okoliczno­ściach prezydent mógł także utrzymać rząd nie posia­dający poparcia większości parlamentarnej.

Najwyższy Trybunał Rzeszy:
Miał roz­strzygać sprawy sporne między krajami Rzeszy oraz mię­dzy Rzeszą a którymś ze sfederowanych landów.
Przewi­dziane było powołanie specjalnych sądów administra­cyjnych dla ochrony jednostek przed zarządzeniami administracji.

Podstawowe prawa obywatelskie:
Stano­wiły obszerną część Konstytucji Weimarskiej, przejęte — w rozszerzonej postaci — z deklaracji grudniowej, włączonej do konstytucji uchwalonej w 1849r.
Konstytucja zapewniała wszystkim oby­watelom m.in.:
wolność osobistą
równość wobec prawa
wolność słowa, prasy, zgromadzeń, działalno­ści politycznej
tajemnicę korespondencji
całkowitą swobodę sumienia i wyznania
dostęp do powszech­nego, bezpłatnego nauczania do 18 roku życia
wolność handlu, rzemiosła
ochronę pracy
szereg gwa­rancji socjalno-bytowych.

Praktyka konstytucyjna w latach 1919-1933

Funkcjonowanie w praktyce demokratycznych rządów parlamentarnych róż­niło się w sposób istotny od treści zasad zawartych w akcie konstytucyjnym z r. 1919.
Szereg przyczyn złożyło się na to, że próba ugruntowania formy demokracji parlamentarnej, doprowadziła do ukształtowania się rządów prezydenckich, a w roku 1933 stworzyła prawne podstawy umożliwiające zdo­bycie władzy przez narodowych socjalistów i w rezul­tacie utworzenia państwa totalitarnego.

Sytuacja w Niemczech po I wojnie światowej:
Powsta­nie nowego ustroju republikańskiego w Niemczech przebiegało w trudnych warunkach klęski wojennej, silnych napięć społecznych i politycznych oraz kry­zysu gospodarczego, który w wyniku znacznych strat ludzkich i materialnych spowodowanych wojną, spłat reparacji, zadłużenia i hiperinflacji nadal pogłębiał się.
Powodowało to polaryzację nastrojów społeczeń­stwa i coraz silniejsze ścieranie się sił politycznych i społecznych, co prowadziło do częstych kryzysów rządowych.
Wyniki wyborów do parlamentu prze­prowadzonych w 1920r. oznaczały porażkę koalicji socjaldemokratów z partiami centrowymi i zarazem znaczne wzmocnienie ugrupowań prawicowych oraz skrajnej lewicy.
Różne siły polityczne próbowały przejąć zbrojnie wła­dzę w państwie, dążąc do obalenia istniejącego ustroju m.in.:
monarchiczny zamach Kappa i Lüttwitza — 1920 r.
powstanie w Hamburgu — 1923 r.
pucz „czarnej Reichswery” — 1923 r.
zamach monachijski Hitlera i Ludendorffa w 1923 r.
Nie udało się  rozbicie pruskiej hegemonii w Rzeszy. Prusy pozostały nadal najsilniejszym krajem Repu­bliki Weimarskiej, chociaż formalnie utraciły możli­wość wpływania na bieg spraw ogólnoniemieckich.

Rządy Hindenburga:
Wybrany w 1925r. (i ponownie w 1932) prezy­dentem, głównodowodzący armii niemieckiej w cza­sie pierwszej w.ś., marszałek Paul von Hindenburg, korzystając z przysługujących mu szcze­gólnych pełnomocnictw (słynny art. 48 — m.in. prawo wydawania dekretów z mocą ustawy i prawo rozwiązywania Reichstagu) utrwalił system rządów osobistych.
Podczas obu jego kadencji zdarzało się wielokrotnie, że prezydent przejmował na­czelną władzę w państwie, w którym ponadto od r. 1930 powoływane były rządy, nie mające popar­cia większości w parlamencie.
Przyczyniła się do tego, oprócz zakulisowych działań „kamaryli”, słabość samego Reichstagu, który po ustaniu porozumienia stronnictw koalicji weimarskiej, nie potrafił wyłonić stabilnych większości parlamentarnych, przy utrwalającym się zarazem systemie wielopartyjnym.
Istotne znaczenie dla odchodzenia praktyki ustro­jowej od treści konstytucji miał także rozwój militaryzmu niemieckiego (pruskiego) i rola armia w życiu politycznym oraz poparcie wyższych sfer gospodarczych i finansowych Niemiec dla tych ugrupowań, które dążyły do prze­jęcia władzy.
Szeroki katalog praw obywatelskich prze­widzianych przez Weimarską Konstytucję pozostał w znacznej mierze martwą literą.
Z jednej strony, nie wydano wielu przepisów szczegółowych, które umożliwiłyby konkretną realizację haseł, z drugiej, zarówno wymiar sprawiedliwości, jak i administracja, w znacznej mierze reprezentujące stare elity władzy, sabotowały owe demokratyczne treści konstytucji.

Niemcy w okresie dyktatury hitlerowskiej (1933 -1945)

Geneza III Rzeszy:

Niemiecka Narodowo-Socjalistyczna Partia Robotni­cza powstała w 1919r. w Monachium.
Od 1921r. jej przywódcą był Adolf Hitler. Początkowo niezbyt liczna (ok. 3 tys. członków) zyskiwała szybko na zna­czeniu dzięki:
demagogicznym hasłom społecznym
proletariackiej frazeologii
zwalczaniu rewolucyjnej lewicy
głoszeniu odwetowych żądań rewizji posta­nowień „krzywdzącego” Niemców traktatu pokojo­wego
Wyjątkowa aktywność w zwalczaniu komuni­zmu – w czasie kiedy za klęskę podpisanie „wersalskiego dyktatu” obciążono koali­cję weimarską, twierdząc, że rewolucja zadała pań­stwu „cios w plecy” – przysparzała nowemu ru­chowi coraz więcej zwolenników.
Do partii wstępowało wiele osób sfrustrowanych wynikiem wojny i kryzysem gospodarczym.
Już w listopa­dzie 1923r. Hitler próbował przejąć władzę w Ba­warii, wywołując nieudany pucz monachijski, co za­kończyło się uwięzieniem jego przywódców i delega­lizację NSDAP.
Jednak w 1924r. rozpoczęła się odbu­dowa partii, która w dobie kryzysu gospodarczego lat 1929 -1933, zyskała poparcie znacznej części spo­łeczeństwa, co umożliwiło Hitlerowi dojście do władzy drogą legalną, poprzez mechanizm wyborów.
Wprawdzie w wyborach prezydenckich w 1932r. Hitler przegrał z Hindenburgiem, uzy­skał jednak 37% głosów.
Znaczny sukces przyniosły narodowym socjalistom wybory do Re­ichstagu, przeprowadzone w listopadzie 1932, w któ­rych na NSDAP głosowało 13,7 min osób.
30 I 1933r. prezydent Hindenburg powołał Adolfa Hitlera na stanowisko kanclerza i powierzył mu misję utwo­rzenia nowego rządu.

Ustawa o pełnomocnictwach:
Uchwalona 23 III 1933r. przez Reichstag (Ermächtigungsgesetz).
Pozwalała rządowi wydawać prawa powszechnie obowiązujące bez żadnych ograniczeń, nawet sprzeczne z konstytucją.
Ustawy te mogły być wydawane bez konieczności późniejszego ich zatwierdzania przez Reichstag lub prezydenta.
Przyjmuje się, iż data tej ustawy wyznacza formalny początek III Rzeszy.

Kształtowanie się państwa totalitarnego, ustrój III Rzeszy

Wynik kolejnych wyborów parlamentarnych, przeprowadzonych w listopadzie 1933r. przyniósł nazistom bezwzględną większość w Reichstagu (po­nad 92% głosów), co pozwoliło Hitlerowi zlikwidować legalną opozycję, ale także wszystkie zorganizowane siły polityczne w państwie.
Ustawa rządowa z 14 VII 1933r. – uznająca NSDAP za je­dyną legalnie działającą partię polityczną w kraju i zakazująca zarazem, pod rygorem odpowiedzialno­ści karnej, tworzenia innych partii politycznych, sta­nowiła podstawę systemu monopartyjnego.
Połączenie po śmierci Hindenburga (1934) funk­cji kanclerza z urzędem prezydenta i związane z tym bezpośrednio zwierzchnictwo nad armią, stanowiło ważny etap w przekształcaniu państwa w ustrój totalitarny.

Władzę Hitler oparł na zasadzie wodzostwa (ty­tuł „wodza i kanclerza Rzeszy”), która nie znajdowała wprawdzie żadnego oparcia w zasadach konstytucji, ale zaakceptowana została przez więk­szość społeczeństwa w zarządzonym w tej sprawie powszechnym plebiscycie.
Dalszą ewolucję ustroju III Rzeszy cechuje tendencja centralistyczna, polega­jąca na stopniowym znoszeniu fasady federalizmu i odrębności poszczególnych kra­jów Rzeszy.

7 IV 1933r. Hitler podpi­sał opracowaną przez rząd ustawę o „ujednoliceniu”.
Niemcy podzielono na 32 okręgi administra­cyjne z namiestnikami na czele, mianowanymi przez kanclerza.
Byli oni jednocześnie zwierzchnikami par­tyjnymi (Gauleiter) i podlegali bezpośrednio Hitlerowi zarówno jako głowie państwa, jak i wodzowi partii.

W 1934r. na mocy ustawy „o przebudowie Rzeszy” zniesiono sejmy krajowe, a rządy krajowe podporządkowano rządowi Rzeszy.
Wkrótce potem zniesiono Radę Rzeszy i wprowadzono 1.  obywa­telstwo dla wszystkich mieszkańców państwa.
Proces „ujednolicania” realizowano również poprzez powie­rzanie większości ważniejszych urzędów państwo­wych wyłącznie członkom rządzącej partii.

Ustawa z 1937r. wprowadziła jednolite zasady dla całej służby administracji państwowej.
Nakładała na urzęd­ników obowiązek przysięgi na wierność Hitlerowi, co w odniesieniu do sędziów oznaczało uchylenie zasady niezawisłości sędziowskiej.
Organy partyjne wy­posażone były w szerokie uprawnienia organów pań­stwowych.

Faszyści zmierzali do objęcia kontrolą państwa wszystkich sfer życia poszczególnych obywateli.
Co­raz większy wpływ na sprawy wewnętrzne wywie­rała, stanowiąca straż przyboczną Hitlera, elitarna formacja nazistowska SS (Schutzstaffeln), będąca do 1934r. autonomiczną częścią paramilitarnej organiza­cji, SA (Sturmabteilungen).
SS stawała się stopniowo główną partyjną formacją bojową i policyjną III Rze­szy.

W 1933r. została utworzona przez Göringa tajna policja (Gestapo), której za­daniem było bezwzględne zwalczanie przeciwników faszyzmu.
Jednym z instrumentów walki z były obozy koncentracyjne, do których zsyłano bez po­stępowania sądowego.
Zjednoczenie wszystkich, roz­budowanych agend policyjnych nastąpiło w 1939r. przez powołanie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA).

Zniesienie wolności obywatelskich i polityka wobec ludności żydowskiej:
System ustrojowy III Rzeszy, będący systemem państwa stanu wyjątkowego, charakteryzo­wał się stosowaniem surowych represji wo­bec przeciwników politycznych  i powszech­nym łamaniem zasad stanowiących pod­stawowe prawa obywatelskie ogółu ludności.
Jednym z najbardziej drastycznych tego przejawów było odrzucenie za­sady równości wobec prawa.
Odnosiło się to przede wszystkim do ludności żydowskiej, którą tzw. ustawy norymberskie z 1935 r., pozbawiły nie tylko praw politycznych, ale i osobistych.
Żydom odebrano m.in. prawa wyborcze, prawo sprawowania urzędów, wykonywania niektórych zawodów, ograni­czono ich prawa własności, zakazano małżeństw z obywatelami Rzeszy i unieważniono już istniejące małżeństwa mieszane.
W późniejszym okresie nastąpi nie tylko pozbawienie Żydów jakichkolwiek praw i eskalacja prześladowań, ale także ich masowa ekster­minacja, zarówno w Niemczech, jak i we wszystkich krajach okupowanych.