Zaprezentuj różne oblicza patriotyzmu w literaturze XIX w.

Na początku swojej prezentacji chciałbym omówić pojęcie patriotyzmu. Jest to szacunek i umiłowanie ojczyzny, gotowość do poświęcenia się dla niej i narodu, stawianie dobra własnego kraju ponad interesy partykularne bądź osobiste. Poczucie silnej więzi emocjonalnej i społecznej z narodem, jego kulturą i tradycją. Patrząc na historię naszego kraju możemy zauważyć, jak zmieniało się oblicze patriotyzmu.

Szczególnie ważnym okresem jest XIX wiek. Był to czas dramatyczny, dla narodu. Trzy sąsiednie kraje, zagarnęły polskie ziemie do swojego terytorium powodując, że Polska zniknęła z mapy Europy. Jednak nasi przodkowie nigdy nie pogodzili się

z utratą własnego kraju, przejawiając przy tym szczególny wyraz patriotyzmu.

Stało się to inspiracją dla wielu autorów dzieł literackich zarówno w epoce Romantyzmu jak i w Pozytywizmie.

Z początkiem XIX wieku wielkie nadzieje wyzwoleńcze wiązane były z Napoleonem Bonaparte i jego planami zdobycia Rosji. Wielu Polaków zgłosiło się do armii francuskiej, chcąc pomóc w pokonaniu wspólnego wroga i odzyskaniu tym samym niepodległości własnej ojczyzny. Sytuacja ta jest przedstawiona w utworze Adama Mickiewicza pt. „ Pan Tadeusz”. Powstała ona kilka lat po upadku powstania listopadowego. Poeta przenosi swą utęsknioną duszę do ojczyzny i przypomina Polakom cierpiącym pod zaborami o wielkim zrywie narodowym w epoce Napoleona, kiedy walczyli o wolność na wszystkich frontach. Mickiewicz przedstawia bardzo ciekawą wizje patriotyzmu w tym utworze. Jawi się jako umiłowanie dawnych obyczajów, jako szacunek do tradycji i kultywowanie jej, to także troska o losy ojczyzny i prowadzenie działalności narodowowyzwoleńczej. W "Panu Tadeuszu" jest wiele scen, nawiązujących do historii Polski, jak na przykład scena koncertu Jankiela, podczas której muzyka przywołuje wydarzenia od konfederacji barskiej, aż po obrady Sejmu Wielkiego. Muzyka Jankiel w swą grą przywołuje także wydarzenia uchwalenia Konstytucji 3 maja, powstanie Kościuszki, rzeź Pragi, a także uformowanie Legionów Dąbrowskiego, czy wcześniej konfederację targowicką. Patrząc na obraz dworu w Soplicowie dostrzegamy prawdziwą „oazę” polskości. Mnóstwo w nim obrazów polskich bohaterów narodowych, można usłyszeć wydzwaniany przez zegar Mazurek Dąbrowskiego. Mickiewicz bardzo często podkreśla, jak wielką rolę odgrywa w ludzkim życiu służba ojczystemu krajowi. Oddanie, z jakim Jacek Soplica walczył o słuszną, narodową sprawę sprawia, że możemy postawić go w tym rzędzie literackich bohaterów, którzy mogą stanowić wzór postępowania dla młodych Polaków. W postaci Soplicy ważne jest też ukazanie tego, w jaki sposób pokolenie powstańców z roku 1830 zrozumiało, że bez poparcia mas chłopskich, sam ruch szlachecki niewiele zdziała. Zaś najpiękniejszym wyznaniem miłości do Ojczyzny na zawsze pozostanie otwierająca "Pana Tadeusza" Inwokacja, wyrażająca tęsknotę za utraconym krajem. "Pan Tadeusz" z pewnością był i nadal jest jedną z najpiękniejszych, literackich lekcji patriotycznych postaw.

Miłość do kraju podczas okresu kiedy jest ona zagrożona nie może być bierna ale musi przede wszystkim czynna. Ale żeby taka była, konieczne jest poświecenie własnego szczęścia na rzecz ojczyzny. Taka postawa została zaprezentowana w kolejnym utworze Adama Mickiewicza pt. „ Konrad Wallenrod”. Tytułowy bohater to przykład wielkiego patrioty, którego najważniejszym celem, który determinuje jego życie, jest walka o uratowanie swego narodu. Mickiewicz nie osadził akcji utworu w realiach polskich, posłużył się zaś tzw. "historyzmem maski" - metodą przedstawiania aktualnych treści politycznych, ukrytych pod płaszczem konwencji utworu historycznego. Akcja "Konrada Wallenroda" osadzona jest w czasach średniowiecznych, zaś opowiada historię podstępnej walki, jaką prowadził litewski rycerz, Walter - Alf z Zakonem Krzyżackim. Pod pozorem opowieści o tej walce, wskazywał Mickiewicz rodakom, jaką taktykę powinni przyjąć względem zaborcy. Tytułowy bohater, porwany w dzieciństwie i wychowany przez zakonników, odzyskuje, dzięki litewskiemu pieśniarzowi Halbanowi, utraconą tożsamość narodową. Naradza się w nim potrzeba powrotu do własnego kraju, a następnie powraca z planem straszliwej zemsty który zada zakonowi ostateczny cios. Walter przyjmuje imię Konrada Wallenrod które przywłaszczył sobie po zabitym przez siebie rycerzu. Celem działań Walter było rozbicie zakonu od środka. Realizując ten plan poświęca wszystko: szczęście rodzinne, zdrowie a także własny honor. Bohater zostaje postawiony w trudnej sytuacji. Musi przeciwstawić się własnemu sumieniu, ponieważ będzie działał w sposób niemoralny. Staje się buntownikiem sprzeniewierzającym się zasadom moralnym w imię wolności ojczyzny. Dokonuje wyboru miedzy wartościami: etosem rycerskim, zasadami obowiązującymi chrześcijanina, szczęściem osobistym a dobrem narodu. Mimo wewnętrznego rozdarcia, jego serce nakazuje mu jednak bronić ojczyzny w każdy możliwy sposób i determinuje go do podjęcia się nawet haniebnych czynów. Poetycka powieść Mickiewicza jest manifestem wielkiego patriotyzmu, lecz ukazuje, że walka z wrogiem niekoniecznie musi być rozgrywana w sposób sprawiedliwy i szlachetny. Poemat nie jest jednak apoteozą zdrady. Autor próbuje zainspirować Polaków, do prowadzenia wojny w sposób bardzo przebiegły i wyszukany. Niejako również, usprawiedliwia takie działania, sugerując, że w tym przypadku cel uświęca środki. Walcząc w obronie własnego kraju trzeba być zarówno lwem jak i lisem.

Kolejnym utworem, który pragnę omówić, jest III część "Dziadów", jeden z najwspanialszych, polskich dramatów romantycznych, również autorstwa Adama Mickiewicza. Jest to wspaniała historia buntu Polaków oraz prześladowań, jakich doświadczali ze strony władz carskiej Rosji. Dramat przedstawia cierpienia młodych patriotów, którzy odważyli się podnieść głowy przeciwko okrucieństwu i bezwzględności rosyjskich zaborców, płacąc nieraz za to najwyższą cenę. Cierpienia narodu polskiego zrównane zostają z cierpieniami Chrystusa, co owocuje sprecyzowaniem koncepcji mesjanistycznej. Według niej, Polacy to wybrany naród, predestynowany do walki ze złem, zniewoleniem, których przedstawicielem jest rosyjski carat, wcielenie Szatana. Polacy, wspierani przez niebiańskie siły, mają wybawić wszystkie zniewolone narody. Polska zginie, tak jak na krzyżu zmarł Chrystus, ale tak samo jak on, zmartwychwstanie, by dać w ten sposób świadectwo prawdzie i ostatecznie rozgromić zło. Mickiewicz w „Dziadach” zaprezentował, co znaczy najprawdziwszy patriotyzm. Pokazał jak daleko może się posunąć jednostka, identyfikująca się z własnym narodem. Przedstawił to w monologu głównego bohatera w tzw. „ Wielkiej Improwizacji”. Konrad uczyniony przez autora poetą wygłasza wielką mowę poetycką, świadczącą o tym jak wielką miłością darzy on własną ojczyznę. Chcą jej wyzwolenia jest gotów na wszystko. Popada tym samym w konflikt z Bogiem. W monologu zawarte jest oskarżenie Najwyższego o jego obojętność wobec cierpienia Polaków, oraz poprzez to sprzyjanie wrogim siłom. Konrad żąda od Stwórcy, aby ten dał mu „rząd dusz” dzięki czemu wyzwoli ludzi i uczyni ich szczęśliwymi. Postawa bohatera jest wielce prometejska. Tak, więc Mickiewicz przedstawił nam trzy postacie, które różnią się od siebie, lecz łączy je coś wielkiego. Miłość dla ojczyzny, ukazana w różnych obliczach, jednakowo istotnych dla dobra całego kraju.

Pragnę teraz zaprezentować dzieło drugiego wielkiego wieszcza Polski, które przestawia kolejną bardzo interesującą postawę patriotyczną. Juliusz Słowacki w swoim utworze pt. „Kordian” podejmuje się krytyki państwa i całego narodu, wskazując wady i wypływające z nich zagrożenia. Winą klęski powstania listopadowego obarcza ich przywódców, którzy pod wpływem sił nieczystych stali się konserwatywni, brakowało im odwagi oraz męstwa. Słowacki był zwolennikiem walki, ale takiej która prowadzona by była wspólnymi siłami szlachty oraz reszty narodu. Zaznacza również, że do boju powinien ich poprowadzić rozsądny i śmiały dowódca. Krytykuje postawę papieża, którego bierność ma być odpowiednikiem obojętności Boga wobec męczeństwa narodu polskiego. Autor dramatu za wzór patrioty stawia człowieka nie mającego lęku przed stanięciem do walki wobec wroga. Sugeruje ażeby Polacy wykorzystując sytuację skupili na sobie uwagę przeciwnika, umożliwiając tym samym innym narodom zrywy niepodległościowe. Stąd pojawia się znane hasło : „ Polska Winkelridem narodów”. Mickiewicza od Słowackiego różni przede wszystkim stosunek do walki z ciemiężcą oraz ocena postawy narodu. Pierwszy nakazuje bierność i oczekiwanie na nadejście zbawiciela prowadzącego Polaków do wolność, natomiast drugi twardo stąpający po ziemi wzywa do walki- czyli postawy czynnej. Dlatego „ Kordian” został napisany jako polemika wobec

„III cz. Dziadów” gdzie Mickiewicz wierzy w siłę wybitnej jednostki zdolnej do uratowania całego narodu.

W epoce następującej po Romantyzmie obliczę patriotyzmu znacząco się zmieniło. Kolejne przegrane powstanie, skłoniło ludzi do refleksji nad ich poczynaniami. Efektem tego było narodzenie się sportu pomiędzy dwoma pokoleniami: starszego żyjącego w czasach Romantyzmu i młodego który tworzył epokę Pozytywizmu. Problem ten został ujęty w powieści Bolesława Prusa pt. „ Lalka”. Ignacy Rzecki jest reprezentantem „starszego” pokolenia. Sam walczył w powstaniach i dla niego patriotyzm jest ściśle związany z gotowością do przelania krwi za ojczyznę. Natomiast Wokulski to przykład człowieka który posiada już poglądy „nowej” epoki. Miłość do ojczyzny to dla niego również, troska od najuboższych. Poprawa bytu najbiedniejszej części społeczeństwa. Walka z bezrobociem, analfabetyzmem i ogólną poprawą życia. W Pozytywizmie dostrzegamy nieco inną płaszczyznę poświęcania się ludzi dla dobra całego narodu. Jest to praca u podstaw. Powstanie zostaje przesunięte na drugi plan, ponieważ stwierdzono, że warto poczekać na taki okres, kiedy sytuacja polityczna będzie sprzyjała i dawała szanse na sukces. Ale nie wolno było tracić nadziei, iż taka chwila nadejdzie. Henryk Sienkiewicz podjął się trudu, podniesienia na duchu Polaków. Napisał wielką powieść pt. „Potop”. Przedstawił w niej jedną z kart historii Polski, w której na nasz kraj napada Szwecja, pokazując początkowo wielką bezsilność naszych rodaków. Pojawia się wiele ukrytych wad i popełnionych błędów. Spowodowały one, że kraj chylił się już ku upadkowi, a Szwedzi zalewając swoją armią prawie cały kraj zamienią go w ruinę. Szlachta jako główna warstwa społeczeństwa, nie jest w stanie przeciwstawić się najeźdźcy, ponieważ jest zbyt słaba, natomiast magnateria okazała się bardzo podzielona. Wielu okazało się zdrajcami i przeszło na stronę Szwedów jak Bogusław i Janusz Radziwiłłowie. Pisarz celowo wyolbrzymia objawy upadku moralnego Polaków, by tym mocniej później podkreślić cud odrodzenia się narodu. Patriota to człowiek wierny, który nigdy nie pozostawi swojej ojczyzny. Tacy właśnie ludzie bronili Jasnej Góry. Jest to moment zwrotny w całej akcji. Polacy w końcu przeciwstawiają się sile wroga i od tej chwili kraj powoli staje się wolny. Źródłem odrodzenia jest powrót do podstawowych wartości takich jak wierność religii ojców, miłość do ojczyzny i zaniechanie prywaty. Autor wyraża przekonanie, iż naród nawet z najgorszego upadku może się podnieść, odrodzić, póki żyją w nim jeszcze uczciwi, prawi i wierni patrioci. Potop został napisany przez Sienkiewicza ku pokrzepieniu serc Polaków i uświadomieniu słowami Zagłoby, że: „ nie ma takowych terminów z których by się wspólnymi siłami, przy boskich pomocy podnieść się nie można”.

Kolejny utwór „Gloria victis” przynosi obraz jednego z tragicznych momentów powstania styczniowego. Kanwą noweli stała się klęska powstańców walczących w lasach na Polesiu. Niewielki oddział musiał stawić czoła większym siłom przeciwnika. Walka zakończyła się śmiercią wielu Polaków. Szczególnym tragizmem napiętnowany został epizod dobijania rannych powstańców. Kiedy oddział rosyjski, pokonując broniących się powstańców, wpada do namiotu w którym leżeli ranni, rozpoczyna się masakra. Zginął wtedy Maryś Tarłowski, życie również stracił wtedy Jagmin. Ich postawa została wyniesiona ponad przeciętność. Zostają przedstawieni zpatosem a ofiara jaką złożyli z samych siebie to ostateczny dowód patriotyzmu.

Podsumowując, kraj w jakim dziś żyjemy i to jak on wygląda, to w głównej mierze, dzieło przeszłych pokoleń. Wiek XIX to szczególny okres, ponieważ wkroczyliśmy do niego jako naród pod zaborami. Jednak nigdy nie zapomnieliśmy własnej tożsamości, języka i historii. Co najważniejsze, w naszych sercach nigdy nie przestało bić serce, które kocha swoją ojczyznę, Polskę. Patriotyzm ma różne oblicze, co postarałem się pokazać argumentując to konkretnymi przykładami z literatury. Nasi wielcy artyści stworzyli, działa z których możemy się dziś uczyć jak doskonale powinna wyglądać miłość do własnego kraju. Zawarli w nich postawy, które może różnią się od siebie, każda przedstawia swoją wyjątkową treść i prowadzi innymi ścieżkami. Lecz daje ten sam przekaz, miłość do ojczyzny to wartość najważniejsza. A patriotyzm, choć może być przedstawiony w różnych obliczach, zawsze dąży, do miłowania i obrony naszego wspólnego dobra, naszej matki, Polski.