Metody badań pedagogicznych

i

Dotąd w historii nauki możemy znaleźć niedwuznaczną akceptację tezy, iż rzeczywista progresja w którejkolwiek z dostępnych dziedzin wiedzy i aktywności nie może nastąpić w przypadku braku intencjonalnego oraz przemyślanego odniesienia do metodologii badawczej.

Każda z dyscyplin naukowych czerpiąca jedynie z własnego przeczucia badacza, jego zdroworozsądkowego podejścia nie ma zbyt wiele twórczych i skłaniających do myślenia wiadomości do zaproponowania, jeśli chodzi o sprawdzoną i kompetentną wiedzę o procedurach i zjawiskach zachodzących w danym fragmencie rzeczywistości naukowej.

Postępując w taki sposób z przedmiotem swoich zamiłowań i badań zwykle odbieramy mu ramy naukowości oraz niepotrzebnie i jałowo dopowiadamy puste zdania do sprawdzonej i fachowej tematyki. Myślę, że takie działanie pozbawione jest najmniejszego sensu i zaśmieca jedynie nasze umysły niepotrzebnymi, pseudonaukowymi gniotami.

Pedagogika oferuje całą gamę metod, technik i narzędzi badawczych. Niestety zbyt duża ich ilość i niedostateczne dopracowanie są przyczyną nieporozumień. W obszarze samej dyscypliny pozbawiają nomenklaturę uniwersalności a rezultatom badań czasem odbierają prawidłowe wyniki.

Dziedzina metodologii ogólnej odznaczała się wzorowym porządkiem i usystematyzowaniem treści, jednak pedagogika z całą beztroską w swym nazewnictwie, swą młodością, świeżością i brakiem doświadczenia zburzyła to uporządkowanie. Na pytanie o przyczynę tego zjawiska zwykle w odpowiedzi mówi się o młodym wieku tego pola badawczej działalności pedagogów.

Do metodologii badań pedagogicznych zalicza się ankietę, badania historyczno- porównawcze, test i introspekcję. Nie preferuje precyzyjnych i szablonowych podziałów- takowe byłyby szkodliwe. Mimo to sądzę, że w obrębie dyscypliny powinien mieć miejsce ład pojęciowy, oparty na terminologicznych ustaleniach nauki, jaką jest metodologia ogólna oraz ułatwieniach w zakresie komunikacji w obrębie danej dyscypliny.

Metody, techniki i narzędzia badawcze

Przechodząc do części "właściwej" mej pracy pragnę dowieść wpierw konieczności podziału postępowania badawczego na narzędzia badawcze, techniki badawcze, metody badań i procedury badawcze. W naukach społecznych gołym okiem nie widać zainteresowania potrzebą takiego rozróżnienia. Popularne rozprawy Stefana Nowaka definiują metodę naukową jako "określony, powtarzalny sposób rozwiązywania pewnego typu problemu naukowego" i uważa, że wszelkie sposoby, obierające sobie taki cel są metodą. Traktuje zarówno o metodach obserwacji, jak i o metodach zapisu obserwacji, nie zapomina o metodach sondażowych czy panelowych, zakładając a priori nadrzędność i obszerność tych ostatnich. Idąc dalej metoda badawcza znaczyć tu będzie tyle, co raz szersze, innym razem węższe powtarzające się procesy i zgrupowania procesów, których funkcją jest rozwikłanie problemu o pewnym stopniu ogólności. Tego rodzaju apatyczne i gnuśne nastawienie dotyczące swoistego charakteru poszczególnych procedur badawczych kontrastuje z dokładnym dopracowaniem stosowanych przez przedstawicieli nauk społecznych określeń. Dla nich istotna jest każde sformułowanie, którego struktura musi odznaczać się odpowiednim stopniem szczegółowości. To pozwala im łatwiej zauważyć różnice dzielące je, a co za tym idzie kompetentniejsze i bardziej owocne korzystanie z nich. Znana brytyjska praca zbiorowa z zakresu metodologii dyscyplin społecznych występuje podział na metody i techniki badawcze. Jedną z metod jest np. metoda badań terenowych, w przypadku technik można mówić o technice wywiadu. Pokrewny podział wyróżniający metody i techniki badawcze występuje w niemieckim podręczniku zawierającym badania społeczne. Redaktor Rene Koenig opisał metody badań ilościowych, jakościowych oraz technikę obserwacji i eksperyment pedagogiczny. Całkowicie ułożenie nazewnictwa, z którego korzystają badania pedagogiczne wymaga wymienienia definicji procedury badawczej, metody badań, techniki badawczej, oraz narzędzi badawczych. Mając na względzie zbiór jednostkowych przedmiotów, odpowiadających nazwie oraz cechy oznaczane poprzez dane pojęcie postaram się wyróżnić i ująć w karby słów główne pojęcia metodologii badań pedagogicznych.

Model badań nazywany popularnie procedurą badawczą stanowią należycie dobrane metody i techniki badawcze dobrze harmonizujące z postawionymi przez badającego hipotezami i przypuszczeniami i dostosowane do rodzaju planowanych badań. Składają się nań specyficzne i powtarzające się strategie gromadzenia danych, ich rozbioru i interpretacji. Rozróżniamy modele badawcze naturalne (obserwacyjne), ich użytkowanie nie wymaga zmian w świecie realnym, oraz eksperymentalne- stosując je rzeczywistość jest modyfikowana poprzez bodźce.

Określony sposób definiowania pojęć nie jest w żaden sposób narzucony z góry, lecz efektem tradycji językowej ( określonej nazwie przypisane są pewne przedmioty)oraz logicznej funkcji terminu (podstawą do stworzenia definicji jest sens pojęcia, jego treść)

Naturalnie przez metodę badań rozumieć można ogół teoretycznie ustalonych reguł stosowanych przy danym badaniu. Czynności praktyczne, sposób wykonywania prac w danej dziedzinie nazwiemy zaś techniką.

Technikami badań nazwiemy czynności zdeterminowane przez wybór odpowiedniej metody. Metoda jest pojęciem nadrzędnym i szerszym znaczeniowo od techniki. Na technikę składają się zwykle czynności pojedyncze. Metoda zawiera zaś w sobie cały szereg różnorodnych ruchów, zjednoczonych przez wspólny cel zarówno ogólną tematykę badań. Podobne rozumienie spotkać można zarówno dość znanej rozprawie Aleksandra Kamińskiego.

Myślę, że dla dopełnienia wyjaśnić należy jeszcze pojęcie narzędzia badawczego, które nierzadko mylone jest z techniką badawczą. Narzędziem badawczym określa się przedmiot, będący niezbędny do realizacji preferowanej techniki, rzecz za pomocą której realizujemy wybraną technikę. Łatwo rozróżnić te pojęcia pamiętając, że technika to czynność (np. obserwacja, eksperyment), podczas gdy narzędziem jest jakiś podmiot, występuje tu znaczenie rzeczownikowe (np. dyktafon, ankieta).

Terminy wypisane pogrubioną czcionką występują wobec siebie w określonym stosunku. Jednak logicznie kombinując można dojść do wniosku, że metoda jest pojęciem najobszerniejszym i nadrzędnym do techniki i narzędzia badawczego, które to z kolei jest podrzędne względem techniki i metody badawczej i posiada najwęższe znaczenie, po środku znajduje się technika badawcza nadrzędna w stosunku do narzędzia badawczego, natomiast znajdująca się w relacji podrzędności do metody badawczej.

Kolejność, w jakiej omówiłam te pojęcia nie jest dowolna, lecz występuje na obraz procedury badawczej, w której chcąc rozwiązać konkretny problem najpierw wybieramy odpowiednią metodą- tworzymy teoretyczne hipotezy kolejność zasady praktycznego działania, ta z kolei decyduje o doborze najbardziej odpowiadającej danemu problemowi techniki, wyznaczającej słuszne narzędzie badawcze.

Po wyjaśnieniu podstawowych pojęć z zakresy metodologii omówię kilka podstawowych metod i technik, stosowanych w badaniach pedagogicznych. Ze względu na brak miejsca i obfitość tychże ograniczę się do najważniejszych.

Eksperyment pedagogiczny

Choć opinie znawców są podzielone, eksperyment badawczy zaliczany jest do metod badań pedagogicznych. Eksperyment to metoda testowania i badania określonego fragmentu rzeczywistości wychowawczej, przy sztucznym wywołaniu potrzebnych zachowań i obserwacji zmian powstałych dzięki ich oddziaływaniu.

W eksperymencie pedagogicznym zauważalne są zarówno czynności koncepcyjne, jak i zabiegi instrumentalne.

Dla pewnej części pedagogów eksperyment tożsamy jest z obserwacją, jest pewnym jej rodzajem o złożonej strukturze, zmuszającym do użycia większej ilości narzędzi badawczych.

Te różnice- złożoność systemu, duża ilość narzędzi badawczych oraz istnienie głównej koncepcji związanej celem - przemawiają, by eksperyment zaliczyć do zbioru metod.

Eksperyment obrał sobie za cel znalezienie związków przyczynowo- skutkowych między wprowadzoną zmienną niezależna a czynnikami należącymi do badanego systemu.

Traktując eksperyment bardziej praktycznie, jest on dla wychowawcy źródłem informacji o efektywności poszczególnych działań, rezultatach działań dydaktyczno- wychowawczych czy też o najnowszych metodach nauczania. Efektem eksperymentu zawsze są zmiany, i to zmiany nie tylko w badanej strukturze, ale także metamorfozy tyczące się stanu naszej wiedzy.

W zależności od przyjętej techniki, dzięki której wykrywane są zależności pomiędzy zmienną niezależną a pozostałymi elementami układu zależeć będzie powodzenie eksperymentu.

Fenomenalne metody wykrywania tych związków, zbudowane na zasadach przyczynowości i indukcji stworzył St. Mill. Zawarł je w pięciu kanonach, kolejno: kanonie jedynej różnicy, kanonie jedynej zgodności, kanonie połączonej różnicy i zgodności, kanonie zmian towarzyszących i kanonie reszt.

W eksperymencie nie należy tez zapominać o jego aspekcie etycznym. Układem, który zmieniamy jest zazwyczaj pewna grupa uczniów, lub jakaś część rzeczywistości wychowawczej związana ze środowiskiem ludzkim. Trzeba uważać, by w założeniach nie przyjąć krzywdzących przedsięwzięć dla grupy ludzi.

Moralność prawdziwego pedagoga nie pozwala podejmować działań szkodliwych dla ludzi, co więcej nie uznaje rezygnacji z działań pozytywnych wobec jednej grupy, podczas gdy w drugiej są one praktykowane. Co za tym idzie wprowadzenie do jednej grupy zmiennej przejawiającej się jako działania krzywdzące (np. pobudzanie agresji) lub w postaci wartościowych ruchów (np. przekazanie wychowankom pożytecznego, nowego sprzętu) budzi głębokie refleksje dotyczące etyki. Nawet pozytywne rezultaty w tej grupie nie są w stanie ich zniwelować, bowiem pojawiają się myśli, czy kosztem tego nie zaniedbano drugiej grupy, czy ona na tym nie ucierpiała.

Metoda eksperymentu ma także inne wady- badaczy często nachodzą wątpliwości związane z jej funkcją poznawczą i skutecznością. Znamienne są słowa Kotarbińskiego, w których z przekonaniem twierdzi, że "metoda prowadzi do cennych domysłów, nawet do cennych uogólnień, lecz na ogół bywa słusznie krytykowana jako naiwna i mało wydajna" ( T. Kotarbiński 1960, s. 186). Jej rola w rozwoju dydaktyki jest nieoceniona, lecz w praktyce stosuje się ją sporadycznie, biorąc pod uwagę wątpliwości natury metodologicznej i moralnej, które zwykła budzić. Jednakową rolę w badaniach pedagogicznych mogłaby pełnić rzadko stosowana metoda porównawcza, która wydaje się być pewniejsza pod względem metodologicznym, jak i etycznym.

Przeważnie w metodzie eksperymentu stosuje się techniki eksperymentalne, takie jak: technika grup równoległych, technika czterech grup (technika Salomona), technika rotacji oraz technika jednej grupy.

Monografia pedagogiczna

Definicja monografii w naukach społecznych jest zbyt szeroka, co nie ma zastosowania w praktyce pedagogicznej, gdzie to pojęcie jest zakresowo o wiele węższe. Literatura metodologiczna pełna jest zamieszania, jeśli chodzi o ten termin. W słowniku języka polskiego jest napisane, że monografia należy do rozpraw naukowych i traktuje o jakiejś dyscyplinie naukowej, osobie, miejscowości, epoce, itd. Tak więc niezależnie od działu wiedzy monografia interesuje się jedną rzeczą, jedną kwestią, jednym wydarzeniem.

Idąc za A.Kamińskim monografią w badaniach pedagogicznych nazywamy metodę, której celem jest opis instytucji dydaktyczno-wychowawczych, np. szkoły, domy dziecka.

O tym, że dane postępowanie określa się mianem metody monograficznej decydują dwa elementy: przedmiot i sposób badań. Przedmiotem badań dla metody monograficznej są instytucje wychowawcze oraz instytucjonalne formy działalności wychowawczej i cele tychże..

Istotne jest też podejście, sposób, w jaki dokonujemy badania- w metodzie monograficznej fundamentalną rolę odgrywa gruntowna penetracja danej instytucji, wielostronne spojrzenie na nią- jej funkcjonowanie, stosunki łączące jej członków, itp. Przykładowo tematyka przyczyn sieroctwa społecznego nie nadaje się do zbadania metodą monograficzną, natomiast traktując o kompensacyjnej roli pewnego domu dziecka aż prosi się o zbadanie jej przy użyciu takiej metody. Cechą najbardziej rzucającą się w oczy, charakterystyczną dla metody monograficznej jest jej umiejscowienie instytucjonalne. Treściowo pozwala rozpoznać, zbadać dany układ i jego strukturę, a także skuteczność tegoż na polu działań wychowawczych, następnie postawić diagnozę, wykryć braki oraz opracować plan udoskonalenia i prognozy rozwoju. Najważniejszy, by pojąć, jaki jest sens monografii. Nie jest ważna ilość opinii z badań monograficznych, ale formalna wizytacja określonej instytucji, która ma na celu identyfikację, przewidywanie oraz zaplanowanie udoskonaleń. Ta praktyczna część monografii dopełniania jest przez teoretyczną analizę, która ma określić rolę badanej instytucji w społeczeństwie.

Monografia ma możliwość dokładnego wniknięcia w system wychowawczy danej placówki, pojmowany jako środowisko społeczne lub zawodowe połączone wspólną próba rozwikłania problemu, opierający się na społecznych wartościach regulowanych przez wspólne normy.

W badaniach pedagogicznych wartość monografii jest bezcenna. Prostota wykonania, duża trafność w badaniu działalności instytucjonalnej, możliwość jej systematycznej kontroli i nadzoru- te przymioty przemawiają za jej stosowaniem. Ponadto daje możliwość porównania funkcjonowania podobnych instytucji, co z kolei wiąże się z budowaniem uogólnień. Tworząc pojęcia ogólne należy uważać i pamiętać, że rozpatrujemy poszczególne przypadki. Bądźmy ostrożni, by nie popełnić zbyt wielu błędów!

Do realizacji metody monograficznej dopasowanych jest masa rozmaitych technik. Najczęściej wybieranymi są: badanie dokumentacji, wprowadzanie kwestionariuszy, przeprowadzanie wywiadu lub obserwacji uczestniczącej. Metoda monografii łączy kilka uzupełniających się, komplementarnych wobec siebie technik.

Monografia nieprawidłowo przeprowadzona jest bezwartościowa. Głównymi zagrożeniami dla prawidłowego przebiegu badania są subiektywizm, brak dostatecznego uogólnienia i opisowość. Często w badaniach monograficznych korzysta się z techniki obserwacji uczestniczącej, wymagającej od badającego zespolenia się z obserwowaną grupą, stania się jej tymczasowym uczestnikiem. Będąc częścią badanego środowiska z czasem wiąże się emocjonalnie z jego członkami i ciężko mu spojrzeć na nie krytycznym okiem. Skomplikowane staje się również zaplanowane, intencjonalne i systematyczne gromadzenie materiału badawczego. Według J. Szczepańskiego "Wadą tej techniki jest to, że żyjąc w atmosferze badanego środowiska badacz stępia swoją wrażliwość na jego cechy szczególne, ulega sugestii przyjętych w nim poglądów, przekonań i sposobów myślenia, co grozi wypaczeniem rzeczywistego obrazu w opisie"- w tym właśnie przejawia się ryzyko stronniczości. By umiejętnie uogólniać konieczne jest posiadanie wiedzy o badanej przez nas instytucji, zespole warunków społecznych, obyczajowych, ekonomicznych i lokalnych, o wpływach oddziałujących na nie, odbijających się na ich funkcjonowaniu. Jeśli te informacje nie są nam znane występuje zagrożenie, tzw. "pseudouogólnienie". Pedagogika empiryczna przy zakończeniu badań formułuje diagnozę, a często także przewidywania i plany ulepszeń. Gdy badania pozbawimy tego etapu występuje niebezpieczeństwo w postaci zbyt dużej ilości opisów i wyjaśnień, a braku jakichś ogólnych konkluzji. Sam opis jest niewystarczający, rozpoczynając badania zwykle chcemy dojść do konkretów.

Metoda indywidualnych przypadków

Literatura socjologiczna (case study) jest metodą, do której należą różnorakie pola badawcze. Przypadkiem są nie tylko jednostki ludzkie, ale również wszelkie instytucje, zrzeszenia i społeczności lokalne W pedagogice jednak zbyt szerokie pojmowanie terminów jest praktycznie bezużyteczne.

Określana jest częstokroć studium indywidualnych przypadków. Jej rodowód sięga lat 20 XX wieku i wiąże się z rozwijanymi wówczas metodami pracy socjalnej indywidualnych dziedzinie pedagogiki opiekuńczej.

Sens metody indywidualnych przypadków zawierał się w twierdzeniu, że ubóstwo i ruina są wynikiem niedoskonałości jednostki. Pomóc jej można w takiej sytuacji jedynie dokładnie rozpoznając okoliczności, z którymi się zmaga, ich przyczyny i dobierając indywidualną pomoc psychiczną i materialną.

Z czasem metoda ta poszerzona została o założenia metody grupowej i środowiskowej i stała się podwaliną jednej z najczęściej stosowanych metod, tzw. metody indywidualnych przypadków.

W praktyce pedagogicznej studium indywidualnych przypadków polega na tworzeniu biografii badanych.

W przeciwieństwie do wyżej charakteryzowanych metod jest ograniczone do konkretnych, odrębnych, jednostkowych przypadków. Kładzie się nacisk na jej utylitaryzm.

Badania w dziedzinie pedagogiki ograniczają się zwykle do sformułowania diagnozy, która konieczna jest do podjęcia działania terapeutycznego. Traktując je czysto teoretycznie, nie wprowadzając w życie, nie kończąc ich działalnością naprawczą pozbawia się je sensu.

Traktując zatem przedmiot badań i rolę metody indywidualnych przypadków jak elementy tworzące ją można sformułować taką jej definicję: studium indywidualnych przypadków to jedna z metod badań pedagogicznych, która polega na przeanalizowaniu losów poszczególnych osób, znajdujących się w różnych problematycznych sytuacjach wychowawczych albo analizie pewnych zjawisk na przykładach konkretnych biografii ludzkich w celu sformułowania diagnozy i propozycji terapii.

Trzeba uważać, by nie diagnozować i uogólniać zbyt popędliwie- nie można przenosić zachowań występujących w małej grupie na całą populację. Uogólnienia stosujmy, gdy jesteśmy pewni swoich kompetencji, przeprowadziliśmy dużą ilość badań i uzyskane wyniki odznaczają się dużym podobieństwem.

Studium indywidualnych przypadków ma dość wąski zakres stosowanych technik. Jest to wynikiem szczegółowego określenia zawartości terminologicznej metody. Najczęściej używaną techniką jest wywiad, lecz najefektywniejsze wyniki otrzymać można łącząc z nim obserwację i analizę dokumentów. Bywa, że wykorzystywane są techniki projekcyjne oraz różnego rodzaju testy. Wprawdzie użytkowanie wyżej wymienionych technik mocno ogranicza ilość możliwych do przebadania osób (do 100 jednostek), lecz przynosi zadowalający rezultat.

Metoda sondażu diagnostycznego

Nazywana również sondażem ankietowym lub sondażem na grupie reprezentatywnej metoda jest dość kontrowersyjna zarówno w badaniach pedagogicznych jak i społecznych.

Teoretyczną charakterystykę tej metody zaprezentował A.Kamiński. Według niego przedmiotem badań sondażu są konkretne zjawiska społeczne odnoszące się do wychowania oraz stany świadomości społecznej, wyobrażeń oraz poglądów wybranych zbiorowości. Nie interesują nas w tym przypadku zjawiska występujące w obrębie instytucji, wręcz przeciwnie, te, które są nieuporządkowane, rozrzucone w społeczeństwie.

Sondaże przeprowadzane są za pomocą jakiejś grupy osób, reprezentacyjnej dla całej populacji, której zwykle nie da się dokładnie określić (np. narkomani- tę grupę ciężko byłoby umiejscowić miejscowo lub demograficznie).

Im precyzyjniejsze określniki, tym bardziej jesteśmy w stanie zawężać terytorialnie i przedmiotowo prowadzone badania. Wobec tego szczegółowe ustalenie i sprecyzowanie problemu badawczego uściśla miejsce występowania danego zjawiska i pomaga wybrać najlepszą próbę do badań.

Trzeba dodać, że od dobrego doboru próby zależy to czy będziemy w stanie zbudować prawidłowe uogólnienia na całą populacje i stworzyć zgodną z prawdą teorię.

Próba, która poddana jest badaniom musi stanowić jak najwierniejszą kopię rzeczywistości społecznej, wszelkich cech populacji.

Metoda sondażu może być zastosowana wówczas, gdy jednostki wybrane na respondentów mają możliwość przekazania nam wymaganych wiadomości., ponieważ charakterystyczną cecha dla tej metody jest posługiwanie się przede wszystkim technikami komunikowania (komunikacja ustna i pisemna). Sondaż nie pozwala na przebadanie każdej z osób, które nas interesują- niemożliwe jest badanie wyczerpujące. Przeważnie niewykonalność wiąże się ze zbytnim obciążeniem finansowym, które niosą badania oraz trudnością w dotarciu do osób nas interesujących. Długi czas i mnóstwo pracy, jaką trzeba włożyć, by zastosować metodę sondażu często zniechęca. Rozwiązaniem są badania częściowe, polegające na wykonaniu próby na części osób, lecz konkluzję tworzy się i uogólnia na całą grupę. Wnioski i rezultaty zależne będą od części zbiorowości, która wybrana zostanie do przebadania. Powinna być dobierana ostrożnie, tak by stanowić miniaturę ogółu- zwykle każda z jednostek ma taką samą szanse dostania się do grupy badanej, stosuje się losowy wybór.

Dokładne techniki wyboru odpowiedniej próby zapewnia nam statystyka

Najbardziej popularnymi technikami w badaniach sondażowych są: analiza dokumentów osobistych, wszelkiego rodzaju statystyki, wywiad, ankieta, i in.

Najbardziej prawdopodobne prawidłowości występują w obrębie próby, poza jej ramami prawdopodobieństwo ulega zmniejszeniu.

Wyżej przedstawione opisy metod zredukowane są właściwie do wymienienia ich podstawowych cech. Prawie w całości opuszczono techniki ich stosowania i sposoby organizowania badań. Należy pamiętać, że mimo zastosowania najlepszej metody- jeśli zrobimy to nieprawidłowo- rzeczywistość może zostać błędnie przedstawiona. Dlatego, jeśli ktoś zamierza zastosować którąś z zaprezentowanych metod, powinien zapoznać się dokładniej z jej stosowaniem, sięgając do literatury metodologicznej.

Żadna z wymienionych metod nie jest stosowana w odosobnieniu- najczęściej łączy się je, tworząc najbardziej odpowiednią dla danego problemy mieszankę. Postępowanie tego rodzaju jest potrzebne i wartościowe. Rzeczywistość wychowawcza jest tak zróżnicowana, że jedna metoda nie jest w stanie jej sprostać, a korzystanie z wielu metod i technik inspiruje do nowych przemyśleń, uzupełnia naszą wiedzę i czyni badania rzetelnymi.

Przy stosowaniu metody sondażu należy uważać, by zastosowanie jej nie było błędne. Opierają się praktycznie zawsze na badaniu grupy reprezentacyjnej dla całej społeczności. Dużą rolę odgrywa precyzja w nakreśleniu problemu badawczego, ponieważ równocześnie zawężamy zasięg terytorium i zdobywamy pewne ułatwienie w doborze najodpowiedniejszej próby do badań. W sumie od solidnego wyboru osób badanych zależy wynik badania, a co za tym idzie jego zgodność z rzeczywistością. Badacz musi zwrócić bardzo dużą uwagę na wybraną przez niego grupę, by była jak najwierniejszym odbiciem całej populacji. W sondażu możliwe jest przeprowadzenie selekcji materiału według własnego uznania i pomyślunku, dlatego też łatwo można spaczyć rezultaty badań. Przy formułowaniu pytań zawartych w ankiecie konieczne jest dokładne przeanalizowanie ich formy i treści oraz ustawienie kolejności, w której będą występować.

BIBLIOGRAFIA:

1. Mieczysław Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.

2. Mieczysław Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 1999.

3. Stefan Nowak, Studia z metodologii nauk społecznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965.

4. Tadeusz Pilch, Teresa Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2001.

5. Zbigniew Skorny, Metody badań i diagnostyka psychologiczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974 r.

6. Jan Szczepański, Socjologia: rozwój problematyki i metod, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961.

7. Ryszard Wroczyński, Tadeusz Pilch, Metodologia pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1995.

8. Ryszard Wroczyński, Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.

9. Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997.