Model zachowań konsumenta opisuje zachowanie nabywców oraz objaśnia, co mogą oni osiągnąć przy swoich dochodach i danych cenach. Pozwala on przewidywać reakcje konsumentów na zmiany warunków rynkowych.
Elementy charakteryzujące konsumenta i jego otoczenie rynkowe:
dochód konsumenta
ceny poszczególnych dóbr
gusty konsumenta, pozwalające uszeregować różne kombinacje, czyli koszyki dóbr, wg stopnia satysfakcji, jakiej dostarczają one konsumentowi (racjonalność wyboru)
założenie behawioralne, zgodnie z którym konsumenci starają się w maksymalnym stopniu zaspokoić swoje potrzeby.
Ograniczenie budżetowe opisuje różne koszyki dóbr dostępne dla konsumenta.
Czynniki dostępności koszyków dóbr:
wysokość dochodu konsumenta
ceny poszczególnych dóbr.
Ograniczenie budżetowe wskazuje maksymalną ilość jednego dobra, którą możemy kupić, przy określonej nabywanej ilości drugiego dobra.
Ograniczenie budżetowe warto wykreślić jako linię budżetową. Nachylenie linii budżetowej zależy jedynie od stosunku cen obu dóbr. Nachylenie to jest ilorazem zmiany odległości pionowej przez odpowiadającą mu zmianę odległości poziomej. Obrazuje ona maksymalne kombinacje ilościowe dóbr, które może nabyć konsument przy danym dochodzie i danych cenach.
Użyteczność to satysfakcja, zadowolenie, jakie osiąga konsument, posiadając określony zestaw dóbr.
Krańcowa stopa substytucji dobra A dobrem B jest to liczba dobra A, z której musi zrezygnować konsument, jeżeli chce zwiększyć o jednostkę liczbę dobra B, nie zmieniając łącznej użyteczności.
Gusty konsumenta ujawniają malejącą krańcową stopę substytucji, gdy przy stałej sumie użyteczności dodatkowe jednostki jednego dobra można pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra.
Krzywa obojętności obrazuje wszystkie kombinacje dwu dóbr dające konsumentowi taką samą całkowitą użyteczność. Ponieważ konsument woli więcej niż mniej, krzywe obojętności mają nachylenie ujemne. Krzywe obojętności stają się bardziej płaskie w miarę przesuwania się po nich w prawo. Wzdłuż każdej krzywej obojętności użyteczność dla konsumenta jest stała. Gdyby krzywe obojętności przecinały się, konsumentowi byłoby obojętne, czy wybierze X, cz Y.
Założenie behawioralne: konsument wybiera spośród dostępnych koszyków ten, który daje mu maksymalną użyteczność. Taki koszyk dóbr, który daje mu maksymalną użyteczność, oznacza, że wybierany jest punkt, w którym krzywa obojętności ledwie dotyka linii budżetowej.
Tam, gdzie linia budżetowa przecina krzywą obojętności, przesunięcie po linii budżetowej w jednym kierunku zwiększy łączną użyteczność. Wynika to stąd, iż rynkowa relacja wymienna jest korzystniejsza od relacji użyteczności niezbędnej do utrzymania na stałym poziomie użyteczności całkowitej.
Punkt maksymalizujący użyteczność jest to punk, w którym nachylenie linii budżetowej zrównuje się z nachyleniem krzywej obojętności.
Wzrost dochodu zmniejsza popyt na dobro niższego rzędu.
Ścieżka wzrostu dochodu pokazuje, jak ze wzrostem dochodu konsumenta zmienia się wybierany przez niego koszyk dóbr.
Ceteris paribus, różnym poziomom dochodu odpowiadają różne linie budżetowe.
Efekt substytucyjny zmiany cen to dostosowanie popytu do samej zmiany relacji cen, natomiast efekt dochodowy to dostosowanie popytu do zmiany realnego dochodu.
Efekt substytucyjny wzrostu ceny dobra A zmniejsza jednoznacznie wielkość zapotrzebowania na nie.
Dobra niższego rzędu, których wzrost ceny zwiększa popyt na nie, nazywane są dobrami Giffena. Wymagają one wystąpienia bardzo silnego efektu dochodowego, silniejszego od efektu substytucyjnego, który z definicji musi być ujemny.
Dla dóbr niższego rzędu efekt substytucyjny przeważa nad efektem dochodowym.
Rynkowa krzywa popytu to suma indywidualnych krzywych popytu wszystkich konsumentów nabywających określone dobro. Ma ona nachylenie ujemne. Niekiedy mówi się, że jest poziomą sumą indywidualnych krzywych popytu.
Transferem nazywamy świadczenie, pochodzące zazwyczaj z budżetu państwa, które różne osoby otrzymują za darmo. Płace nie są transferami, ponieważ są wypłacane w zamian za pracę. Niektóre transfery mają postać świadczenia pieniężnego, inne są dokonywane w naturze.
Transfery gotówkowe umożliwiają konsumentowi wydanie dodatkowych pieniędzy w dowolny sposób. Natomiast transfery rzeczowe mogą ograniczyć swobodę wyboru konsumenta. Jeżeli występuje takie ograniczenie, to uzyskany procent użyteczności będzie mniejszy niż przy transferze gotówkowym o tej samej wartości pieniężnej.
Użyteczność krańcowa dobra jest to przyrost użyteczności uzyskiwany dzięki zwiększeniu konsumpcji tego dobra o jednostkę, przy danych rozmiarach konsumpcji pozostałych dóbr.
Użyteczność krańcowa dobra maleje, gdy każda dodatkowa jednostka dobra dostarcza konsumentowi coraz mniejszych przyrostów użyteczności.
Konsument osiągnie maksymalną użyteczność, wybierając spośród dostępnych koszyków dóbr taką kombinację, dla której stosunek krańcowych użyteczności poszczególnych dóbr do ich cen jest jednakowy.
Warunek styczności:
$$\frac{\text{MU}_{1}}{P_{1}} = \frac{\text{MU}_{2}}{P_{2}}$$
MU – użyteczność krańcowa
P – ilość
Dla dóbr niższego rzędu efekt dochodowy działa w przeciwnym kierunku niż efekt substytucyjny.
Dobro Giffena – krzywa popytu ma nachylenie dodatnie.
Krzywa obojętności charakteryzuje grupy konsumenta.
Reakcje konsumenta tylko na wzrost dochodów to efekt dochodowy.