ROZRÓD

Zwierzęta gospodarskie rozmnażają się w sposób płciowy.

Procesy rozrodcze zwierząt obejmują:

• Powstanie i różnicowane gamet.

• Rozwój narządów rozrodczych.

• Dojrzewanie płciowe.

• Wytwarzanie plemników u samców i komórek jajowych u samic.

• Procesy zapłodnienia.

• Rozwój zarodka, a następnie płodu i poród.

• Procesy te są regulowane przez układ endokrynologiczny i nerwowy.

• W ich regulacji uczestniczy wiele czynników środowiskowych, takich jak:

  • Długość dnia świetlnego.

  • Żywienie.

  • Temperatura otoczenia.

  • Warunki utrzymania zwierząt.

DOJRZAŁOŚĆ PŁCIOWA

• Zwierzęta gospodarskie osiągają dojrzałość płciową, gdy są zdolne do wytwarzania i uwalniania pełnowartościowych gamet.

• Samce są zdolne do ejakulacji pełnowartościowego nasienia, a u samic występuje pierwsza w życiu ruja i jajeczkowanie (owulacja).

• Neurohormonalna regulacja osiągania dojrzałości płciowej jest procesem złożonym, związanym ze zmianami na wszystkich poziomach osi regulacji podwzgórze – przysadka – gonady.

• Decydujące znaczenie dla osiągnięcia dojrzałości płciowej mają niewielkie zmiany ilościowe w stężeniu hormonów regulujących procesy wzrostu i rozrodu.

• Wiek osiągania dojrzałości płciowej jest uwarunkowany genetycznie, wiele jednak czynników może go przyspieszać lub opóźniać.

• Warunki środowiskowe:

  • Nieprawidłowe żywienie.

  • Długość dnia świetlnego.

  • Czynniki stresotwórcze.

  • Temperatura.

• Mogą zmieniać termin osiągania dojrzałości płciowej.

• Osiągnięcie dojrzałości płciowej przez zwierzęta nie jest równoznaczna z osiągnięciem dojrzałości hodowlanej.

• Dojrzałość hodowlana występuje później i jest związana z odpowiednim rozwojem całego organizmu, zapewniającym warunki do zapłodnienia, prawidłowego przebiegu ciąży, porodu, laktacji, bez zahamowania rozwoju osobniczego.

Dojrzałość płciowa w miesiącach

Gatunek zwierzęcia	Samiec	Samica
Trzoda chlewna	7-10	6-7
Bydło	10-12	6-12
Konie	23-27	12-18
Owce	6-8	6-8
Kozy	6-8	6-8
Psy	9-12	9-12
Króliki	4-6	4-6
Lisy	10-12	10-12

PROCESY ROZRODCZE U SAMCÓW

Narządy rozrodcze u samców to:

• Dwa jądra.

• Dwa najądrza.

• Dwa nasieniowody.

• Cewka moczowa.

• Narząd kopulacyjny – prącie.

• Gruczoły płciowe dodatkowe.

• Jądra: Kształt jajowaty, wielkość i masa zróżnicowana gatunkowo.

• Znajdują się w mosznie (skórno-mięśniowy worek).

• Worek mosznowy pełni rolę termostatu.

• Worek mosznowy rozdzielony jest przegrodą na dwie jamy mosznowe.

• W każdej z nich znajduję się jądro wraz z najądrzem.

• Najądrza leżą wzdłuż jąder, rozróżniamy w nich: głowę, trzon i ogon.

• Trzon wypełnia przewód najądrza, który przechodzi w nasieniowód.

• Część nasieniowodu rozszerza się i nosi nazwę bańki nasieniowodu.

• Oba nasieniowody uchodzą do cewki moczowej, tworząc jeden przewód moczowo-płciowy.

• Końcowy odcinek przewodu cewki moczowej przebiega w prąciu.

• Do narządów rozrodczych samca zalicza się także dodatkowe gruczoły płciowe (produkują one osocze nasienia):

  • Dwa gruczoły pęcherzykowe (brak u zwierząt mięsożernych).

  • Gruczoł krokowy (bardzo dobrze rozwinięty u mięsożernych).

  • Dwa gruczoły opuszkowo-cewkowe (brak u zwierząt mięsożernych).

• Gruczoł krokowy i opuszkowo-cewkowy uchodzą do cewki moczowej.

• W prąciu wyróżniamy: korzeń, trzon, żołądź.

• Prącie jest narządem kopulacyjnym samców. W skład budowy prącia wchodzą dwa własne ciała jamiste, przewód moczowo-płciowy otoczony trzecim ciałem jamistym oraz mięśnie prącia.

WYTWARZANIE PLEMNIKÓW

• Miejscem wytwarzania plemników są kanaliki nasienne.

• Kanaliki nasienne u dojrzałego płciowo samca stanowią około 90% masy jąder.

• Ścianki koralików są zbudowane z obu błon GRANICZNEJ i PODSTAWNEJ.

• Błona podstawna – komórki podporowe oraz komórki rozrodcze męskie w różnym stopniu rozwoju.

• Spermatogonie – spermatocyty – spermatydy.

• Komórki podporowe stwarzają odpowiednie środowisko do rozwoju komórek rozrodczych. Wykazują dużą odporność na promieniowanie jonizujące i inne szkodliwe czynniki. Wytwarzają także hormony i substancje czynne regulujące procesy rozrodu u samców.

SCHEMAT SPERMATOGENEZY

• Z jednej sparmatogoni może powstać około 200 plemników.

• Plemnik opuszczając kanalik nasienny ma wykształconą główkę i witkę, nie ma zdolności poruszania się, ani do zapładniania komórek jajowych.

• Procesy przekształcania się spermatogonii w plemniki nazywa się SPERMATOGENEZĄ.

• Proces przekształcania się spermatyd w plemniki nazywany jest SPERMIOGENEZĄ.

• Czas trwania spermatogenezy w dniach:

Mężczyzna	75
Buhaj	60
Ogier	55
Tryk	50
Szczur	50
Królik	45
Knur	40
Mysz	35

• Plemniki przebywają w najądrzu dość długo. Plemniki buhaja i ogiera opuszczają najądrza po 8-10 dniach. Knura po 9-10 dniach, tryka po 15 dniach. Najdłużej plemniki przebywają w ogonie najądrza (60-70% czasu) – jest to magazyn plemników.

• W najądrzu zachodzi resorpcja płynu jądrowego oraz wydzielanie wielu składników, które uwalniają plemniki.

• Po przejściu przez najądrza plemniki nabierają zdolności do poruszania się oraz do zapłodnienia komórki jajowej. Przechodząc przez najądrza plemniki zastają otoczone je wydzieliną, która pokrywa je płaszczem ochronnym.

• Plemniki są ochraniane przed działaniem enzymów znajdujących się w plamie nasienia.

• W najądrzu zachodzi reakcja plemników – plemnik nieprawidłowo zbudowane są fagocytowane przez komórki żerne.

BUDOWA PLEMNIKA

• Plemnik składa się z witki i główki.

• Kształt główki i długość witki jest charakterystyczna dla gatunku.

• Witka = szyjka, wstawka = część główna i część końcowa witki. Główne pokrywa akrosom zawierający wiele enzymów potrzebnych w procesie zapłodnienia komórki jajowej. Prawie całą główkę wypełnia jądro komórkowe.

• W jądrze znajduje się mocno zagęszczona dromatyna jądrowa (DNA związany z białkami).

• We wstawce 80 % objętości zajmują spiralnie ułożone mitochondria.

• Aparatem ruchu jest witka.

• Podczas ejakulacji plemniki zostają zmieszane z wydzieliną gruczołów płciowych dodatkowych.

• Plazma = osocze nasienia = wydzielina gruczołów dodatkowych oraz nabłonków wyściełających drogi wyprowadzające plemniki.

• SPERMA = plemniki + plazma.

• EJAKUJAT = nasienie pochodzące z jednego wytrysku.

• W nasieniu występuje kilka związków organicznych – fruktoza, sorbitol, kwas cytrynowy, inozytol, glicerofosfocholina.

• Nasienie zawiera również wiele składników mineralnych, jony sodu, potasu, magnezu, wapnia oraz chlorki wpływają na przeżywalność plemników, zapewniają prawidłowy przebieg metabolizmu.

• W nasieniu bardzo ważna jest obecność jonów cynku, ponieważ chronią one tkanki układu rozrodczego samca przed uszkadzającym działaniem jonów kadmu.

• O jakości nasienia decyduje wiele czynników:

• • Wiek samca.

  • Kondycja.

  • Częstotliwość użytkowania rozpłodowego.

  • Pora toku.

  • Temperatura żywienia.

REGULACJA PROCESÓW ROZRODCZYCH

FUNKCJE TESTOSTERONU

Oddziałuje na:

• Komórki rozrodcze w kanalikach nasiennych pobudzając w nich spermatogenezę.

• Wydzielanie gruczołów płciowych dodatkowych.

• Błonę kurczliwą moszny regulując w ten sposób temperaturę jąder.

• Kształtowanie wtórnych cech płciowych – charakterystyczna dla samca budowa ciała.

• Seksualny behawior u samców na przykład popęd seksualny, agresywność, dążenie do dominacji nad stadem.

• Anabolizm białkowy prowadzący do przyrostu masy mięśni w organizmie.

• Zatrzymywanie wody w organizmie.

• Regulacja funkcjonowania komórek podporowych.

PROCESY ROZRODCZE U SAMIC

• Skład układu rozrodczego: 2 jajniki, 2 jajowody, macica, pochwa, zewnętrzne narządy płciowe.

• Jajniki zwierząt domowych umiejscowione są w okolicy lędźwiowej. W jajniku wyróżnia się warstwę korową i rdzenną. Warstwa korowa dojrzałej płciowo samicy znajduje się w komórce jajowej.

• U zwierząt jednorodnych na przykład u krowy, jajnik ma kształt elipsoidalny. U zwierząt wielorodny na przykład u świń ma kształt groniasty. W miejscu owulujących pęcherzyków powstają ciałka żółte. W korze jajnika znajdują się również zdegenerowane pęcherzyki jajnikowe (rozwój ulega zatrzymaniu).

• Jajowód leży w kresce jajowodu. Przechodzi w cieśń jajowodu i uchodzi do rogu macicy. Dojrzały pęcherzyk jajnikowy ma ścianę zbudowaną z:

  • Osłonek zewnętrznej i wewnętrznej.

  • Błony podstawnej.

  • Wielu warstw komórek ziarnistych. Ułożone są wokół oocytu, tworzą wzgórek jajonośny.

• Jamkę pęcherzykową wypełnia płyn pęcherzykowy.

• Najbardziej rozwinięte pęcherzyki wybrzuszają się na powierzchni jajnika, nadając jej różny kształt.

• Pęcherzyki nazywają się pęcherzykami Graffa.

W macicy rozróżniamy:

• Rogi macicy.

• Trzon.

• Szyjkę macicy.

Ściany macicy zbudowane są z trzech warstw:

• Błona śluzowa.

• Błona mięśniowa.

• Błona surowicza.

• U zwierząt gospodarskich macica jest dwurożna (krowa, świnia, klacz, owca).

• Długość rogów macicy zależy od gatunku. U zwierząt wielorodnych (świnie), rogi macicy są bardzo długie i wyglądem przypominają pętle jelit. U zwierząt jednorodnych (krowa) rogi macicy są dużo krótsze i wyglądem przypominają rogi barana.

• Pochwa jest elastycznym przewodem zbudowanym z pofałdowanej, bez gruczołowej błony śluzowej, pokrytej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

• Zewnętrzne narządy płciowe samicy to srom leżący od odbytem, zbudowany z warg sromowych.

• Są to zewnętrzne fałdy skóry, których zrąb stanowi zwieracz sromu.

DŁUGOŚĆ CYKLU PŁCIOWEGO

Gatunek zwierzęcia	Długość cyklu w dniach	Czas trwania rui lub gotowości płciowej	Czas występowania owulacji
Krowa	21	13-17 godzin	12-15h po zakończeniu rui
Owca	16	30-36	18-26h po rozpoczęciu rui
Koza	19	Około 40	9-19 h po rozpoczęciu rui
Świnia	21	2-3 dni	30-40 h po rozpoczęciu rui
Koń	19-23	4-7 dni	W okresie rui nieregularnie
Pies	2 ruje, jesienią i wiosną bez cykli	7-9 dni	1-3 dni po rozpoczęciu rui

Oogeneza – rozwój komórek rozrodczych, rozpoczyna się u samic zwierząt gospodarskich w okresie życia płodowego.

SCHEMAT PRZEBIEGU OOGENEZY

• Zapłodnienie – połączenie się komórki jajowej z plemnikiem jest początkiem rozwoju zarodka i oznacza rozpoczęcie nowego życia.

• U zwierząt domowych nasienie podczas kopulacji jest wprowadzone do pochwy (krowy, owce) albo do macicy (klacze, świnie).

• Spotkanie komórek jajowych z plemnikiem następuje w górnym odcinku jajowodu.

• Do miejsca zapłodnienia transportowane są zarówno gamety męskie, jak i żeńskie.

• Po owulacji oocyt dostaje się do jajowodu.

• Zdolność do zapłodnienia komórki jajowej jest krótka.

• Komórki jajowe szybko się starzeją i po kilku (klacz) lub kilkunastu godzinach (przeznaczone) jest już niezdolna do zapłodnienia.

• Z nasienia do jajowodu dochodzą jedynie plemniki.

• Plazma nasienia zatrzymana jest w