REGION GEOGRAFICZNY – część powierzchni geograficznej wyodrębniona na podstawie specyficznych cech środowiska, które go wyróżniają (klimat, ukształtowanie terenu).
REGION EKONOMICZNY – jest kategorią ekonomiczną i przestrzenną, wykształconą w historycznym procesie rozwoju w oparciu o rozwijaną działalność gospodarczą a także powiązania pozaekonomiczne – społeczne i kulturowe.
W obrębie regionu funkcjonują jednostki niższej skali przestrzennej (powiaty i gminy);
Region skupia różnego rodzaju elementy, które wykazują wzajemne powiązania wewnętrzne oraz zewnętrzne;
Wewnątrzregionalne powiązania (produkcyjne, usługowe, finansowe, społeczne i kulturowe) składają się na strukturę społeczno-gospodarczą regionu;
Region jest także silnie powiązany ze swoim otoczeniem zewnętrznym.
ZE WZGLĘDU NA CHARAKTER WEWNĄTRZREGIONALNYCH POWIĄZAŃ SYSTEMOWYCH:
Regiony strefowe (powierzchniowe) – oznaczają obszary względnie jednorodne pod względem kryteriów. Składają się z terytoriów posiadających możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających. Występuje w nich wyraźna dominacja określonych cech i form działalności społeczno-gospodarczej, określających profil sił wytwórczych, np. rolnictwa, turystyka.
Regiony węzłowe – stanowią układy koncentryczne. W ich centrum znajduje się duże miasto, a wokół niego skupiają się obszary powiązane z nim siecią wzajemnych relacji, poprzez wymianę dóbr i usług. Centra regionu są węzłami komunikacyjnymi i ośrodkami miejskimi wypełniającymi ważne funkcje administracyjno-gospodarcze, w których następuje koncentracja działalności.
Region administracyjny – stworzony do celów zarządzania i administrowania.
NUTS – Nomenklatura Jednostek Terytorialnych stworzona przez Eurostat dla celów statystycznych. Kategoryzuje regiony według kryterium wielkości:
NUTS 0 – cały kraj;
NUTS 1 – makroregiony (grupujące województwa, w Polsce 6);
NUTS 2 – regiony (województwa, w Polsce 16);
NUTS 3 – podregiony (zgrupowanie kilku powiatów, w Polsce 66);
NUTS 4 – powiaty i miasta na prawach powiatu (w Polsce 379);
NUTS 5 – gminy (w Polsce 2478).
ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY REGIONÓW I JEGO DETERMINANTY.
Rozwój ilościowy – (wzrost gospodarczy) – proces tworzenia i powiększania rzeczywistych rozmiarów społecznego produktu.
Rozwój jakościowy – zmiany struktury produktu społecznego.
Rozwój społeczno-gospodarczy – wzrost gospodarczy oraz towarzyszące mu zmiany strukturalne.
Rozwój regionalny – dokonujące się na terenie regionu zmiany, często świadomie i celowo stymulowane, prowadzące do wzrostu jego potencjału społeczno-gospodarczego i polepszanie warunków życia ludności.
DETERMINANTY ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO REGIONÓW:
Wewnętrzne:
Ilościowe (zasobowe):
Zasoby naturalne;
Zasoby majątkowe;
Zasoby pracy.
Jakościowe (efektywnościowe):
Jakość czynnika lekkiego;
Jakość zasobów majątkowych;
Struktura gospodarcza.
Instrumentalne:
Nakłady inwestycyjne (inwestycje rzeczowe, w człowieka, nakłady na B+R (badanie + rozwój), inwestycje zagraniczne);
Czynniki systemowe (polityka regionalna – intraregionalna, system instytucjonalny w regionie.
Zewnętrzne:
Polityka ekonomiczna (w tym interregionalna);
System społeczno-gospodarczy, układ instytucjonalny, terytorialna organizacja kraju;
Koniunktura gospodarcza na świecie;
Globalizacja gospodarki światowej;
Integracja gospodarcza;
Sojusze polityczno-militarne.
DOBROBYT EKONOMICZNY I JAKOŚĆ ŻYCIA LUDNOŚCI
Na poziom dobrobytu poza bezpośrednią konsumpcją dóbr i usług wpływają również:
Zasób nagromadzonych przez gospodarstwa domowe dóbr;
Zasób dóbr tworzących infrastrukturę społeczno-ekonomiczną (dostęp do szybkich połączeń);
Zasób czasu wolnego oraz możliwości rekreacji i wypoczynku;
Jakość środowiska przyrodniczego;
Dobra o charakterze socjologicznym, psychologicznym i moralnym.
Negatywne efekty zewnętrzne mogące obniżyć poziom dobrobytu:
Ogólne zanieczyszczenie środowiska;
Nieracjonalne gospodarowanie czasem;
Pogorszenie stanu zdrowia;
Zmniejszenie zasobów surowców, przy braku możliwości wytworzenia substytutu zasobów nieodnawialnych;
Naruszenie innych proporcji, które stanowią o ładzie ekonomicznym, ekologicznym i moralnym.
Elementy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu:
Wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy;
Wzrost dobrobytu i jakości życia ludności;
Wzrost atrakcyjności inwestycyjnej;
Restrukturyzacja sektorów gospodarczych;
Rozwój technologiczny i innowacje;
Rozwój usług społecznych;
Rozwój infrastruktury technicznej i instytucjonalnej;
Poprawa jakości środowiska naturalnego.
Regiony charakteryzują się różnym poziomem rozwoju:
Różnorodność miejsc w przestrzeni geograficznej, związana z odmiennymi warunkami przyrodniczymi, gospodarczymi, społecznymi i kulturowymi, implikuje istnienie odrębności terytorialnych. Stąd też rozwój społeczno-gospodarczy nie przebiega wszędzie w jednakowym tempie i kierunku;
Zróżnicowanie rozwojowe regionów uwidaczniają się w skali poszczególnych krajów, jak i w szerszym, ponadnarodowym wymiarze (w skali kontynentów i świata);
Świadomy system gospodarczy w związku z procesami globalizacji szybko się polaryzuje. Rosną międzynarodowe i międzyregionalne zróżnicowania w poziomie, dynamice i charakterze rozwoju gospodarczego, a wraz z nim dysproporcje w poziomie i warunkach życia ludności;
Podmioty uczestniczące w globalizacji przy wyborze miejsca lokalizacji kierują się chęcią uzyskiwania maksymalnego zysku dlatego wybierają miejsca i regiony najatrakcyjniejsze;
Skutkiem tej prawidłowości jest polaryzacja działalności gospodarczej w najsilniejszych ekonomicznie regionach i jednoczesna marginalizacja i peryferyzacja regionów słabszych.
TEORIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO
TEORIE LOKALIZACJI:
Koncepcje lokalizacji wyjaśniają przyczyny decyzji odnoszących się do indywidualnych wyborów lokalizacyjnych przedsiębiorstw oraz tłumaczą prawidłowości występujące w ramach struktur sektorów gospodarczych;
Koncepcje lokalizacji są nośnikiem poglądu, że o rozwoju terytorium decydują przedsiębiorstwa wybierając lub nie dany region jako miejsce swojego funkcjonowania.
STREFY ROLNICZE – 1826 – THUNEN:
Dotyczy racjonalnego układu komentrycznych stref rolniczych wokół miast;
Najcięższe i najmniej trwałe produkty rolne produkowane są najbliżej rynku zbytu.
Założenia:
Koszty transportu są funkcją odległości i masy;
Rolnicy nie wymieniają produktów między sobą;
Istnieje jeden ośrodek konsumpcji zużywający produkty rolnicze z obszaru otaczającego;
Ceny sprzedaży produktów w przestrzeni są stałe;
Przestrzeń rolnicza jest niezróżnicowana.
Renta położenia – różnica między przychodami ze sprzedaży a kosztami transportu.
TEORIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU – 1999 – WEBER:
Główną przesłanką, jaką przedsiębiorca kieruje się przy wyborze miejsca na podjęcie działalności gospodarczej jest minimalizacji kosztów produkcji;
Na decyzje lokalizacyjne wpływają głównie:
Koszty siły roboczej;
Koszty transportu;
Występowanie surowców;
Korzyści aglomeracji.
Optymalna lokalizacja przedsiębiorstwa w przestrzeni zależy przede wszystkim od kosztów transportu, uzależnionych od masy towarów i odległości przewozu od miejsca produkcji.
KONCEPCJA MIEJSC CENTRALNYCH – 1933 – CHRISTALLER:
Teoria stworzona na podstawie analizy sieci osadniczej;
Głównym założeniem tej teorii było istnienie hierarchicznego układu miast czyli logicznego uporządkowania stopnia ich ważności ze względu na funkcję i rolę w sieci osadniczej;
Miejsca centralne – miejsca, w których ogniskuje się wiele różnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego, kulturalnego i administracyjnego (miasta);
O randze miasta nie stanowi liczba ludności ale pełnione przez niego funkcje;
Funkcje centralne – takie, które obsługują większy obszar niż sam ośrodek miejski;
Występują ośrodki centralne wyższego i niższego rzędu, których ranga znaczona jest zasięgiem realizowanych funkcji;
Uwzględnianie zasady komunikacyjnej określa lokalizację najważniejszych ośrodków centralnych na szlakach komunikacyjnych, łączących je w najtańszy sposób (tworzy się wówczas tzw. Układ promienisty).
TEORIE ROZWOJU REGIONALNEGO
Teorie osadzone na ścieżce rozwoju zrównoważonego – naturalnym stanem gospodarki jest równowaga i dążenie do jej osiągnięcia (np. tzw. Ogólne teorie rozwoju);
Teorie osadzone na ścieżce rozwoju niezrównoważonego – istnienie nierównowagi w gospodarce jest siłą sprawczą rozwoju (np. teorie polaryzacji, teoria centrum i peryferii).
OGÓLNE TEORIE ROZWOJU:
W myśl neoklasycznej regionalnej teorii wzrostu zakłada się, że różnice w zakresie posiadanych przez dany region czynników rozwoju są likwidowane na skutek ich międzyregionalnego przemieszczania się. Najwyższe korzyści dla regionów przynosi wymiana handlowa i specjalizacja, ponieważ określa ona zdolność produkowania dobra według niższych kosztów alternatywnych niż czynią to inni producenci (teoria kosztów alternatywnych – Ricardo); rozwój produkcji i usług nastawionych na zewnętrznych odbiorców skutkuje tworzeniem nowych miejsc pracy i wzrostem dochodów ludności regionalnej (teoria bazy ekonomicznej); rozwój funkcji ponadlokalnych stanowi źródło korzyści ogólnospołecznych.
TEORIA POLARYZACJI:
Zróżnicowanie rozwoju w gospodarce narodowej i regionalnej są pogłębiane wskutek kumulacji procesów innowacyjnych w ośrodkach już rozwiniętych;
Rozwój nie uwidacznia się wszędzie jednocześnie;
Pojawia się ze zmienną intensywnością w postaci punktów lub biegunów wzrostu i rozchodzi się różnymi kanałami, ze zmiennymi skutkami końcowymi dla całości gospodarki.
TEORIA POLARYZACJI SEKTOROWEJ (Perroux) – opiera się na koncepcji biegunów wzrostu;
Biegunem wzrostu (rozwoju) może być duże przedsiębiorstwo, kompleks przemysłowy lub gałąź przemysłu (określana jako „przemysł wiodący”).
TEORIA POLARYZACJI REGIONALNEJ (Myrdal) – w rozwoju należy wyróżnić dwa równoczesne procesy: rozprzestrzeniania się aktywności ekonomicznej i dobrobytu z miejsc wyżej rozwiniętych do słabiej rozwiniętych oraz proces odwrotny, czyli odpływ zasobów z miejsc słabiej do wyżej rozwiniętych;
Następuje przestrzenna koncentracja rozwoju wokół biegunów rozwoju;
Regionalne bieguny wzrostu absorbują z otoczenia czynniki pozytywnie wpływające na rozwój, tym samym osłabia się rozwój peryferii (efekt wymywania, wypłukiwania zasobów);
Inwestycje, styl życia rozprzestrzeniają się z centrum na peryferie, przyczyniając się do ich rozwoju (efekt rozprzestrzeniania);
Efekt wymywania jest silniejszy niż efekt rozprzestrzeniania.
koncepcja centrum i peryferie (friedmann):
Świat jest zorganizowanym systemem, składającym się z substytutów centralnych i substytutów peryferyjnych;
Peryferie są uzależnione od centrum, kopiują jedynie innowacje i nie mogą wytworzyć własnych czynności rozwoju;
W interesie centrum jest, aby peryferie skutecznie adaptowały innowacje, ponieważ w ten sposób jest ono wspomagane poprzez przekazywanie niektórych kompetencji peryferyjnych obszarom.
POLITYKA REGIONALNA
Polityka regionalna – świadome i celowe działania organów publicznych, których celem jest rozwój społeczno-ekonomiczny regionów. Polityka regionalna nie występuje w oderwaniu od ogólnej polityki ekonomicznej, ale stanowi jej integralną część, z tym, że jest ukierunkowana terytorialnie.
Polityka interregionalna – polityka realizowana przez centralne władze państwowe w odniesieniu do regionów.
Polityka intraregionalna – realizowana przez władze regionalne w odniesieniu do tych regionów.
Uwarunkowania polityki interregionalnej:
Makroekonomiczne – związane z poziomem rozwoju gospodarczego i kondycją ekonomiczną państwa oraz priorytetami jego polityki;
Systemowe – określające stopień bezpośredniego lub pośredniego zaangażowania państwa w gospodarce oraz przyjętą doktrynę ekonomiczną jego rozwoju;
Konstytucyjne – określające organizację terytorialną kraju odpowiadający jej kompetencji oraz strukturę finansów publicznych.
Instrumenty polityki regionalnej:
Legislacyjne – powszechnie obowiązujące normy, ustalane przez władze państwowe i także w odniesieniu do właściwych obszarów działania, przez organy samorządu terytorialnego, dotyczące gospodarki regionu, a także przepisy dotyczące wielkich aspektów działalności gospodarczej;
Administracyjne – obejmujące decyzje administracyjne wydawane na podstawie odpowiednich norm ogólnych, adresowane do konkretnych adresatów;
Ekonomiczne – obejmujące:
Oddziaływanie środkami finansowymi, wspierającymi przedsięwzięcia rozwojowe podejmowane przez jednostki gospodarcze;
Oddziaływanie poprzez podejmowanie przedsięwzięć gospodarczych organizowanych i realizowanych bezpośrednio przez organy publiczne lub przy ich znaczącym udziale;
Oddziaływanie przez instrumenty niematerialne (np. programy wsparcia, prowadzenie badań naukowych);
Instrumenty promocyjno-informacyjne – działalność mająca na celu upowszechnienie informacji o regionie oraz jego skuteczną promocję.
Przesłanki prowadzenia polityki regionalnej:
Przyspieszony rozwój gospodarczy pociągający za sobą zmiany w systemach osadniczych, terytorialnych, podziale pracy i rozmieszczeniu ludności;
Postęp w komunikacji masowej i wzrost ruchliwości ludności przyczyniający się do upowszechnienia się wiedzy o różnicach w poziomie zagospodarowania oraz zamożności krajów i regionów;
Rosnące zagrożenia środowiska naturalnego wymuszające wprowadzenie różnych regulacji i ograniczeń wobec prowadzonej działalności gospodarczej;
Pogłębiająca się globalizacja i tendencje integracyjne w świecie powodujące umiędzynarodowienie szeregu problemów regionalnych i wymagające ich rozwiązania poprzez współdziałanie wielu krajów.
REFORMA SAMORZĄDOWA W POLSCE (1999)
Wady wcześniejszego systemu administracji publicznej:
Zbyt rozbudowana administracja rządowa generująca duże koszty;
Scentralizowany i nieprzejrzysty system budżetowy;
Brak instytucjonalnych możliwości prowadzenia własnej polityki regionalnej w województwach;
Nadmierne obciążenie administracji rządowej sprawami regionalnymi i lokalnymi;
Brak kontroli obywatelskiej.
CELE REFORMY SAMORZĄDOWEJ:
Budowanie struktur silnego państwa i usprawnienie zarządzania nim;
Decentralizacja władzy;
Decentralizacja finansów i poprawa gospodarowania finansami publicznymi;
prowadzenie nowego podziału administracyjnego.
SAMORZĄD TERYTORIALNY W POLSCE:
Od 1990 – na poziomie gminy;
Od 1999 – na poziomie powiatu i województwa.
I. Podstawy prawne działania samorządu terytorialnego:
KONSTYTUCJA (1997):
Ustrój terytorialny zapewnia decentralizację władzy publicznej, a samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej;
Społeczność wyższego rzędu nie powinna ingerować w wewnętrzne sprawy społeczeństwa niższego rzędu (zasada subsydiarności)
Wspólnota samorządowa to ogół mieszkańców;
Samorząd wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych;
Samorząd posiada osobowość prawną;
Samorząd ma udział w dochodach publicznych;
Samorząd wykonuje zadania własne i zlecone (z administracji rządowej);
Nadzór nad samorządami w zakresie praworządności sprawuje Rada Ministrów i wojewodowie, a w zakresie finansów Regionalne Izby Obrachunkowe.
II. USTAWY:
Z dnia 08.03.1990 o samorządzie terytorialnym;
Z dnia 05.06.1998 o samorządzie powiatowym;
Z dnia 05.06.1998 o samorządzie wojewódzkim;
Z dnia 01.01.1999 o samorządzie gminnym.
III. Europejska Karta Samorządu Terytorialnego
Przyjęta przez Radę Europy w 1985r. w Strasburgu, w 1993r. ratyfikowana przez Polskę;
Zasada samorządności terytorialnej musi być znana w prawie krajowym (w miarę możliwości w konstytucji);
Samorząd terytorialny oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnych do regulowania zasadniczej części spraw publicznych i zarządzania nimi;
Prawo powyższe realizowane jest przez rady lub zgromadzenia wybierane w wyborach wolnych, tajnych, równych, bezpośrednich i powszechnych;
Podstawowe kompetencje społeczności lokalnych są określone w konstytucji lub ustawie
Społeczności lokalne posiadają pełną swobodę działania w każdej sprawie, która nie jest wyłączona z ich kompetencji,
Każda zmiana granic społeczności lokalnych wymaga uprzedniego przeprowadzenia konsultacji z zainteresowaną społecznością
Wszelka kontrola administracyjna działalności samorządu powinna mieć na celu jedynie zapewnienie przestrzeganie prawa i zasad konstytucyjnych
Społeczności lokalne mają prawo do posiadania własnych zasobów finansowych, których wysokość powinna być dostosowana do zakresu przyznawanych uprawnień.
3 SEGMENTY administracji publicznej w Polsce:
Segment lokalny (gminy, powiaty);
Segment regionalny (województwa);
Segment administracji centralnej (ministrowie).
ROLA WOJEWODY W WOJEWÓDZTWACH:
Wojewoda jest przedstawicielem rządu w regionach, jest powoływany i odwoływany przez premiera;
Sprawuje nadzór administracyjny nad samorządami gmin, powiatów i województw pod kątek praworządności;
Pełni funkcje właścicielskie w stosunku do przedsiębiorstw państwowych w regionach;
Jest zwierzchnikiem zespolonej administracji rządowej (służby inspekcje, straże), np. policja, inspekcja handlowa, inspekcja sanitarna, państwowa straż pożarna, inspekcja ochrony środowiska, inspekcja budowlana, inspekcja weterynaryjna itp.
KOMPETENCJE SEGMENT LOKALNY:
SAMORZĄD GMINY – sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, świadczenie usług o charakterze powszechnym, zaspakajającym zbiorowe potrzeby mieszkańców;
ZADANIA GMIN – szkoły podstawowe, przedszkola, domy kultury, biblioteki, przychodnie, drogi lokalne, transport zbiorowy, zarządzanie nieruchomościami gminnymi, gospodarka komunalna, gospodarka wodno-kanalizacyjna, obsługa administracyjna mieszkańców;
na czele gminy stoi wójt/burmistrz/prezydent;
2478 gmin w Polsce;
Samorząd powiatu – zadania takie same jak gminy, ale podejmowane w szerszym wymiarze, takie które przekraczają możliwości gmin lub obejmują swym zasięgiem obszar większy niż pojedyncza gmina;
ZADANIA DODATKOWE – ochrona porządku publicznego i bezpieczeństwa zbiorowego, ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa, zapobieganie klęskom żywiołowym, szpitale ogólne, opieka społeczna, przeciwdziałanie bezrobociu, zarządzanie drogami ponadgminnymi;
379 powiatów w Polsce;
Powiaty ziemskie, powiaty grodzkie;
Na czele powiatów stoi starosta;
Segment regionalny (samorządy wojewódzkie):
Realizują politykę regionalną ukierunkowaną na rozwój społeczno-gospodarczy;
Najważniejsze zadania samorządów regionalnych:
Tworzenie warunków kompleksowego rozwoju gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego;
Utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej, technicznej i instytucjonalnej;
Wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki, popieranie postępu technologicznego i innowacji;
Kreowanie i restrukturyzacja rynku pracy, wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia i kwalifikacji obywateli;
Restrukturyzacja rolnictwa;
Pozyskiwanie i łączenie środków finansowych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej;
Racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz prowadzenie działań związanych z ochroną środowiska.
DOCHODY SAMORZĄDÓW:
Dochody własne;
Subwencje z budżetu centralnego;
Dotacje z budżetu centralnego.
DOCHODY WŁASNE:
Wpływy z tytułu podatków i płat (tylko gminy) – podatek od nieruchomości, podatek rolny, podatek leśny, opłata targowa, opłata miejscowa itp.;
Dochody z majątku;
Udział w podatkach PIT i CIT;
Pozostałe.
PRZYCHODY – nadzwyczajne źródło zaspakajania bieżących niedoborów budżetowych:
Pożyczki, kredyty;
Sprzedaż papierów wartościowych;
Prywatyzacja majątki komunalnego.
SUBWENCJA OGÓLNA – forma transferu środków finansowych z budżetu państwa do budżetów jednostek samorządu terytorialnego o charakterze ogólnym, bezzwrotnym, nieodpłatnym, obiektywnie określonym w celu uzupełnienia środków własnych tych budżetów. O sposobie wykorzystania subwencji decydują samodzielnie organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego.
DOTACJA CELOWA – forma transferu środków finansowych z budżetu państwa do budżetów jednostek samorządu terytorialnego o ścisłym przeznaczeniu i wysokości, na finansowanie konkretnego zadania budżetowego realizowanego przez te jednostki. Dotacja celowa (podobnie jak subwencja ogólna) jest transferem bezzwrotnym, nieodpłatnym, służącym do realizacji interesu publicznego. Dotacja celowa (odmiennie niż subwencja ogólna) ma charakter celowy, nie jest powszechna, jest uwarunkowana spełnieniem określonych przez prawo wymagań.
Wydatki SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH:
Na zadania własne – realizowane we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność
Obowiązkowe – wynikające z ustaw;
Dobrowolne – wynikające z uchwał jednostek samorządu terytorialnego.
Na zadania zlecone – z zakresu administracji rządowej
Obowiązkowe – wynikające z ustaw;
Dobrowolne – wynikające z porozumienia z organami administracji rządowej.
POLITYKA regionalna krajów Unii Europejskiej
Polityka regionalna państw Unii Europejskiej zawsze charakteryzowała się dużym interwencjonizmem w procesy rozwoju regionalnego, jednakże jej formy podlegają ciągłej ewolucji.
Powojenna koncepcja polityki regionalnej – scentralizowany paradygmat rozwoju regionalnego – wyłącznym podmiotem polityki regionalnej było państwo (regionalizm odgórny; top-down regionalism).
Początki WSPÓLNEJ POLITYKI PAŃSTW Europy Zachodniej – Traktat Rzymski o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1957).
„Państwa członkowskie pragną wzmocnienia swoich gospodarek i zabezpieczenia ich harmonijnego rozwoju poprzez redukowanie różnic istniejących między regionami oraz łagodzenie zacofania regionów mniej uprzywilejowanych”
1967 – utworzono Europejski Fundusz Socjalny;
1971 – utworzono Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej;
LATA 70-TE – odejście od scentralizowanego paradygmatu rozwoju regionalnego;
Reorientacja polityki regionalnej: utrata monopolu przez państwo, które w polityce regionalnej stało się jednym z partnerów obok samorządów terytorialnych, podmiotów gospodarczych i społecznych oraz instytucji ponadnarodowych.
Główny cel polityki regionalnej tego okresu – wyrównywanie międzyregionalnych zróżnicowań w zakresie rozwoju.
1975 – utworzono Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego.
LATA 80-TE – nowe uwarunkowania – rozszerzenie Wspólnoty o nowo przyjęte państwa: Grecję (1981), Hiszpanię i Portugalię (1985).
Polityka o charakterze wyłącznie prowyrównawczym okazała się mało skuteczna (zróżnicowania w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego systematycznie się powiększały, marnotrawienie środków, uzależnienie od pomocy zewnętrznej, brak bodźca do mobilizowanie endogenicznego potencjału).
Przesłanką zmiany polityki regionalnej było przekonanie, że europejska polityka regionalna oprócz wspierania regionów opóźnionych, powinna czynić starania w sprawie wzmocnienia konkurencyjności Wspólnoty Europejskiej w układzie globalnym.
Jednakże tworzenie warunków konkurencyjności regionów nie może przyczyniać się do pogłębiania różnic międzyregionalnych.
JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI (1986) – dodał do Traktatu założycielskiego Wspólnot Europejskich specjalny rozdział poświęcony polityce strukturalnej pt.: „Spójność gospodarcza i społeczna we Wspólnocie Europejskiej”.
Traktat z Maastricht (o utworzeniu Unii Europejskiej) (1992):
Uproszczenie procedur przyznawania funduszy;
Zwiększenie efektywności przestrzennej alokacji środków;
Wzmocnienie roli władz regionalnych o ich przeznaczeniu;
Powołanie Funduszu Spójności (1994);
1993 – utworzono Finansowy Instrument Ukierunkowania Rybołówstwa;
„Agenda 2000. Unia Europejska rozszerzona i silniejsza” – modyfikacja zasad polityki regionalnej
Uproszczenie procedur finansowania i zwiększenie przejrzystości finansowej;
Zasada koncentracji – w celu poprawienia relacji nakładów do efektów realizowanych projektów;
Zredukowanie liczby założonych celów polityki regionalnej;
Strategia LIZBOŃSKA – marzec 2000 – Lizbona
Cel strategiczny – przekształcenie do 2010r. Unii Europejskiej w najbardziej konkurencyjną, dynamiczną i opartą na wiedzy gospodarkę na świecie.
Cele szczegółowe:
Stworzenie dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki;
Pogłębienie liberalizacji i integracji rynków (telekomunikacja, energetyka, transport, poczta, usługi finansowe);
Utrzymanie trwałego, dynamicznego wzrostu gospodarczego;
Przywrócenie pełnego zatrudnienia (ograniczenie bezrobocia do możliwie najniższego poziomu);
Wyrównywanie różnic w dochodach społeczeństw.
STRATEGIA „EUROPA 2020”
Priorytety strategii obejmują trzy podstawowe elementy rozwojowe:
Rozwój inteligentny – rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji;
Rozwój zrównoważony – wspieranie gospodarki efektywniej, korzystającej z zasobów, bardziej sprzyjającej środowisku i bardziej konkurencyjnej;
Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu – wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną
POLITYKA SPÓJNOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ (COHESION POLICY) – dążenia Unii Europejskiej do podwyższenia poziomu spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej (przestrzennej).
SPÓJNOŚĆ GOSPODARCZA (ECONOMIC COHESION) – wzrost spójności gospodarczej polega na zmniejszeniu zróżnicowań w poziomie rozwoju gospodarczego pomiędzy obszarami (regionami) bogatymi a biednymi, spójność gospodarcza mierzona jest np. za pomocą PKB na mieszkańca.
SPÓJNOŚĆ SPOŁECZNA (SOCIAL COHESION) – wzrost spójności społecznej polega na zmniejszeniu zróżnicowań w wykorzystaniu kapitału ludzkiego pomiędzy poszczególnymi obszarami, spójność społeczna mierzona jest np. za pomocą stopy bezrobocia lub stopy partycypacji (miernik określający, jaka część ludności w wieku produkcyjnym znajduje zatrudnienie.
SPÓJNOŚĆ TERYTORIALNA (territorial cohesion) – wzrost spójności terytorialnej polega na eliminowaniu barier dostępności do regionów poszczególnych obszarów, poprzez ich lepsze powiązanie komunikacyjne, spójność terytorialna mierzona jest np. za pomocą czasu przejazdu do danego obszaru komunikacją drogową, kolejową i lotniczą.
Polityka spójności na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty na lata 2007-2013.
Wytyczna I – Uczynić z Europy i jej regionów bardziej atrakcyjne miejsca dla inwestycji i pracy.
Wytyczna II – podnieść poziom wiedzy i innowacyjności na rzecz wzrostu gospodarczego.
Wytyczna III – Stworzyć większą liczbę lepszych miejsc pracy.
WKŁAD POLITYKI SPÓJNOŚCI W REALIZACJĘ PRIORYTETÓW LIZBOŃSKICH:
Inwestowanie w dziedziny o wysokim potencjale wzrostu;
Inwestowanie w motory wzrostu i zatrudnienia (inwestycje w kapitał ludzki, technologie informacyjno-komunikacyjne, innowacje, edukację szkolenia);
Spieranie wdrażania wspólnych strategii w perspektywie średnio- i długookresowej;
Rozwijanie efektu synergii i komplementarności z innymi politykami wspólnotowymi.
Mobilizowanie dodatkowych zasobów (w szczególności poprzez przesuwanie środków na inwestycje na dziedziny, w których wydatki mogą okazać się najskuteczniejsze i mieć największa wartość dodaną;
Poprawa zarządzania (stosowanie jednolitego systemu do realizacji wszystkich programów spójności;
CELE polityki SPÓJNOŚCI w latach 2007-2013:
Cel konwergencja – cel ten zorientowany jest na wspieranie wzrostu gospodarczego i tworzenie miejsc pracy w regionach najsłabiej rozwiniętych, tj. krajach, w których PKB na jednego mieszkańca kształtuje się poniżej 75% średniej unijnej. Cel ten ma podstawowe znaczenie, przeznaczone jest na niego 81,54% całości środków polityki spójności.
Cel konkurencyjność regionalna i zatrudnienie – cel mający za zadanie wspieranie zmian strukturalnych i zmian na rynku pracy w regionach nie kwalifikujących się do wsparcia w ramach celu konwergencja. Przeznaczone jest na niego 15,95% całości środków polityki spójności.
Cel Europejska współpraca terytorialna – w ramach tego celu wspierana jest konkurencyjność terytorialna oraz harmonijny i zrównoważony rozwój terytorium UE w ramach trzech komponentów: transgranicznego, transnarodowego oraz międzyregionalnego. Przeznaczone jest na niego 2,52% całości środków polityki spójności.
POLITYKA REGIONALNA W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ:
Budowanie nowego państwa po 120 latach zaborów;
Zespolenie systemu komunikacyjno-transportowego kraju (m.in. nowe połączenia szynowe na linii Poznań-Konin-Warszawa);
Budowa nowego portu na Morzy Bałtyckim w Gdyni (względy polityczne);
Rozbudowa miasta portowego Gdyni;
Budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) w ramach realizowanego planu inwestycyjnego przez E. Kwiatkowskiego – wicepremiera i ministra Skarbu;
Rejon kielecki – surowcowy;
Rejon lubelski – aprowizacyjny;
Rejon sandomierski – przetwórczy (ścisły obszar COP);
Powstałe przedsiębiorstwa: m.in.: Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego w Rzeszowie, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego w Mielcu, Zakłady Gumowe w Dębicy;
Fabryka Farb i Lakierów w Dębicy, zakłady produkujące amunicję i materiały wybuchowe w Dębie oraz Pustkowie;
Przesłanki militarne lokalizacji COP (bezpieczna lokalizacja);
Przesłanki pozamilitarne lokalizacji COP (stworzenie okręgu przemysłowego, zagospodarowanie gęsto zaludnionych, biednych terenów);
COP to przykład interwencji państwa w funkcjonowanie gospodarki rynkowej, z jednoczesnym przestrzennym (regionalnym) ukierunkowaniem znaczących inwestycji;
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ:
Zmiana granic Polski;
Prymat polityki nad ekonomią – Polska znalazła się w obrębie wpływów ZSRR, ustanowionej w wyniku układów podpisanych w 1945r. w Jałcie;
Nacjonalizacja – zniesienie własności prywatnej;
Polityka industrializacji;
„Wzrost jałowy” (wzrost dochodów ale nie przekładało się to na wzrost jakości życia mieszkańców);
Budowa państwa scentralizowanego i realizacja polityki regionalnej ze szczebla centralnego
PIERWSZE LATA TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ (PO 1989R.):
Ograniczenie polityki regionalnej;
Niedostatek środków finansowych;
Nadmiar innych celów i problemów związanych z transformacją;
Przewaga działań o charakterze doraźnych interwencji;
REFORMA SAMORZĄDOWA – decentralizacja
Samorząd terytorialny w Polsce:
Od 1990 – na poziomie gminy;
Od 1999 – na poziomie powiatu i województwa;
W 2004r. Polska staje się członkiem UE i przyjmuje jej zasady polityki regionalnej;
Narodowa Strategia Spójności 2007-2013 (Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia)
Cele horyzontalne:
Poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa;
Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej;
Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski;
Podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług;
Wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej;
Wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich.
CEL STRATEGICZNY – tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej.
POLITYKA SPÓJNOŚCI ma charakter ponadsektorowy i interdyscyplinarny. Pełni funkcję nadrzędną i integrującą w stosunku do innych polityk horyzontalnych i sektorowych, ukierunkowanych na rozwój społeczno-gospodarczy.
Obszary oddziaływania polityki spójności:
Polityka spójności:
polityka strukturalna;
polityka przemysłowa;
polityka inwestycyjna;
polityka naukowa;
polityka innowacyjna;
polityka społeczna;
polityka rozwoju obszarów wiejskich;
polityka regionalna;
polityka ochrony środowiska;
polityka budżetowa.
Główne zasady rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej:
subsydiarności – Wspólnota podejmuje działania tylko wówczas i w takim zakresie, gdy cele proponowanych zadań z uwagi na ich skalę nie mogą być skutecznie osiągnięte przez państwa członkowskie;
koncentracji – w myśl zapobiegania nadmiernego rozpraszania zasobów, następuje ich alokacja na realizację niewielskiej liczby precyzyjnie określonych celów;
programowania – planowanie podejmowanych celów w długim horyzoncie czasowym, oraz finansowanie nie pojedynczych, a kompleksowych programów;
partnerstwa – polega na wspólnym działaniu przy realizacji wytyczonych programów podmiotów publicznych rożnego szczebla a także na partnerstwie publiczno-prywatnym;
dodatkowości – środki Unii Europejskiej stanowią uzupełnienie środków wyasygnowanych przez dany kraj, a nie zastępują ich całkowicie.
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020 (13 lipca 2010)
Cele:
wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów (konkurencyjność);
budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych (spójność);
Tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie (sprawność)
METROPOLIE I OBSZARY METROPOLITARNE
Cechy metropolii:
Eksporter i importer czynników produkcji; siły roboczej, kapitału, informacji;
Miejsce lokalizacji zarządów i filii wielkich transnarodowych korporacji, banków i firm ubezpieczeniowych;
Wyposażenie w infrastrukturę nastawioną na organizację imprez o charakterze międzynarodowym (kongresów, wystaw itp.);
Dobrze rozwinięta siec szybkiego transportu lotniczego, samochodowego i kolejowego;
Sprawna infrastruktura telekomunikacyjna umożliwiająca przepływ informacji;
Kryteria metropolizacji ośrodka miejskiego:
Liczba mieszkańców wynosząca około 1 miliona;
Rozwinięty sektor usług;
Duży potencjał innowacyjny;
Wyjątkowość i specyfika miejsca;
Metropolie mają zwykle silniej rozwinięte powiązania ponadregionalne niż miasta zajmujące niższe pozycje w ramach krajowych systemów osadniczych;
Metropolie „odrywają się” w wymiarze gospodarczym od regionalnego otoczenia, tzn. otoczenie regionalne nie odgrywa istotnej roli w procesach rozwoju metropolii nie stanowią ani znacznego rynku zaopatrzenia ani rynku zbytu.
Obszar metropolitalny – duża koncentracja ludności i działalności gospodarczej spójna funkcjonalnie i obejmująca wiele samorządów lokalnych.
Jest to przestrzeń powiązań funkcjonalnych, tj. wspólny rynek pracy, sieci przedsiębiorstw, łańcuchy zaopatrzeniowe.
Metropolia „rozlewa się” na obszary zaplecza regionalnego.
Obszar metropolitalny nie jest jednorodny i jest złożony z mozaiki przestrzeni pełniących różne funkcje, ale jednocześnie charakteryzuje się silną wewnętrzną integracją.
Obok ośrodka centralnego tworzą się ośrodki satelickie połączone siecią silnych funkcjonalnych powiązań. Funkcje metropolitalne są pełnione przez cały obszar metropolitalny, a nie tylko miasto stanowiące ośrodek centralny.
Suburbanizacja – dekoncentracja zasobów ludzkich w ramach obszaru metropolitalnego.
(Ustawa o zagospodarowaniu i planowaniu przestrzennym) – obszar metropolitalny – obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia, ustalony w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju.
Dla obszaru metropolitalnego ustala się plan zagospodarowania przestrzennego jako część planu zagospodarowania województwa.
W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego w ramach celu 1 (wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów) zakłada się m.in. wzmacnianie funkcji metropolitalnych ośrodków wojewódzkich i integrację ich obszarów funkcjonalnych. W KSRR stolice regionów postrzegane są jako główne centra rozwoju regionów, które w największym stopniu przyczyniają się do budowania siły konkurencyjnej regionu. Pozostałe miasta (ośrodki subregionalne) stanowią siec uzupełniającą strukturę osadniczą, lokalne centra rozwoju. Zakłada się, że podstawowymi elementami krajowej sieci osadniczej są ośrodki metropolitalne wraz z ich obszarami funkcjonalnymi, do których, oprócz Warszawy, zaliczają się: konurbacja górnośląska, Kraków, Trójmiasto, Łódź, Wrocław, Poznań, Bydgoszcz wraz z Toruniem, Szczecin oraz Lublin.
KLASTRY
Czynniki konkurencyjności przedsiębiorstw:
Otoczenie prawne działalności gospodarczej;
Dostępność oraz różnorodność źródeł finansowania;
Otoczenie instytucjonalne;
Klastering i sieciowanie.
KLASTER (grono) – def. Wg Michaela Portera – geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, instytutów naukowo badawczych, stowarzyszeń branżowych), konkurujących ze sobą, ale również współpracujących.
CECHY KLASTRÓW:
Koncentracja geograficzna (przestrzenna);
Współpraca (mimo konkurencji);
Koncentracja sektorowa – uczestnicy klastra pochodzą z jednego lub kilku sektorów;
Specjalizacja – obecność dużej grupy wyspecjalizowanych firm i organizacji;
Współzależność – dynamiczne interakcje między uczestnikami klastra, których jakość i intensywność determinuje sukces ekonomiczny;
Eksploatowanie tych samych rynków, technologii lub wspólnej bazy wiedzy.
Korzyści dla małych i średnich przedsiębiorstw:
Możliwość uzyskania silniejszej pozycji na rynku;
Możliwość konkurowania z innymi przedsiębiorstwami;
Większa elastyczność i szybsze reagowanie na zapotrzebowanie ze strony rynku;
Lepszy dostęp do innowacji technicznych i informacji, a przez to zwiększenie własnej innowacyjności;
Łatwiejsze pozyskiwanie źródeł finansowania działalności;
Kreowanie nowych miejsc pracy przez rozwój i powstawanie nowych przedsiębiorstw.
EFEKTY ZEWNĘTRZNE:
Wzrost dostępności specjalistycznych usług okołobiznesowych;
Inwestycje w infrastrukturę;
Zwiększenie miejsc pracy i dochodów ludności;
Stymulowanie rozwoju regionalnego;
DZIAŁANIA WŁADZY PUBLICZNEJ NA RZECZ TWORZENIA KLASTRÓW:
Stosowanie bezpośredniej interwencji;
Działanie jako wymagający klient w obszarze usług publicznych;
Wzmacnianie współpracy między nauką i przemysłem;
Zmniejszanie lub usuwanie barier legislacyjnych, które utrudniają kooperację lub działają jak bariery innowacji.
Klastry są jednym z elementów realizacji polityki UE, promującej innowacyjność.
PRZYKŁADY INICJATYW KLASTROWYCH W POLSCE:
Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza”;
Dolina Ekologicznej Żywności;
Podlaski Klaster Drzewny;
Klaster Targowo-Kongresowo-Usługowy „grono Targowe Kielce”;
Inicjatywa klastrowa Pomidora z Ziemi Sandomierskiej