Kompetencje nauczycielskie

Nauczyciel- niegdyś jeden z największych autorytetów w życiu młodego człowieka, dziś raczej po prostu osoba mająca przekazać wiedzę. Tylko nielicznym pedagogom udaje się zdobyć poważanie w szkole i po za nią. Dziś w polskich szkołach obserwuje się czasem makabryczne sytuacje w relacjach nauczyciel- uczeń (wyładowywanie emocji na uczniach lub sytuacja odwrotna np. pobicie pedagoga przez agresywnych uczniów). Dlatego w dzisiejszych czasach bardzo ważne są nabyte w trakcie toku studiów oraz w okresie praktycznej pracy pedagogicznej kompetencji nauczycielskich. Zanim skupię się w niniejszej pracy bezpośrednio na tym problemie, wyjaśnię pojęcie kompetencja. Według słownika języka polskiego kompetencja to zakres czyjejś wiedzy, umiejętności i doświadczenia.¹ Opierając się na tej definicji, należy wnioskować, iż współczesny nauczyciel staje się kompetentny nie tyle w momencie ukończenia studiów wyższych otrzymując dany tytuł naukowy, ale wówczas, gdy poprzez dalszą praktykę nabierze doświadczenia oraz dzięki ciągłemu dokształcaniu się w uprawianej przez siebie dziedzinie. Wincenty Okoń w Nowym słowniku pedagogicznym podaje następującą definicję kompetencji: zdolność do osobistej samorealizacji, jest podstawowym warunkiem wychowania.²

W obecnych czasach trudno jest znaleźć szkołę, gdzie każdy pracujący tam nauczyciel posiada pełnię kompetencji. Bywają tacy, którzy po prostu minęli się z powołaniem, a także pełni zaangażowania entuzjaści, których niestety jest mniejszość. Często podnoszą oni swoje kwalifikacje jedynie w celach zarobkowych, bardzo rzadko w ideologicznych, czego przykładem jest niewielki procent pedagogów dyplomowanych piszących co określony czas artykułów poświęconych swojej profesji.³ Obecnie wymaga się od nauczyciela bardzo wiele. Oczekuje się by był on zarówno pedagogiem jak i przewodnikiem życiowym, tłumaczem, rozwiniętym praktykiem, a także pełnym zaangażowania intelektualistą.⁴ Aby wypełnić te zadania w pełni, przede wszystkim nauczyciel powinien być osobą w pełni kompetentną. Wielu pedagogów piszących prace naukowe lub książki o tematyce pedagogicznej, poruszając problem kompetencji nauczycieli tworzy własny ich podział, dlatego grup kompetencji jest wiele. Kompetencje pedagogiczne posiadają swój najważniejszy i najogólniejszy podział na trzy grupy, są to:

1. Kompetencje merytoryczne- bezpośrednio dotyczą nauczania danego przedmiotu

2. Kompetencje dydaktyczno- metodyczne- dotykają problemu jak nauczać i jak uczyć

3. Kompetencje wychowawcze- określają funkcje i role jakie pełnią nauczyciel oraz wychowawca.⁵

Prócz tego wymiotnego wcześniej rozróżniamy również podział na grupy kompetencji: kompetencje praktyczno- molarne oraz kompetencje techniczne (lub techniczno- analityczne). Te pierwsze dotyczą doświadczenia nabywanego poprzez komunikację, pomaga poznać i określić zasady moralne, którymi należy się kierować oraz pomaga nawiązać dialog z drugim człowiekiem, dzięki czemu poznaje się ważną w komunikacji interpersonalnej etykę mowy. Kompetencje techniczno- analityczne umożliwiają osiągnięcie wcześniej postawionych sobie celów, wskazują jakie metody należy wykorzystać, aby je osiągnąć oraz jakie środki i warunki należy przyjąć.⁶

Do grupy kompetencji praktyczno- moralnych zalicza się:

1. Kompetencje interpretacyjne- dzięki nim świat rozumuje się jako coś, co wymaga ciągłego badanie i rozumienia. Pozwalają one zadawać pytania dotyczące funkcjonowania świata, w którym żyjemy.

2. Kompetencje moralne- są zdolnością prowadzenia refleksji moralnej.⁷ Czyli umożliwiają działania w takie sposób, aby zachować swoje „ja” jednocześnie nie ograniczając swoimi działaniami inne jednostki ludzkie.

3. Kompetencje komunikacyjne- najprościej tłumacząc: umiejętność nawiązania kontaktu i dialogu z drugą osobą, a także umiejętne prowadzenie rozmów i dyskusji nawet na drażliwe tematy oraz z osobami o odmiennych poglądach. Jest to także umiejętne posługiwanie się krytyką, gdzie bezczelność nie ma racji bytu, a słowa zamiast dotykać, dają do myślenia.⁸

Zaś w grupie kompetencji techniczno- analitycznych możemy wyróżnić:

1. Kompetencje postulacyjne (normatywne)- pomagają umiejętnie podążać za obranymi celami i identyfikowanie się z nimi. Pomaga to zarówno w naśladownictwie celów, które komuś udało się osiągnąć, jak i w sprecyzowaniu własnych.

2. Kompetencje metodyczne- są określeniem w jakiej kolejności należy podjąć określone metody działań by osiągnąć obrany wcześniej cel zarówno ten indywidualny, jak i naśladowany.

3. Kompetencje realizacyjne- pomagają w sposób sprawny i umiejętny dobrać środki, a także stworzyć sprzyjające warunki do osiągnięcia zamierzonego celu. W przypadku pracy nauczyciela te kompetencje pomocne są w np. organizowaniu czasu czy opracowania programu nauczania.⁹

Analizując ten podział na grupy należy zauważyć, iż w pracy nauczyciela ważniejsze są kompetencje praktyczno- moralne. Dlaczego? Przede wszystkim dlatego, iż aby postawić sobie jakiś cel, zastosować określone środki, a także użyć danych metod wpierw te wszystkie aspekty muszą być zaakceptowane przez tą sferę, głównie moralną nauczyciela. Tak by nic wzajemnie się nie wykluczało lub, co gorsza, nie działało to na niekorzyść ucznia. Ważnym w rozwoju kompetencji praktyczno- moralnych nauczyciela jest zrozumienie sytuacji edukacyjnej, czyli zarówno osoby ucznia, jak i ciągłe wymaganie więcej od własnej osoby jako pedagoga w sposobie nauczania i wychowania. Kompetencje techniczno- analityczne w zawodzie nauczyciela mają charakter pomocniczy, czyli pomagają tworzyć i organizować sposób nauczania. Dlatego użycie metod, środków i stawianie celów przez podstaw molarnych mogą okazać się zwyczajnie niebezpieczne dla ucznia, gdyż stanie się on wówczas marionetką w rękach nauczyciela- manipulatora, a nie jego wychowankiem.¹⁰

Polska od blisko 8 lat jest członkiem Unii Europejskiej, dlatego we wszelkiego rodzaju sympozjach naukowych czy konferencjach poświęconych tematyce pedagogicznej biorą udział przedstawiciele naszego kraju w wymienionej dziedzinie. Od 1996 roku w Europie istnieje lista tzw. kompetencji berneńskich, będące kluczowymi dla europejskich. Zalicza się do nich np. współpracę w zespołach, rozwiązywanie problemów, korzystanie z różnych źródeł informacji, porozumiewanie się w kilku językach, podejmowanie odpowiedzialności, a także radzenie sobie z niepewnością i złożonością.¹¹

W 2002 roku w Lizbonie udało się stworzyć kolejną listę kompetencji, są nimi: zdolność porozumiewania się w języku ojczystym, znajomość języków obcych, umiejętność liczenia, podstawowe umiejętności w dziedzinie nauk ścisłych i technologii, posługiwanie się technologiami informacyjno- komunikacyjnymi, umiejętność uczenia się, kompetencje interpersonalne i obywatelskie, zmysł przedsiębiorczości oraz świadomość kulturowa.¹²

W końcu w 2005 roku zaproponowano bardziej rozszerzony i sprecyzowany zestaw kompetencji europejskiego nauczyciela. Podzielono je ze względu na dwie kwestie:

1. Związane z procesem uczenia się i nauczania (np. umiejętność stworzenie odpowiednich warunków uczenia się, pracy w zespole, dostrzegania i rozwiązywanie problemów czy pracy w wielokulturowej czy zróżnicowanej klasie.

2. Związane z kształtowaniem podstaw uczniowskich (np. umiejętności wykształcenia w młodym człowieku podstaw obywatelskich, motywowanie i zachęcanie do nauki, pokazanie jak należy się uczyć, współpracować z innymi, być przedsiębiorczy, twórczym i kreatywnym)¹³.

Spośród dostępnej bibliografii, gdzie porusza się problem kompetencji nauczycieli, bardzo obszernie opisuje go profesor zwyczajny Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Wacław Strykowski. Jako główne trzy grupy kompetencji podaje:

1. Kompetencje merytoryczne (dotyczą zagadnień przedmiotu)

2. Kompetencje dydaktyczno metodyczne (dotyczą warsztatu nauczyciela i ucznia)

3. Kompetencje wychowawcze (dotyczą sposobu wpływania i oddziaływania na ucznia)¹⁴.

Sam strykowski wyróżnia następujące grupy kompetencji nauczycieli:

1. Kompetencje rzeczowe- wskazują, iż pedagog w sposób dogłębny przyswoił wiedzę z nauczanego przedmiotu w czasie toku swoich studiów, precyzyjnie i dokładnie przygotowuje treści, którymi posługuje się w trakcie prowadzenia zajęć oraz w dalszym ciągu poszerza już zdobytą wiedzę, a także stara się ja aktualizować oraz selekcjonować.

2. Kompetencje psychologiczno- pedagogiczne- są nabyciem wiedzy o psychologii rozwojowej i wychowawczej, a także umiejętnym posługiwaniem się tą wiedzą w pracy z uczniami oraz w czasie tworzenia odpowiedniego procesu edukacyjnego.

3. Kompetencje diagnostyczne- powiązane są z dokładnym poznaniem uczniów, a także zbadaniem środowiska, w którym żyją. Pomaga to zdiagnozować ucznia, a co za tym idzie określić dokładniej jego potrzeby i poziom edukacyjny jaki należy zastosować.

4. Kompetencje w dziedzinie planowania i projektowania- wyjątkowo przydatne są w kwestii planowania i projektowania scenariuszy lekcji i koncepcji ich prowadzenia, co wpływa na zainteresowania ucznia określoną tematyką zajęć.

5. Kompetencje dydaktyczno- metodyczne- pomagają dokonać wyboru odpowiednich metod kształcenia oraz zasada jakimi należy się wówczas kierować. Nauczyciel dzięki tym kompetencja pomaga uczniom w sposób samodzielny nabywać i przetwarzać wiedzę.

6. Kompetencje komunikacyjne- nauczyciel opanowuje umiejętność sprawnego komunikowania się. Jest nie tylko dobrym i zrozumiałym nadawcą danej informacji, ale również świetnym odbiorcą uczniowskich komunikatów, co znacznie ułatwia pracę z młodymi ludźmi.

7. Kompetencje medialne i techniczne- dotyczą kwestii organizacji przez nauczyciela jego warsztatu pracy, a także użycie i sprawne posługiwanie się najnowszymi technologiami oraz „mediami” takimi jak podręczniki, tablica czy środki masowego przekazu podczas prowadzenia zajęć.

8. Kompetencje związane z kontrolą i oceną osiągnięć uczniów oraz jakościowym pomiarem pracy szkoły- określa się je również mianem najbardziej „niewdzięcznych” kompetencji. Pozwalają one nauczycielowi na umiejętne wykorzystanie narzędzi do zbadania osiągnięć edukacyjnych uczniów, a także ocenianie w sposób sprawiedliwy, zgodny z przyjętymi zasadami oraz w taki, aby potrafić dokładnie uargumentować dany wynik zarówno uczniowi, jak i opiekunom czy dyrekcji.

9. Kompetencje dotyczące projektowania i oceny programów oraz podręczników szkolnych- współczesny system edukacji stawia przed pedagogami jeszcze jedno z wymagań, a mianowicie dobór odpowiednich i najlepszych podręczników szkolnych spośród proponowanego wachlarza tytułów i wydawnictw. Prócz wyboru podręcznika ważna jest też zdolność oceny i odpowiednia temu argumentacja. W grupie tych kompetencji zalicza się osobista inicjatywa nauczyciela w zakresie nabywania co raz to nowych umiejętności oraz poszerzania i „odświeżania” już nabytych (w tym wiedzy nabytej w toku studiów).

10. Kompetencje autoedukacyjne- nauczyciel poprzez ciągłe podnoszenie własnych kwalifikacji , udziale w badaniach naukowych lub poprzez podnoszenie jakości swojego warsztatu wspina się coraz wyżej po drabinie awansu zawodowego. Te kwalifikacje pomagają stać się pedagogowi nauczycielem twórczym, który ciągle kształtuje własną osobowość.¹⁵

Profesor Stanisław Dylak w swojej pracy mówiąc o kompetencjach zawodowych nauczyciela, definiuje je w sposób następujący: zbiór wiedzy, umiejętności, dyspozycji oraz postaw i wartości, niezbędnych dla skutecznej realizacji nałożonych zadań¹⁶. S. Dylak na podstawie dostępnej literatury i własnej obserwacji wyróżnia trzy podstawowe grupy kompetencji nauczyciela:

1. kompetencja bazowe- np. działanie zmysłów pozwalających na doskonalenie się intelektualnie i moralnie nauczyciela, zdolność do przyswajania powszechnie panujących zasad etycznych lub społecznych.

2. kompetencje konieczne- czyli te najważniejsze i konieczne w pracy nauczyciela jak np. wypełnianie ustalonych w danej placówce oświatowej zadań edukacyjnych.

3. kompetencje pożądane- są ważne, ale ich brak nie dyskryminuje daną osobę jako nauczyciela. Posiadanie ich pozwala zarówno zwiększać swój warsztat pracy, jak i ułatwić sobie rozwój kariery zawodowej.¹⁷

S. Dylak skupia się głównie na grupie kompetencji koniecznych, gdyż w jej skład wchodzą jakże ważne zachowania zawodowe nauczyciela, który potrafi przez cały okres swojej pracy rozwijać się, by zostaw końcu profesjonalistą w swojej dziedzinie. Wyróżnia on w tej grupie następujące kompetencje:

1. Interpretacyjne- nauczyciel potrafi nauczać niezależnie od warunków politycznych czy pedagogicznych, a także wybiera te zagadnienia naukowe, które są odpowiednie dla aktualnych potrzeb pedagogicznych. W skład tych kompetencji wchodzi także opanowanie wiedzy przedmiotowej, będącej podstawowym warunkiem bycia dobrym nauczycielem. Ułatwia to kontakty z uczniami, którzy uważają pedagoga za osobę kompetentna w swojej dziedzinie, a co za tym idzie staje się on poważany. Także umiejętność podawania krytyce swojej wiedzy i działań, co pozwala nauczycielowi na wybór trafionych zachowań w konkretnych sytuacjach.¹⁸

2. Autokreacyjne- ważnym w zawodzie nauczyciela jest samowiedza i samoobserwacja, gdzie ułatwia to relacje z innymi (tu głównie z uczniami, ich rodzicami). Pedagog ma patrzeć krytycznie na własne poczynania i wyciągać wnioski (nie pochopnie) z każdego zdarzania. Brak krytyki prowadzi do błędnego obrazu siebie jako wychowawcy i podejmowania nie odpowiednich działań edukacyjnych. Teoria nabyta w czasie toku studiów ma być jedynie bazą pod praktykę, która nauczyciel nabywa i która kształtuje jego profesje, nie może być ona jednak podstawą tego zawodu. S. Dylak określa nauczyciela jako badacza, który tworzy hipotezy oraz kompletuje swoje nabywane doświadczenia w zawodzie.¹⁹

3. Realizacyjne- kierując się nazwą tej grupy kompetencji można wnioskować, iż dotyczą one tych umiejętności, które pozwalają realizować zadania edukacyjne. Nauczyciel powinien posiadać takie kompetencje, które pozwalają mu w sposób prawidłowy i owocny pracować indywidualnie z poszczególnymi uczniami, jakąś ich grupą lub z całą klasą, a nawet częścią szkolnej społeczności. Do tej grupy zaliczają się także kompetencje, których nabywanie często pomijane jest w toku studiów, są to np. zajęcia z emisji głosu, jak należy kierować grupą lub utrzymać uwagę ucznia na lekcji. Od pedagogów wymaga się także kompetencji mających na celu sprawne, trafne i szybkie rozwiązywanie problemów i podejmowania ważnych i wiążących decyzji. Dlatego ważnym jest, aby nauczyciel kierował się zasadą: rozpoznać, decydować i wykonać.²⁰

Ostatnim badaczem tego problemu, którego poglądy przytoczę w mojej pracy jest Kazimierz Denek. Wedle jego założeń nauczyciel musi być wyposażony w (…) bogaty zasób wiadomości i umiejętności oraz otwarty na nową wiedzę w toku samokształcenia.²¹ K. Denek wyróżnia kilka najważniejszych grup kompetencji, którymi powinien się wykazywać²²:

1. Kompetencja prakseologiczne: można je zaobserwować wówczas, gdy nauczyciel zaplanować działania edukacyjne dla danej klasy lub indywidualnego przypadku, podjąć skuteczną i owocną współpracę z rodzicami, określić cele i treści nauczania, motywować uczniów do działań mających na celu ich rozwój oraz potrafi w sposób sprawiedliwy i prawidłowy ocenić osiągnięcia edukacyjne uczniów.

2. Kompetencje komunikacyjne: charakteryzuje się nimi nauczyciel, który potrafi w sposób zrozumiały nadawać i odbierać konkretne komunikaty, potrafi wykorzystać dyskusję jako jedną z metod nauczania, sprawnie posługuje się językiem niewerbalnym w kwestiach edukacyjnych, odkrywać przed uczniami piękno ojczystej mowy jako jedno z dziedzictw kulturowych.

3. Kompetencje współdziałania: pojawiają się gdy nauczyciel potrafi zrozumieć, opowiadać się i rozwiązać sytuacje konfliktowe poprzez użycie kompromisu oraz za pomocą negocjacji, korzysta z samodzielnej inicjatywy w swoich uczniów z korzyścią dla ich własnego rozwoju, preferuje nauczanie zintegrowane oraz modeluje postępowania uczniów w społeczeństwie.

4. Kompetencje kreatywne: nauczyciel jest kreatywny, pomysłowy i innowacyjny, nie kieruje się tylko wyznaczonymi standardami, przekłada rozwój ucznia nad czynności edukacyjne, uwalnia w uczniu wolność i swobodę myślenia oraz innowacyjność zachowań, prężnie działa w kwestii autonomii zawodowej podmiotów edukacyjnych.

5. Kompetencje informatyczne: pedagog potrafi łatwo obchodzić się z nowoczesnymi technologiami, korzystać z nich podczas zajęć, a także sam tworzyć programy edukacyjne.

6. Kompetencje molarne: nauczyciel zna dobrze etyczne aspekty swojego zawodu, którymi kieruje się w pracy z uczniami oraz podczas ich oceniania, myśli i działa dla dobra swoich wychowanków oraz zna granice swoich kompetencji w różnych aspektach, głównie w relacjach z uczniami.²³

Analizując podany problem można wnioskować, iż kompetencje nauczycielskie są właściwie jego siłą. Z racji, że potrzebne one są do efektywnych i przemyślnych działań pedagogicznych, posiadanie największej ilości z nich pozwalają stawać się nauczycielowi osobą bardzo kompetentną i „powołaną” do wykonywanego zawodu. Należy pamiętać, że podane tu przykłady kompetencji nie są w żaden sposób grupami zamkniętymi. Sam nauczyciel może je rozszerzać, rozwijać, ulepszać lub nieco zmieniać o czasem bardziej pożądane kompetencje. Często podane grupy kompetencji (również te podane w mojej pracy) są tworzone umownie, dlatego przestrzeganie ich i ścisłe trzymanie się tych podziałów nie jest konieczne.²⁴ Podsumowując współczesny nauczyciel, aby sprostać w dzisiejszych czasach wymaganiom jakim się przed nim stawia powinien (by nie użyć słowa musi) posiadać sporą grupę kompetencji. Zarówno dlatego, by relacje nauczyciel- uczeń były zdrowe i płynne, ale również, aby sam pedagog mógł rozwijać się, samorealizować oraz czuć, że wykonywany zawód jest nie tylko jego „chlebem”, ale przede wszystkim pasą i prawdziwym powołaniem.

Bibliografia:

1. Denek K., O nowy kształt edukacji, Toruń, Wydawnictwo Edukacyjne „AKAPIT”, 1998

2. Dylak S., Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1995

3. Kazimierowicz M., Nauczyciel współczesnej szkoły, Nowa Szkoła, 2007, nr 6, s. 9-13

4. Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, pod red. A. Pielachowski, A. Kaczmarek, Poznań, Wydawnictwo eMPi2, 2007

5. Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej, pod red. K. Sujak- Lesz, Wrocław, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, PWN, 2008

6. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2001

7. Pawelewski L., Dyplomowany leń, Nowe w Szkole. Kierowanie szkołą, 2004, nr 6, s. 9-13

8. Pedagogika, pod red. Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Warszawa, PWN, 2003

---

2. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, 2001, s. 176↩

3. L. Pawelewski, Dypolomowany leń, Nowe w Szkole. Kierowanie szkołą, 2004, nr 6, s. 9-13↩

4. M. Kazimierowicz, Nauczyciel współczesnej szkoły, Nowa Szkoła, 2007, nr 6, s. 9-13↩

5. Ibidem↩

6. R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, [w]: Pedagogika, pod red. Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Warszawa, 2003, s. 298-299↩

7. Ibidem, s. 300↩

8. Ibidem, s. 300-301↩

9. Ibidem, s. 301↩

10. Ibidem, s. 302- 303↩

11. M. Sielatycki, Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej, [w]: Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej, pod red. K. Sujak- Lesz, Wrocław, 2008, s. 15-16↩

12. Ibidem, s.16↩

13. Ibidem, s. 16-17↩

14. W. Strykowaski, Szkoła współczesna i zachodzące w niej procesy, [w]: Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, pod red. A. Pielachowski, A. Kaczmarek, Poznań, 2007, s. 70↩

15. Ibidem, s.71-79↩

16. S. Dylak, Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, Poznań, 1995, s.37↩

17. Ibidem, s. 37↩

18. Ibidem, s. 38-39↩

19. Ibidem, s. 39-40↩

20. Ibidem, s. 41-42↩

21. K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń, 1998, s. 214-215↩

22. K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń, 1998, s. 214-215↩

23. Ibidem, s. 215-217↩

24. W. Strykowaski, Szkoła współczesna i zachodzące w niej procesy, [w]: Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, pod red. A. Pielachowski, A. Kaczmarek, Poznań, 2007, s. 80↩