Konrad Dolczewski

Reformacja w Niemczech – przyczyny i skutki

wojny religijnej i chłopskiej

W XV wieku Niemcy nie były potężnym państwem. Powodem takiego stanu rzeczy był fakt, iż podzielone były ona na wiele drobnych księstw. doszło wówczas nawet do tego, iż niektóre z północnych państw stanowiły odrębne państewka. Poszczególni książęta zaś byli niemalże samodzielnymi władcami. Pomimo takiego stanu rzeczy Niemcy należały do jednych z pierwszych krajów w Europie pod względem rozwoju gospodarczego oraz kulturalnego. Handel , rzemiosło i rolnictwo - wszystko to pomyślnie rozwijało się w XV wieku w Niemczech, niemniej jednak od połowy wieku XVI położenie Niemiec ulegać zaczęło znacznemu pogorszeniu.

Jedną z podstawowych przyczyn takiego stanu rzeczy były wielkie odkrycia geograficzne. Zmiana dróg handlowych bowiem osłabiła handel miast północnoniemieckich. W konsekwencji kupcy i rzemieślnicy zaczęli tracić źródła swych dotychczasowych dochodów.

Co więcej, położenie chłopów poddanych ulegać zaczęło dalszemu pogorszeniu. Panowie podwyższali bowiem czynsze. Poza tym, chcąc podnieść dochody z posiadanej ziemie wprowadzili bezpłatną i przymusową pracę chłopów na swej ziemi, a zatem pańszczyznę.

W roku 1500 w zachodniej i środkowej Europie dominującą pozycję zajmował kościół katolicki. Był on niezwykle skuteczny w przeciwstawianiu się wszelkim ruchom reformatorskim, takim jak czeski husytyzm, jak również angielskiemu wiklefizmowi. Niemniej jednak sam fakt istnienia działalności dysydentów stanowiła znak wskazujący na rosnące niezadowolenie, które w niedalekiej przyszłości miało doprowadzić do niemożliwego do powstrzymania i stłumienia ruchu reformatorskiego.

Nadmierne bogactwo oraz szerząca się wśród kleru korupcja były głównymi zarzutami, jakie kierowane były pod adresem kościoła katolickiego. Poza tym seria skandali z udziałem dostojników kościelnych osłabiła ich autorytet. Co więcej wielu papieży renesansowych sprawiało wrażanie zainteresowanych bardziej zdobywaniem władzy, jak również poszerzeniem posiadanego przez siebie majątku, aniżeli służbą Bogu, do której ponoć zostali powołani i która powinna Stanowic priorytet ich działań. Wszystkie te sytuacje doprowadziły do tego, że wielu ludzi zaczęło irytować się patrząc na prawa i przywileje kleru, jak również na wzmacniającą się jego pozycję w kulcie, co prowadziło do zredukowania roli osób świeckich do biernego przyglądania się.

Ci, którzy mogli sobie na to pozwolić, zaczęli zdobywać coraz lepsze wykształcenie. Co bogatsi zatem, mogli zacząć odgrywać znaczącą rolę w życiu religijnym i wielu z nich to robiło. Stosowanie podczas liturgii tylko i wyłącznie łaciny powodowała ograniczenie liczby osób, które mogły czytać, a co za tym idzie również interpretować Biblię. Pomimo tego jednak pojawiło się wśród ludzi zapotrzebowanie na jakąś mniej ostentacyjna formę kultu, która pozwoli na oddawanie czci Bogu w sposób zbliżony do tego, w jaki robili to pierwsi chrześcijanie. Pojawienie się kryzysu religijnego w Europie w takich warunkach było nieuniknione.

Chodziło przede wszystkim o sprawy finansowe. Poszukiwanie środków na pełne przepychu życie niektórych hierarchów kościelnych na przełomie XV i XVI wieku doprowadziło do sposobu ich pozyskiwania, który stał niejako w rażącej sprzeczności z dotychczasową nauką kościoła. Podstawowym sposobem był handel relikwiami i odpustami. Była też możliwość wykupienia przez wierzącego stosownych modlitw, które doprowadzić i zapewnić miały odpuszczenie grzechów, bądź skrócenie pobytu w czyśćcu. Nakazanie stosowania tego typu praktyk przez papieży podległym im biskupom wzbudziły ostry sprzeciw przede wszystkim wiernych, ale także wielu duchownych.

Człowiekiem, który pierwszy wyraził publicznie swoje niezadowolenie z takiego obrotu sprawy był Marcin Luter – mnich z zakonu augustianów, profesor uniwersytetu w Wittenberdze w Saksonii. Chrześcijańskie wychowanie, jakie otrzymał on w rodzinnym domu wyczuliło go szczególnie na sprawy religijnego życia wczesnego renesansu. Po wstąpieniu do zgromadzenia augustianów poddał się on gruntownemu studiowaniu Biblii. Szczególną uwagę w swych studiach biblijnych poświęcił on treściom zawartym w pismach świętego Pawła oraz Augustyna. Spowodowały one wzbudzenie wątpliwości, co do głoszonej przez kościół w ówczesnym czasie nauki. Podstawowym wnioskiem, do jakiego doszedł był fakt, iż odpusty, ani uczynki człowieka nie mogą doprowadzić go do zbawienia. Każdy człowiek uzyskać zbawienie bowiem może tylko przez wiarę, nie z uczynków.

Luter w 1512 roku został doktorem teologii. Kiedy zaś został wykładowcą na uniwersytecie w Wittemberdze, zaczął właśnie głosić, że tylko wiara w Boga może uczynić człowieka sprawiedliwym, a w konsekwencji doprowadzić do jego zbawienia. Pogląd ten podzielało wielu współczesnych Luterowi. Co więcej Luter wskazał, że chrzest zrównuje chrześcijan. Dlatego też wszyscy wierni są kapłanami, głosił więc tzw. kapłaństwo powszechne. W ten sposób zanegował on duchową wyższość papieża, biskupów i ogółu duchowieństwa.

Zawarte w 95 tezach poglądy, jak również treści głoszone z katedry uniwersytetu w Wittemberdze skupiły wokół Marcina Lutra oponentów panujących w ówczesnym kościele rzymskim porządków. Sam Luter nie zerwał początkowo ze Stolicą Apostolską.

Kościelna hierarchia wystąpienie Lutra odebrała jako atak na posiadany przez nich autorytet. Niemniej jednak próby uciszenia mnicha poprzez zastraszenie nie powiodły się. W 1520 roku bowiem papież skierował do niego bullę, w której wzywał go do odwołania heretyckich tez, jakie głosił. Niemniej jednak Luter publicznie spalił bullę, którą otrzymał. Za trwanie przy heretyckich poglądach doprowadził so tego, iż w rok później nałożona została na niego klątwa papieska – ekskomunika.

Luter ośmielony został szerokim poparciem, z jakim się spotkał. Doprowadziło to do tego, że zaczął on przedstawiać swe idee w bardziej szczegółowy sposób, a w dalszym etapie ze wzmożoną siłą zaatakował kler. Doszło do tego, iż odrzucił on autorytet papieża oraz kościoła w kwestiach wiary. Twierdził on, że jedynym autorytetem dla chrześcijanina może być tylko Pismo Święte. Wiele praktyk religijnych bowiem ukształtowało się znacznie później, aniżeli wydarzenia, jakie opisywane były w Piśmie. Dlatego też, zdaniem Lutra, powinny one zostać poddane gruntownej reformie.

Luter został przez cesarza wyjęty spod prawa, przez kościół zaś ekskomunikowany. Polegać mógł wówczas tylko i wyłącznie na pomocy, jaką oferowali mu przyjaciele. Na zamku Fryderyka Mądrego w Wartburgu spędził on zimę. Właśnie tam tłumaczył on Nowy Testament na język niemiecki. Był to moment, w którym powstało arcydzieło, od którego rozpoczęła się ewolucja niemieckiego jako języka literackiego. Konsekwencją tłumaczenia Pisma Świętego na języki narodowe był fakt, iż nie tylko biegli w łacinie mnisi i scholastycy mogli czytać Pismo. Od tej chwili zapoznawać ze Słowem Bożym mogli się również laicy. Poza tum Luter i jego zwolennicy dążyli do stworzenia, w opozycji do Rzymu, nowego kościoła. Nabożeństwa odbywały się w języku narodowym, zaś miejsca kultu były zdecydowanie mniej zdobione niż budynki kościoła katolickiego. Liczba sakramentów w kościele luterańskim została zredukowana z siedmiu do trzech, msza natomiast stała się uroczystością upamiętniającą. Duchowni zaś przestali być traktowani jako jednostki, które stoją ponad społeczeństwem, co więcej, zniesiony został celibat. Luter odrzucał celowość istnienia zakonów, jak również wiele innych aspektów katolicyzmu, do których zalicza się kult świętych i Maryi Dziewicy, spowiedź, odpusty, pielgrzymki, a także czczenie obrazów oraz relikwii.

Usilne starania kościoła w stosunku do Lutra nie przyniosły pożądanych efektów. Luter przetrwał klątwę papieską, na co decydujący wpływ miało poparcie, którego udzielili mu liczni niemieccy książęta, szczególnie zaś władcy Saksonii i Hesji. Względy religijne były tylko jednym z czynników, które zdeterminowały ich nawrócenie. Niemniej jednak najważniejsze były względy materialne, protestanccy władcy mogli przywłaszczyć sobie majątek kościoła w krajach, w których władali. Przedstawiciele kościoła luterańskiego byli ponadto łatwiejsi do podporządkowania niż katolicki kler. Luter nie posiadał innych protektorów w swej walce z Rzymem i cesarzem, musiał zatem zgodzić się na nadrzędną rolę państwa wobec nowego kościoła.

Luter poszedł na kompromis wobec świeckiej władzy, co stało się jeszcze bardziej jasne, kiedy zainicjowany przez niego duch reform zaowocował bardziej radykalnymi ideami i ruchami. W latach 1524 – 25 w Niemczech miała miejsce tak zwana wojna chłopska. Luter potępił ją z histeryczną furią. Wyglądało to tak, jakby obawiał się, ze obarczony zostanie winą za jej wywołanie. W latach trzydziestych XVI wieku zaś społeczno-religijny radykalizm przyjęty został przez anabaptystów, którzy odrzucili ważność chrztu niemowląt, przy czym wyznawali także rewolucyjne poglądy w zakresie polityki. Prześladowani byli oni zarówno przez władze świeckie, kościół katolicki, jak i luterański.

Poza tym zwalczali się także katolicy i luteranie. W 1529 roku luterańscy książęta wnieśli oficjalny protest przeciwko przebiegowi sejmu w Spirze. To właśnie po nim termin „protestanci” używany zaczął być powszechnie w odniesieniu do zwolenników reform religijnych. Kościół luterański znajdował się w ciągłym zagrożeniu. Gdyby nie fakt, iż Karol V był przeciążony wieloma obowiązkami, nie miał czasu na skoncentrowaniu się tylko i wyłącznie na zwalczaniu herezji, kościół luterański mógłby nie przetrwać. Zarówno protestanccy, jak i katoliccy książęta niemieccy nie chcieli, aby potęga Karola stała się zbyt duża. Podobne podejście miała katolicka Francja. Była ona gotowa, aby sprzymierzyć się z luteranami, celem czego miało być udaremnienie triumfu cesarstwa.

Luter zmarł w 1546 roku. Niemniej jednak konflikt w Niemczech trwał do 1555 roku. Właśnie w tym roku wyczerpanie obu stron doprowadziło do podpisania pokoju w Augsburgu. Decyzja o tym, jakie wyznanie obowiązywać będzie w danym księstwie należeć miała, na mocy podpisanego pokoju, do władcy danego księstwa. Każdy poddany zaś musiał podporządkować się podjętej przez niego decyzji.

Większość północnych Niemiec stała się luterańska. Podobnie stało się z państwami skandynawskimi. Reformacja zapoczątkowana w Niemczech wywołała konsekwencje nie tylko w samych księstwach niemieckich. W latach 1522 – 23 w Zurychu w Szwajcarii przez Ulricha Zwingli wprowadzone zostało nieco inne wyznanie. Spowodowane top było niemożnością porozumienia się Zwingliego z Lutrem w kwestiach pewnych aspektów doktryny. Spowodowało to, iż podziały religijne w Europie zaczęły się zwielokrotniać. Inną odnogą reformacyjnego ruchu zapoczątkowanego przez Lutra był anglikanizm, który wprowadzony został w Anglii przez Henryka VIII. Zerwał on z Rzymem, a w miejsce papieża uczynił siebie głową kościoła narodowego. Po okresie prób rekatolizacji Anglii, królowa Elżbieta I, po swoim wstąpieniu na tron w 1558 roku, umocniła protestantyzm i położyła prawne podwaliny pod jego rozwój.