Zobowiązanie jest jednym z rodzajów stosunków cywilnoprawnych, różniących się od innych swą treścią i charakterem.

Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) określonego zachowania, czyli świadczenia.

Zarówno po stronie wierzyciela, jak i po stronie dłużnika, może w zobowiązaniu występować kilka osób.

Świadczenie, czyli obowiązujący dłużnika sposób zachowania, może polegać na pewnym działaniu (zapłaceniu pieniędzy, wykonaniu usługi, wydaniu rzeczy) lub na wstrzymaniu się od czynności, do których dłużnik w innych warunkach byłby uprawniony.

W stosunku zobowiązaniowym wierzycielowi przysługuje określone prawo podmiotowe. Może on domagać się od drugiej strony przysługującego mu świadczenia, a w razie potrzeby doprowadzić do przymusowego wyegzekwowania tego świadczenia. Ponieważ wierzyciel może żądać spełnienia świadczeń tylko od oznaczonej osoby (dłużnika), jego praw należy do praw podmiotowych względnych.

Przysługujące wierzycielowi prawo podmiotowe nazywamy wierzytelnością, zaś ciążący na dłużniku obowiązek nazywamy długiem. Osoba fizyczna czyli prawna odpowiada za długi swoim majątkiem.

Szczególnym rodzajem zobowiązań są zobowiązania solidarne. Zobowiązanie ma tylko wówczas charakter zobowiązania solidarnego, gdy wyraźnie stanowi to ustawa lub zawarta przez strony umowa; w pozostałych przypadkach zobowiązanie nie jest solidarne. Jedną z cech zobowiązania solidarnego jest to, że występuje w nim kilku dłużników lub kilku wierzycieli. Zależnie od tego, po której stronie stosunku zobowiązaniowego występuje kilka osób, mamy do czynienia z solidarnością dłużników lub solidarnością wierzycieli. Sama wielość wierzycieli lub dłużników nie czyni jednak zobowiązania solidarnym, gdyż decyduje o tym ustawa lub umowa stron.

Solidarność dłużników polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części należnego mu świadczenia od któregokolwiek z dłużników albo od kilku z nich, według swojego wyboru. Zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników solidarnych powoduje wygaśnięcie zobowiązania i zwalnia z długu wszystkich dłużników. Między sobą rozliczają się oni później w równych częściach lub w inny sposób, zgodnie z treścią łączącego ich stosunku prawnego. Jeśli kilka osób dopuściło się czynu niedozwolonego, ich odpowiedzialność wobec poszkodowanego jest solidarna bez względu na stopień zawinienia i wierzyciel może dochodzić naprawienia całej szkody także od dłużnika najmniej winnego.

Solidarność wierzycieli polega na tym, że każdy z nich może domagać się od dłużnika spłacenia całego świadczenia do swoich rąk. Dłużnik jest zobowiązany to żądanie spełnić, chyba że istnieje już prawomocne orzeczenie rozstrzygające sprawę inaczej. Spełnienie świadczenia zwalnia dłużnika z zobowiązania względem wszystkich wierzycieli.

Wszystkie przepisy prawne, ogólne i szczegółowe, odnoszące się do stosunków zobowiązaniowych, tworzą prawo zobowiązaniowe.

Prawo zobowiązaniowe dzieli się na część ogólną i część szczegółową.

Część ogólna zawiera uregulowania odnoszące się do wszystkich stosunków zobowiązaniowych lub do większych ich zespołów. Natomiast przepisy części szczegółowej normują poszczególne rodzaje zobowiązań.

Przepisu prawa zobowiązaniowego mają przeważnie charakter dyspozytywny.

Jak wszelkie stosunki prawne, zobowiązania powstają w wyniku zdarzeń prawnych. Źródłami zobowiązań są następujące rodzaje zdarzeń prawnych:

• czynności prawne – stanowią w obrocie cywilnym najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych; dotyczy to przede wszystkim umów;

• czyny niedozwolone, w wyniku których powstaje szkoda i naruszenie czyjegoś prawa podmiotowego – powodują powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą lub inną osobą odpowiedzialną, a tym, komu wyrządzono szkodę; treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody;

• akty administracyjne, czyli jednostronne, indywidualne decyzje organów administracji państwowej – stanowią specjalne źródło zobowiązań; konsekwencją niektórych aktów administracyjnych jest nie tylko powstanie stosunku między organem administracyjnym a adresatem aktu administracyjnego (stosunek administracyjnoprawny), lecz także stosunku zobowiązaniowego między dwiema osobami, do których akt administracyjny został skierowany;

• inne zdarzenia – grupa ta obejmuje szczególne rodzaje zdarzeń prawnych, powodujących powstanie zobowiązań; ich ilość i znaczenie są stosunkowo niewielkie; do grupy tej należą w szczególności: prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawne wzbogacenie.

Samo prowadzenie cudzej sprawy połączone z dokonywaniem wydatków i zaciąganiem zobowiązań może spowodować powstanie między tymi osobami stosunku zobowiązaniowego, mimo że strony nie zawarły w tej sprawie żadnej umowy, a nawet że jedna z nich, jak to się dzieje najczęściej, nic nie wie o prowadzeniu jej sprawy przez drugą. Powstanie zobowiązania zależy od tego, czy sprawa była prowadzona w sposób korzystny dla zainteresowanego; czy podjęcie i prowadzenie sprawy było zgodne z domniemaną wolą zainteresowanego i wreszcie, czy sprawę prowadzono z zachowaniem należytej staranności. Prowadzący sprawę powinien też w miarę możności powiadomić zainteresowanego i stosownie do okoliczności albo oczekiwać jego zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć. Spełnienie przez prowadzącego tych wymagań daje mu prawo żądania od osoby, której sprawę bez zlecenia prowadził, zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami.

Uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby, nakłada na bezpodstawnie wzbogaconego obowiązek zwrotu korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, obowiązek zapłacenia równowartości pieniężnej. Bezpodstawne wzbogacenie powoduje więc powstanie stosunku zobowiązaniowego miedzy bezpodstawnie wzbogaconym a osobą, kosztem której nastąpiło wzbogacenie. Odmianą bezpodstawnego wzbogacenia jest tzw. nienależne świadczenie polegające na spełnieniu świadczenia przez osobę, która nie była do tego zobowiązana. Osoba taka może żądać zwrotu świadczenia, chyba że zachodzi jeden z następujących przypadków:

1. spełniający świadczenie wiedział, ze nie jest do świadczenia zobowiązany;

2. świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego;

3. spełniający świadczenie zaspokoił przedawnione roszczenie.

Przez odpowiedzialność prawną należy rozumieć stosunek ponoszenia przewidzianych przez prawo niekorzystnych skutków zachowania własnego lub innych osób.

Odróżniamy odpowiedzialność karną, dyscyplinarną, cywilną i inne.

Odpowiedzialność karna przybiera postać kary pozbawienia wolności, kary grzywny, pozbawienia praw publicznych. Odpowiedzialność dyscyplinarna ma formę nagany, potrącenia z zarobku, wydalenia ze służby itp. Natomiast odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie majątkową i owe konsekwencje mogą dotknąć tylko mienie osoby odpowiedzialnej.

Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się także tym, że zachodzi w zasadzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Odpowiedzialność cywilna przybiera postać obowiązku naprawienia szkody.

W zależności od źródła odpowiedzialności cywilnej występować może:

• odpowiedzialność umowna (kontraktowa), która jest konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania umowy; powstaje wówczas, gdy przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy kontrahent poniósł szkodę; może zachodzić również przy zastrzeżeniu w umowie kar umownych oraz w wyniku zawarcia umowy ubezpieczeniowej;

• odpowiedzialność pozaumowna (deliktowa) powstająca we wszystkich innych przypadkach wyrządzenia szkody, gdy strony nie były do momentu powstania szkody związane stosunkiem prawnym.

Odpowiedzialność cywilna jest z reguły odpowiedzialnością osobistą, co oznacza, że wierzyciel może dochodzić swej należności na całym obecnym i przyszłym majątku dłużnika.

Odpowiedzialności osobistej przeciwstawia się odpowiedzialność rzeczową, która występuje jako wyjątek od ogólnej reguły. Odpowiedzialność rzeczowa polega na tym, że wierzyciel może dochodzić swojej należności na określonej rzeczy – bez względu na to, czyją ona jest własnością.

Odpowiedzialność cywilna jest z reguły nieograniczona i ciąży na całym majątku osoby odpowiedzialnej bez ograniczenia, do pełnej kwoty zasądzonego odszkodowania.

Odpowiedzialność cywilna może być oparta na jednej z następujących zasad:

• zasadzie winy

• zasadzie ryzyka

• zasadzie słuszności

• zasadach współżycia społecznego.

Podstawowe znaczenie ma odpowiedzialność na zasadzie winy, nieco mniejsze odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Pozostałe dwie zasady odgrywają niewielką rolę.

Siłą wyższą jest każde zdarzenie zewnętrzne, występujące z takim natężeniem, że jego szkodliwym skutkom nie da się zapobiec zwyczajnie używanymi środkami.

Przez szkodę należy rozumieć uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi: tym, który istniał przed wyrządzeniem szkody i tym, który by istniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

Kodeks cywilny operując pojęciem szkody odnosi ją tylko do tych przypadków, z którymi jest związana czyjaś odpowiedzialność.

Szkoda majątkowa obejmuje dwa elementy. Pierwszy z nich to strata, czyli efektywny uszczerbek pomniejszający majątek poszkodowanego. Drugi, utracony zysk, czyli korzyści, jakie poszkodowany byłby osiągnął, gdyby mus szkody nie wyrządzono.

Wśród szkód majątkowym rozróżnia się szkody na mieniu i szkody na osobie. Do pierwszej kategorii należą szkody wyrządzone na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego, natomiast do drugiej – szkody o charakterze majątkowym, które są następstwem uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, a więc mają związek z osobą. Od naprawienia szkody majątkowej należy odróżniać zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę, które stanowi wyrównanie szkody niemajątkowej.

Wysokość szkody może być zgodnie ustalona przez zainteresowanych lub sprecyzowana przez sąd w toku procesu. Jeżeli wysokość szkody nie da się dokładnie określić dlatego, że ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub poważnie utrudnione, sąd może ustalić tę wysokość, opierając się na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy.

Sprawą budzącą wątpliwość przy ustalaniu wysokości szkody jest sposób określenia wartości utraconej rzeczy. Można tu bowiem uwzględniać wartość rynkową, ale także szczególną wartość danej rzeczy, wreszcie wartość emocjonalną, jaką rzecz przedstawiała dla poszkodowanego.

Podstawą odpowiedzialności za szkodę może być umowa, w której jedna ze stron przyjmuje na siebie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej drugiej stronie przez określone zdarzenia. Najczęściej jednak podstawę odpowiedzialności za szkodę stanowi ustawa, która łączy obowiązek naprawienia szkody z rozmaitymi zdarzeniami, a przede wszystkim z czynami niedozwolonymi i niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umów.

Naprawienie szkody może nastąpić:

• przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (restytucja naturalna)

• przez zapłatę odszkodowania (restytucja pieniężna)

w sprawie wysokości odszkodowania kodeks cywilny przyjmuje generalną zasadę, że ma ona odpowiadać wysokości szkody.

Odszkodowanie ulega zmniejszeniu w razie przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody. Stopień, w jakim odszkodowanie zostaje zmniejszone, zależy od okoliczności, a zwłaszcza od stopnia winy obu stron.

W stosunkach pomiędzy osobami fizycznymi sąd może obniżyć odszkodowanie w stosunku do wysokości szkody ze względu ma stan majątkowy poszkodowanego albo osoby odpowiedzialnej za szkodę, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Dotyczy to tylko szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Przytoczona zasada ma w praktyce zastosowanie głównie wówczas, gdy zachodzi rażąca dysproporcja między wysokością szkody a możliwościami płatniczymi zobowiązanego do jej naprawienia.

Naprawienie szkody majątkowej na osobie obejmuje wyrównanie wszelkich kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, a ponadto rentę związaną z utratą zdolności do pracy zarobkowej.

Odrębnym zagadnieniem jest odpowiedzialność za szkodę niemajątkową, którą przepisy kodeksu cywilnego nazywają pieniężnym zadośćuczynieniem za krzywdę.

Celem zadośćuczynienia za krzywdę jest złagodzenie cierpień pokrzywdzonego przez stworzenie mu lepszej sytuacji życiowej. Wysokość przyznanej kwoty zależy od uznania sądu, który bierze pod uwagę rodzaj cierpień doznanych przez pokrzywdzonego i ich natężenie.

Przez wykonanie zobowiązania należy rozumieć spełnienie świadczenia lub świadczeń, jakie na strony nakłada treść stosunku zobowiązaniowego.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią oraz w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu, zasadom współżycia społecznego i ustalonym zwyczajom.

Decydujące znaczenie dla oceny, czy dłużnik wykonał zobowiązanie we właściwy sposób, ma treść zobowiązania, zwłaszcza gdy wynikło ono z zawartej przez strony umowy. Strony powinny się wówczas tak zachować, takie wykonać czynności, jakie zostały ustalone w umowie.

Dłużnik powinien spełnić swoje świadczenie w całości. Jednakże wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, nawet jeśli cała wierzytelność jest już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia naruszałoby jego uzasadniony interes. Dotyczy to zwłaszcza zobowiązań pieniężnych, które są z natury rzeczy podzielne, a każda spłacona część należności polepsza sytuację wierzyciela.

Dłużnik w zasadzie nie ma obowiązku spełnić świadczenia osobiście, może to zrobić za niego inna osoba. Dotyczy to między innymi wszelkich świadczeń pieniężnych. Obowiązek osobistego spełnienia świadczenia istnieje tylko wtedy, gdy wynika to wyraźnie z umowy lub jednostronnej czynności prawnej albo z właściwości świadczenia, albo gdy stanowi tak ustawa. Strony w każdym przypadku mogą się umówić, że świadczenie zostanie spełnione przez dłużnika osobiście.

Wierzyciel ma obowiązek współdziałać przy wykonaniu zobowiązania.

Wykonanie zobowiązania powoduje jego wygaśnięcie.

O miejscu wykonania zobowiązania decyduje przede wszystkim umowa stron. Strony dysponują w tym zakresie w zasadzie pełną swobodą, mogą ustalić miejsce spełnienia świadczenia zgodnie ze swymi interesami. Przeszkodę może tu stanowić jedynie natura świadczenia, jeśli daje się ono spełnić tylko w jakimś określonym miejscu.

W razie braku odpowiednich postanowień umownych o miejscu wykonania zobowiązania decyduje więc z kolei właściwość zobowiązania.

Jeśli wreszcie nie można ustalić miejsca wykonania zobowiązania, w grę wchodzi generalna zasada, która każe zobowiązanie wykonać w miejscu zamieszkania lub siedzibie dłużnika.

Zasada ta nie znajduje zastosowania do jednego z rodzajów zobowiązań, mianowicie zobowiązań pieniężnych. Kwotę pieniężną dłużnik ma obowiązek przesłać wierzycielowi do jego miejsca zamieszkania lub siedziby, na swój koszt i ryzyko.

Termin wykonania zobowiązania jest zazwyczaj przez strony ustalony w umowie, może też wynikać z właściwości świadczenia. Dopiero z braku tych kryteriów wchodzą w grę przepisy ustawy, które nakazują dłużnikowi spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela. Wierzyciel powinien uwzględnić czas potrzebny dłużnikowi na przygotowanie i spełnienie świadczenia.

W wielu przypadkach termin świadczenia zależy od wypowiedzenia, czyli jednostronnego oświadczenia woli jednej ze stron. Wypowiedzenie może wynikać z ustawy lub umowy stron.

Świadczenia wynikające z umów wzajemnych powinny być spełnione jednocześnie przez strony. Obowiązek wcześniejszego świadczenia musi wynikać wyraźnie z umowy, ustawy lub wydanego w sprawie orzeczenia sądowego.

Strona, która nie otrzymała świadczenia w terminie, może wstrzymać się ze świadczeniem wzajemnym. Prawo wstrzymania się ze świadczeniem ma na celu skłonienie kontrahenta do wykonania umowy.

Prawo wstrzymania się ze spełnieniem umówionego świadczenia w pewnym przypadku służy także stronie, która w umowie wzajemnej zobowiązała się świadczyć wcześniej niż partner. Ma to miejsce wtedy, gdy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony spełnienie świadczenia przez tę stronę jest wątpliwe. Prawo to nie służy stronie, jeśli o złym stanie majątkowym w chwili zawarcia umowy wiedziała lub przy dołożeniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Dłużnik powinien wykazać, że świadczenie spełnił i że jest to właśnie to świadczenie, do którego był zobowiązany.

Przepisy nakładają na wierzyciela obowiązek pokwitowania. Dłużnik, który spełnił świadczenie, ma prawo żądać od wierzyciela pisemnego poświadczenia, że otrzymał należne świadczenie. Nie wystarczy samo potwierdzenie otrzymania na przykład określonej kwoty, lecz z pokwitowania musi wynikać, że dłużnik w ten sposób spełnił swój obowiązek z tytułu jakiegoś długu. Pokwitowania może się domagać nie tylko dłużnik, lecz również każda osoba, która za niego spełniła świadczenie.

Jeśli wierzyciel odmówi wydania pokwitowania, dłużnik z wyjątkiem pewnych przypadków może się wstrzymać ze spełnieniem świadczenia i nie popada przez to w zwłokę. Służy mu zawsze prawo złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, co jest równoznaczne z wykonaniem jego obowiązku.

Niezależnie od pokwitowania dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu dokumentu stwierdzającego zobowiązanie. Jeśli dłużnik spełnia świadczenie częściowo, może żądać zrobienia na dokumencie stosownej notatki.

Pisemne potwierdzenie odbioru dłużnej sumy uzasadnia domniemanie, że wszystkie dodatkowe należności zostały także zapłacone.

Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczeń, do których się zobowiązał w umowie, wierzyciel może skierować sprawę do sądu i na drodze przymusu państwowego dochodzić swoich roszczeń.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy nazywamy odpowiedzialnością kontraktową.

Wierzyciel może też zrezygnować z dochodzenia wykonania świadczeń umownych przez dłużnika i ograniczyć się tylko do żądania naprawienia szkody.

Odpowiedzialność kontraktowa dłużnika nie ma charakteru bezwzględnego i nie w każdych warunkach występuje, niewykonanie zobowiązania umownego może być bowiem spowodowane przez okoliczności niezależnie od dłużnika.

Dłużnik odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jeśli zachodzą następujące przesłanki:

1. Dłużnik ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy wierzyciel wskutek niewykonania umowy poniósł szkodę. Przy obliczaniu szkody bierze się pod uwagę zarówno stratę, jak i utracony przez wierzyciela zysk.

2. Pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy a poniesioną przez wierzyciela szkodą musi zachodzić związek przyczynowy.

3. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy musi być następstwem takich okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Podstawą odpowiedzialności dłużnika może być wszelka wina, zarówno rozmyślne działanie, jak i niedbalstwo.

Strony mogą w umowie zakres odpowiedzialności dłużnika rozszerzyć albo też ograniczyć. Strony nie mogą jednak w umowie wyłączyć odpowiedzialności dłużnika za szkodę wyrządzoną rozmyślnie.

Dłużnik nie ponosi odpowiedzialności kontraktowej, jeżeli przyczyną niewykonania umowy była siła wyższa lub przypadek.

Wierzyciel występujący z roszczeniem musi udowodnić istnienie szkody i jej wysokość oraz wykazać, że szkoda pozostaje w związku przyczynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika. Wierzyciel nie ma obowiązku ani potrzeby udowadniać winy dłużnika.

Przyczyną niewykonania przez dłużnika świadczeń ustalonych w umowie może być to, że świadczenia takie są niemożliwe do spełnienia.

Niemożliwość świadczenia, zależnie od okoliczności, prowadzi do różnych skutków prawnych.

W razie trwałej i całkowitej niemożliwości świadczenia, powstałej już po zawarciu umowy z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiada, dłużnik nie ponosi wobec wierzyciela odpowiedzialności, a zobowiązanie wygasa. W zobowiązaniach wzajemnych dłużnik staje się wolny od obowiązku świadczenia, jednakowoż traci równocześnie prawo do świadczenia wzajemnego, a jeśli już je otrzymał – powinien je zwrócić. W razie niemożności częściowej, dłużnik staje się wolny od tej części świadczenia, która stała się niemożliwa. Niemożliwość przemijająca nie zwalnia dłużnika, lecz tylko powoduje odroczenie świadczenia.

Dłużnik ponosi odpowiedzialność, jeśli świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za które odpowiada.

Nie zwalnia dłużnika niemożliwość świadczenia rzeczy, której w chwili zawarcia umowy jeszcze nie miał i którą zamierzał kupić. Za winę poczytuje mu się okoliczność, że zobowiązał się do świadczenia, co do którego nie miał pewności, że będzie mógł je wykonać.

W razie zupełnej i trwałej niemożności świadczenia, powstałej z przyczyn, za które dłużnik odpowiada, obowiązany jest on do wynagrodzenia pełnej szkody, jaką wierzyciel z tego powodu ponosi.

Dłużnik dopuszcza się zwłoki, jeżeli z własnej winy nie spełnia świadczenia w terminie umówionym lub oznaczonym w ustawie a w przypadku gdy termin nie jest oznaczony, jeśli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela.

Od zwłoki należy odróżnić opóźnienie, które polega na tym, że dłużnik nie spełnia świadczenia we właściwym terminie z powodu okoliczności, za które nie odpowiada, a więc bez własnej winy.