Tytan jest 9 najliczniej występującym pierwiastkiem i 4 metalicznym w skorupie ziemskiej. Zastosowanie w implantach tkanek twardych: stopy zawierają Al., V, Nb, Ta, Zr, M, Hf i mają strukturę α, α+β, β.

Specyficzne właściwości tytanu:

-alotropowe odmiany (różna podatność na odkształcenia),

-mała gęstość 4,51 g/cm3 – szczególnie istotna waga implantu dla osób starszych i dzieci- większy komfort użytkowania i poprawa funkcjonalności

-jest bezpieczniejszym materiałem pod względem chemicznym w porównaniu do onnych metalicznych materiałów

-duża odporność korozyjna w środowisku tkankowym

- duża granica plastyczności (szczególnie ważne w endoprotezach, które wspierają mase ciała

-reaktywność chemiczna z gazami atm. już w temp. 120*C

Tytan i jego stopy SA materiałami o wysokiej temp. topnienia, dużym, kilkuprocentowym skurczu w trakcie krzepnięcia, dużej pochłanialności zanieczyszczeń gazowych

TUTAJ JAKAŚ FOTECZKA ZASŁANIA CZĘŚĆ TEKSTU, WIĘC SĄ BRAKI

Implanty z tytanu są: stosunkowo odporne, długo użytkowane, odporne na korozję wżerową, ogólną (szczelinową????), odporne na działanie substancji kwaśnych i zasadowych, łatwe do sterylizacji

Właściwości mechaniczne:

- CP Ti wire mesh (siatkowy???) – moduł podobny do kości

- implant dentystyczny o gęstości 80% POROWATY: umożliwia regenerację kości przez jej wzrastanie; zwiększa siły wiązania

KONIEC ZASŁONIĘTEGO TEKSTU – dla ciekawskich jajek, to 5 slajd II części

Wytrzymałość stopów tytanu zalezy od:

-składu chemicznego,

-czystości stopu (-zanieczyszczenie tlenem powoduje wzrost twardości - w stopach o małej zawartości H wraz ze spadkiem temp. zwiększa się wytrzymałość na rozciąganie, jest zachowana duża plastyczność)

-składu fazowego (umacniająco działa na stop faza β w stopach α+β

-metod obróbki (utwardzenie wydzieleniowe i obróbka plastyczna na zimno powodują wzrost wytrzymałości)

-mikrostruktury

Tytan techniczny- CT, CP-Ti. Faza α (heksagonalna) jest głównym składnikiem strukturalnym – sładowe ilości fazy β (sześcienna przestrzennie centrowana)

Klasyfikacja stopów Ti bazuje na kryterium strukturalnym w stanie równowagi (w zalezności od składu chemicznego): jednofazowe stopy α, dwufazowe α+β, jednofazowe β.

Pierwiastki stabilizujące fazę α: Al, Ga, N, C, O, La, Ce

Pierwiastki stabilizujące fazę β: Cr, Fe, Mo, Ni, Co, Ta, Pb, Be, H, V, W, Mn, Be

Dodatki stopowe tworzą z tytanem międzywęzłowe i róznowęzłowe roztwory

Po przekroczeniu przez dany pierwiastek granicznej rozpuszczalności w roztworach stałych oprócz faz α i β powstają związki międzymetaliczne.

Dodatkami stopowymi najczęściej stosowanymi w celu otrzymania faz międzymetalicznych są: Si, Al., C.

Stopy Ti występują w wersji standardowej oraz ELI ze zmniejszoną do minimum zawartościa C, N, O, H. Stopy te są droższe, ale maja wieksza ciągliwość.

Stopy Ti: w zastosowaniach na implanty krótkotrwałe są w pełni przydatne i bezpieczne, zaledwie 0,5% wszczepianych implantów jest przyczyną powikłań, mają zdolność fo tworzenia trwałej warstwy pasywnej, odporne na korozję wżerową i szczelinową, odporna na korozję naprężeniową w środowiskach fizjologicznych, odporne na korozję zmęczeniową, nie powinny zawierać Al., należy stosować stopy o strukturze β.

Stopy Ti na implanty wytwarzane są technologią odlewania, obróbi plastycznej, metalurgii proszków

Podatność na odkształcenie plastyczne stopów na osonowie Ti zalezy od składu chemicznego i fazowego; temp., szybkości i sposobu odkształcenia

Metalurgia proszków stwarzaa duże możliwości uzyskiwania gotowego wyrobu „na wymiar”. Spieki charakteryzują się: b. dobrą jakością pow., porowatością, wymiarami umożliwiającymi niemal ich natychmiastowe uzycie,

Stopy typu α: formowanie na gorąco w temp. trwałości fazy β, stygnąc poprzez 2fazowy obszar pośredni przemieniają się w fazę α, ze względu na długotrwałość przemian może występować faza β, temp. początku i końca przemiany zalezy od składu chemicznego.

Stopy „prawie α” zawierają mało dodatków utrwalających fazę β

Stopy β: Po dodaniu pierwiastków stabilizujących β zawęża się obszar trwałości α, w niższej temp. możliwe jest uzyskanie trwałej fazy β.
Najłatwiej otrzymać przy dużej zawartości dodatków stabilizujących (nawet przy powolnym chłodzeniu), dużejsz szybkości chłodzenia z temp. powyżej przemiany β-transus
Przy szybkim chłodzeniu do obszaru dwufazowego w temp. 200-300 może powstac martenzyt.
Są bardziej odporne na obciążenia zmienne, mają mały moduł sprężystości, mały moduł E uzyskuje się przez odpowiednią obróbke cieplną, duży moduł E przez wyżarzanie w 350-400*C przez 3 dni

Stopy α+β: Dodanie do tytanu odpowiedniej ilości dodatków stopowych powoduje postanie nowego układu równowagi, w układnie tym z nasyconej dodatkami stopowymi fazy β powstaje eutektoid α+γ
W rzeczywistych warunkach chłodzenia odkuwek w powietrzu: zamiast równowagowego eutektoidu α+γ powstaje eutektoid składający się z faz α+β. Udział α i β można zmieniać już na etapie kucia i walcowania na gorąco. Im temp. konca kucia jest bliższa temp. przemiany β-> α, tym więcej fazy α po ostygnięciu.
Mikrostruktura α+β: dobra wytrzymałość na rozciąganie, dobra odpornośc na zmęczenie.

W stopach o większej zawartości Al w dwufazowej mieszaninie bd więcej α.

Struktura z kulistą postacia fazy α ma: lepsze właściwości mech., lepszą wytrzymałość zmęczeniową, dłuższy czas rozwoju szczeliny zmęczeniowej, lepszą odkształcalność plastyczną.

Struktura stopów Ti: 1. Plytkowa- podczas obróbki cieplnej w temp. wyższej od temp. przemiany β, z chłodzenie w powietrzu i starzenie w zakresie temp. 700-800 2. Równoosiowa – podczas obróbki cieplnej w temp. niższej od temp. przemiany β (800-925) 3. Bimodalna- podczas obróbki cieplnej w temp. niższej od temp. przemiany β (900-950) z chłodzenie w powietrzu i starzenie w temp. <700

Stopy nanokrystaliczne Ti: tpow stopy biomedyczne np. Ti-6Al-4V, Ti-6Zr-4Nb, Ti-15Zr-4Nb, które wytworzono stosując proces mechanicznej syntezy w argonie, połącony z prasowaniem i spiekanie w argonie. Nanostruktura wspomaga rozwój róznych komorek. Pow. nanokrystalicznego implantu jest w znacznie większym stopniu pokryta komórkami niż pow. mikrokrystaliczna. Nanokrystaliczny implant ma większą wytrzymałość niż implant mikrokrystaliczny przy zachowaniu wysokiego poziomu plastyczności.

Właściwości korozyjne Ti i stopów: W kontakcie z O na pow. wyrobów Ti tworzy się zwarta, szczelna i przyczepna wastwa tlenków tytanu. Są odporne na działanie wilgotnego chloru, korozję szczelinową w środowiskach z jonami chloru. Są wrażliw na działanie fluoru, naprężenia mogą przyspieszyć korozję.
Odporność korozyjna zalezy od składu chem. i struktury: struktura wielofazowa obniża odporność korozyjną, stoy Ti z Pd najbardziej odporna na agresywne media, w zastosowania gdzie najważniejsza jest odporność korozyjna preferuje się czysty Ti, niskostopowe gatunki ze strukturą α lub „prawie α”, Nb i Zr wywołują korzystny wpływ na odporność korozyjną, ścieranie elementów pozostających w kontakcie z płynami ustrojowymi przyspiesza korozję.

Ti w protetyce stomatologiczne stosowany najczęściej o czystości >99,5% w postaci odlewniczej i przerabiany plastycznie.
Korzystne właściwości Ti: brak odczynów alergicznych, brak toksyczności będących efektem pasywacji, brak doznań smakowych, srebrzysto-biała barwa.

Odlewanie implantów tytanowych WADY –Ti ma dużą zdolność do absorpcji O –w procesie wytwarzania wymagana jest atmosfera ochronna lub próżnia –podczas odlewania met. traconego wosku zachodi reakcja pomiędzy metalem a formą, prowadzące do zanieczyszczenia odlewu –wzrost zaw. O w warstwie wierzchniej powoduje podwyższenie twardości i kruchości stopu –inne zanieczyszczenia powoduja wzrost niejednorodności struktury, mikrosegregację podczas krzepnięcia, obniżenie odporności na korozję oraz biozgodności. ZALETY –precyzja –obniżenei kosztów związanych z obrókją mechaniczną –obnizenei strat materiału –możliwośc prasowania odlewów –możliwośc naprawianie odlewów (TIG)

Metody topienia tytanu i jego stopów –topienie indukcyjne w tyglu grafitowym –lewitacyjne –w piecach elektronowych –w piecach łukowych, w tym również plazmowych ze stałą i topliwą elektrodą

Metody odlewania Ti w formach: -grafitowych oraz zagęszczanych grafitowo ze spoiwem organiczym, metalowych, skorupowych

Duża prędkość odlewania podczas odlewania odśrodkowego powoduje porowatość gazową, naprężenia: -odlewy zawsze wyżarza się odprężająco w próżni lub atmosferze argonu, po którym następuje chłodzenie z piecem –dogęszcza izostatycznie na gorąco (HIP)

Etapy procesu: -wykorzystuje metode traconego wosku i zautomatyzowany proces wytwarzabua form skorupowych – Ti topi się łukowo i odlewa odśrodkowo –w kontakcie z formą ciekły Ti redukuje metaliczne tlenki będą ej składnikiem, tworząć bogatą w O warstwę powierzchniową typu α, która jest krucha i nei spełnia wymogów mechanicznych, warstwa ta jest usuwana trawienie w kąpieli HF +HNO3 –odlewy są następnie prasowane na gorąco (HIP) celem usunięcia porowatości powstałych na skutek skurczu odlewu –HIP w argonie –po HIP obróbka wykończająca, kontrola jakości i pakowanie –po HIP wymagane jest uzupełnienie ubytków to wykonuje się je metodą spawalniczą TIG w komorze rękawicowej w atmosferze argonu

Prasowanie izostatyczne na gorąo HIP- ZALETY: drobnoziarnista struktura –brak tekstury, własicwości izotropowe –dobre właściwości mechaniczne, także izotropowe WADY porowatośc odniża odporność na zmęczenie i trudno ja wyeliminować nawet w HIP
Surowice do procesu: proszki metali o róznej budowie i wielkości.
Charakterystyka procesu: wykonuje się model woskowy, musi być większy i uwzględniać skurcz, na modelu woskowym wytwarza się powłoke ceramiczną –wosk wytapia się ze środka i wypala powłoke ceramiczną –do tak przygotowanie skorupy wsypuje się proszek metaliczny –skorupę umieszcza w staloy zbiorniku z medium przenoszącym cisnienie –temperatura HIP dla stopów Ti ok. 1000 *C i 100 MPa

Stopy z pamięcią kształtu Ni-Ti- materiał o określonym kształcie pierwotnym, odkształcony plastycznie powraca do kształtu początkowego po nagrzaniu do temp., charakterystycznej dla danego materiału
Występowanie efektu pamięci kształtu zwiazane jest ze zjawiskiem odwracalnej przemiany martenzytycznej: siłą napędową SA czynniki termodynamiczne i mechaniczne, przemiasy strukturalne mają charakter bezdyfuzyjny
Ze względu na mechanizmy i procesy materiały mogą wykazywać –jednokierunkowy efekt pamięci kształu, -efekt pseudosprężystości –dwukierunkowy efekt pamięci kształtu

Nitinole (ok. 50% Ni i 50% Ti) to wyroby formowane przez odkształcanie plastyczne na gorąco, umacniane plastycznie na zimno. Wyroby z nitinolu dostarczane są najczęściej w postaci drutu, rzadziej rurek, przeciąganych na zimno. Stopy te charakteryzują się możliwością powrotu pierwotnego kształtu w odpowiednie temp. i ciśninieniu.
W stopach tych występuje austenit i martenzyt o odmiennych właściwociach: martenzyt ma mniejszą wytrzymaość i większa ciągliwość niż austenit, martenzyt łatwo obrabia się plastycznie.

Zjawisko nadsprężystości (supersprężystość)ni tinoli –nadsprężystość, stopy Ni-Ti odkształcają się sprężyście o ok. 8% -jest najefektywniejsze w temp. 20-50 *C, gdzie występuje trwały austenit –optymalnie właściwości nadsprężyste w temp. o kilkanaście stopni wyższej od temp Af.
Temperatura A1 nie jest stała i zależy od składu chemicznego stopu, stopnia odkształcenia plastycznego wyrobu, w przypadku wyrobów medycznych Af oscyluje wokół 30*C, co umożliwia wykorzystanie zjawiska nadsprężustości w organizmie ludzkim w temp. 37.
Powyżej 100*C nitinol odkształca się trwale o kilkadziesiąt %.
W temp. ujemnej także może odkształcać się trwale.

Etapy efektu pamięci kształtu: -element odkształca się plastycznie w tem. poniżej Mf do mniejszej średnicy –element można wtedy wprowadzić w mniejszy otwór –podgrzanie elementu z odkształconym martenzytem do temp. >Af spowoduje wytworznie 100% austenitu, eleent uzyskuje średnicę wyjściową –powtórne ochłodzenie elementu do tep. Martenzytu bez jego odkształcenia i następne podgrzanie do temp. austenitu nie spowoduje zmiany kształtu

Nagrzanie do temp. As –powoduje zapoczątkowanie procesu odzysku kształtu, -proces ten trwa przy dalszym ogrzaniu aż do osiągnięcia pierwotnego kształtu w temp. Af –przerywając dopływ ciepła w zakresie pomiędzy As i Af uzyskujemy częściowy odzysk kształtu.

Stent z nitinolu do implantacji w aorcie:

rurka stalowa jest ściśnięta do minimalnej średnicy, po wprowadzeniu do układu krwonośnego ściśniety stent w temperaturze 37 rozszerza się i zwiększa prześwit naczynia.

Stent ze stali austenitycznych:

-zwiekszenie średnicy uzyskuje się z zastosowaniem balonika ze sprężonym powietrzem

Stopy Ni-Ti w protetyce stomatologicznej:

- na elementy aparatów ortodontycznych oraz innych elementów do leczenia ortodontycznego

Odporność zmęczeniowa nitinoli

Nitinole są odporne na zmęczenie i powstawanie pęknięć zmęczeniowych

Niejednorodna powierzchnia stentów

Elementy z nitinolu pracują w warunkach obciążeń cyklicznie zmiennych:

-stenty są narażone na zmianę naprężeń wymuszanych przez prace serca

-łuki ortodontyczne na nierównomierne naprężenia w trakcie jedzenia

-cykliczne zmiany siły i naprężeń powodują cykliczne zmiany struktury austenit-martenzyt-austenit

W warunkach dwóch faz nitinole są bardziej odporne na zmączenie.

Odporność korozyjna nitinoli:

-zapewniona przez warstwe TiO2

-względnie odporne na działanie związków fluoru

-naprężenia i srodowisko kwaśne z jonami fluoru przyspieszają zniszczenie

Dużo niklu stanowi problem-należy przeciwdziałać przechodzeniu niklu do tkanek

Tantal i jego stopy

Właściowści:

-gęstość 16g/cm3

-temperatura topnienia 3290 K

-temperatura wrzenia 5731 K

-mała przewodność elektryczna

-duża odporność chemiczna

Wpływ na organizm człowieka:

- brak przypadków chorób spowodowanych kontaktem z tym pierwiastkiem

-w kontakcie z tkanką ludzką jest obojętny

Stopy Ta-Ti

Właściwości:

-duża wytrzymałość – większa niżsamego tytanu

-współczynnik sprężystości bliższy kości

-odporność na korozję

Stopy niklu-zastosowania w stomatologii:

-stosowane są alternatywnie do stopów kobaltu

-część populacji jest uczulona na związki niklu dlatego pomimo korzystnych wł. Mechanicznych i odporności na korozję stosowane są rzadziej niż stopy kobaltu

Stopy muszą zawierać: Ni, Cr, Mo

Zalety berylu w stpach niklu:

-poprawia lejność

-podwyższa twardośc

-ułatwia utlenianie

Wady berylu:

-toksyczność

-podwyższenie skłonności do korozji szczelinowej i wżerowej

Stopy Ni można stosować na częściowe protezy zębowe w połaczeniu z innymi materiałami

-cechują się niską przewodnością cieplną

-po polerowaniu uzyskują bardzo dobry połysk

-dają komfort użytkowania

-właściwości mechaniczne są porównywalne z właściwościami stopów kobaltu

Stopy złota:

Złoto jest idealnym biomateriałem z uwagi na właściwości bakteriobójcze, bakteriostatyczne, biozgodność

Czyste złoto stosowane do uzupełnień protetycznych z zastosowaniem metody galwanicznej:

-dość niska twardość-dlatego stosowane są stopy

-b. dobra odporność na korozję

Osadzona warstwa złota stanowi podbudowę pod ceramikę korony złożonej

Stopy złota wytwarzane są z:

-metalami szlachetnymi: Pt, Pd, Ag

-metalami nieszlachetnymi: Cu, Zn, Sn, Ni

Zalety stopów Au:

-niższa temperatura topnienia

-dobra przyczepnośc ceramiki po utlenianiu wysokotemperaturowym

-wysoka biozgodność

- odpornośc na korozję w jamie ustnej

Wady stopów Au ( w porównaniu do stopów Co i Ti):

- duża gęstość

-niższa twardośc i wytrzymałość

-porównywalny lub nieco wyższy współczynnik rozszerzalności cieplnej

Stopy Au:

I grupa: co najmniej 65% Au, nie mniej niż 75% złota oraz metali z grupy platynowców

II grupa: co najmniej 25% Au, mniej niż 75% złota i metali z grupy platynowców

Sopy palladu:

-zastosowanie w stomatologii

-głównym dodatkiem stopowym jest Ag

-właściwości mechaniczne i technologiczne są porównywalne do stopów Au

-mają niższą gęstość niż stopy Au i nieco wyższą temperaturę topnienia

Amalgamaty:

-dentystyczne stopy metali z rtęcią do wypełniania ubytków

-amalgamat nie wiąże się z zębiną i szkliwem

-stop na amalgamat ma postać drobnych cząstek

-zawartość srebra nie może być niższa niż 40 %

Stop i rtęć są kapsułkowane

-podczas mieszania stopu z rtęcią przy małej zawartości miedzi zachodzi reakcja amalgamacji w wyniku której stop twardnieje a cała rtęć zostaje związana w fazy stałe, nietoksyczne

Stopy wysokomiedziowe cechują się wyższymi właściwościami mechanicznymi, wyższa odpornością na korozję od amalgamatów o mniejszej zawartości miedzi

Amalgamaty stosowane są ze względu na:

-dużą trwałość

-łatwośćzakładania do ubytków

- trwałośc kształtu

-długotrwałe działanie bakteriobójcze

Wadą amalgamatów jest:

-nieestetyczny wygląd

-znaczne przewodnictwo cieplne

-udział w procesach galwanicznych w jamie ustnej

-możliwośc przebarwienia zębów

Klasyfikacja bioceramiki:

-ceramika porowata: zdolnośc tworzenia naturalnego połączenia z tkanką kostną

-ceramika bioaktywna: miedzyfazowe połączenie implantu z tkanką kostną

-ceramika resorbowalna: zastąpienie ulegającego resorpcji implantu przez tkankę kostną

Zalety bioceramiki: bardzo dobra biozgodność chemiczna z tkanką kostną, możliwość impregnacji lekami

Problemy: brak biozgodności fizycznej z tkanką kostną, ujemny wpływ Al. Na układ nerwowy, mała wytrzymałośc w czasie degradacji materiłu

Postaci materiałów bioceramicznych: kształtki gęste, kształtki porowate, grabule, proszek

Materiły ceramiczne mogą być stosowane na implanty lub ich elementy, powłoki na implantach

Wytworzenie powłok ceramicznych na implantach metalicznych: odcina je od kontaktu z płynami ustrojowymi, ogranicza przechodzenie szkodliwych jonów, poprawia biozgodność, zwiększa odporność na zużycie

Techniki pokrywania materiałami ceramicznymi: plazma, rozpylanie jonowe, IBAD, osadzanie elektrochemiczne

Materiały ceramiczne resorbowane w tkankach:

-apatyt biologiczny: jest budulcem ludzkich kości i zębów, jest fazą nieorganiczną, mała krystaliczność

-fosforany wapnia: można sztucznie wytworzyć, są biologicznie aktywne, największa biotolerancja

-hydroksyapatyt:otrzymywany syntetycznie lub wytwarzany w oparciu o naturalny materiał (kości zwierzęce), niestechiometryczny, krystalizuje w układzie jednoskośnym

Biceramika hydroksoapatytowa łączy się z kośćmi przez strefę międzywarstwową z udziałem tkanki kostnej, aktywność procesu łączenia zależy od powierzchni porowatej ceramiki

Powłoki HA stosowane są w: ortopedii, traumatologii, stomatologii

Wytwarzane na powierzchni wyrobów najczęściej metodą natryskiwania plazmowego

Jakość powłoki, jej skład chemiczny i stopień krystalizacji jest mało powtarzalny i trudno kontrolowany

-fosforan trójwapniowy TCP: posiada dwie odmiany polimorficzne, przemiana polimorficzna powoduje dużą zmainę obojętności co wpływa na powstanie pęknieć przy chlodzeniu ceramiki, charakteryzuje się większą rozpuszczalnością w warunkach in vitro w porównaniu do HA

Materiały ceramiczne z kontrolowaną reaktywnością

-bioszkło: podstawowy składnik-krzemionka powstaje na skutek przyłączenia czterech atomów tlenu do atomu krzemu, który w organizmie ludzkim jest niezbędny do prawidłowego wzrostu, dobrej kondycji skóry, włosów, podwyższa odpornośc korozyjną, nie pogarsza biozgodności materiału

Do bioszkła wprowadzane są modyfikatory: ZnO, B2O3 i F2Ca celem poprawy jego lepkości i topliwości

O właściwościach mechanicznych bioszkieł decydują: skład chemiczny, skład fazowy, czas po implantacji

Materiały ceramiczne obojętne w kontakcie z tkankami lub roztworami fizjologicznymi:

Al2O3, węgiel pirolityczny, SiC,Si3N4, TiO2

Biomateriały ceramiczne obojętne wykonane z Al2O3: stosowane m.in. na elementy endoprotez stawowych charakteryzują się:

Zawartością Al2O3 większą niż 95,5%

Gęstościa pozorną większą niż 3,9 g*cm-3

Twardością 2300HV

Wytrzymałością na ściskanie 4000Mpa

Wytrzymałością na zginanie większą niż 400 Mpa

Na właściwości elementóe wykonanych z ceramiki korundowej wpływ mają:

Czystość, wielkość i kształt ziaren, struktura porów wewnątrzziaren, agregacja i orientacja krystalitów

Bioceramika obojętna stosowana jest w postaci:

Gładkiej – na elementy endoprotez, porowatej –na powierzchnie w które będzie wrastać tkanka

Bioceramika porowata:

Ulega w wiekszym stopniu starzeniu, jej właściowości mechaniczne ulegają starzeniu

-Biomateriały węglowe

Dobra biotolerancja w środowisku tkanek i płynów ustrojowych, dobre właściowości fizykochemiczne, odpornośc na działanie promieniowania jonizującego

Dzielimy je na: warstwy węglowe, węgiel pirolityczny, materiały kompozytowe

-Cementy kostne i stomatologiczne:

Zespalają mięśnie lub inne materiały z kością lub ze sobą, wypełniają przestrzenie ubytków

Zastosowanie: ortopedia, stomatologia, chirurgia szczękowo-twarzowa

Cementy są produktami dwuskładnikowymi-po wymieszaniu powstaje mieszanina umieszczana w miejscu przeznaczenia, cementy akrylowe utwardzane są w wyniku reakcji polimeryzacji, cementy szkło-jonomerowe, cynkowo-fosforanowe, wapniowo-fosforanowe, twardnieją w wyniku reakcji kwasowo-zasadowej.