Autorytet i jego socjotechniczna użyteczność:
1. Etymologia pojęcia: Termin autorytet wywodzi się z języka łacińskiego. Słownikowe asocjacje wyglądają następująco:
Auctoritas:
1. Poręczenie, poręka, uwierzytelnienie,
2. Wzór, przykład,
3. Rada, namowa.
W. Kopaliński dostrzega następujące konotacje związane z tym terminem:
Autorytet – prestiż, powaga, wpływ, znaczenie, mir; człowiek, instytucja mająca wpływ, znaczenie, ciesząca się powagą, mirem; arbiter, znawca, wyrocznia, mistrz, alfa i omega.
Popatrzmy jak dalej wyglądają językowe asocjacje wzbudzane przez omawiany tu termin.
Autorytet I
1. Człowiek budzący zaufanie, będący ekspertem w jakiejś dziedzinie albo wyrocznią w sprawach moralnych, cieszący się poważaniem i mający wpływ na zachowania i myślenie innych ludzi.
2. Instytucja, pismo itp., które mają wpływ na opinie społeczną, cieszą się popularnością i poważaniem, gdyż reprezentują wartości lub treści akceptowane i uznawane przez jakąś grupę.
Autorytet II
Moc wpływania na opinie i zachowania innych ludzi, uznanie, poważanie u ludzi, powszechny szacunek, uchodzenie za eksperta w jakiejś dziedzinie.
Kto pełni funkcje autorytetu?
Enumeratywną próbę opisu zjawiska autorytetu, w wymiarze podmiotowym, podejmuje J. Kirschner, który wyróżnia następujące podmioty pełniące rolę autorytetu:
- matka, ojciec,
- przełożony,
- ktoś silniejszy,
- państwo i ci, którzy twierdzą, że je reprezentują,
- specjaliści wszelkiego rodzaju,
- większość,
- osoby utytułowane itp.
2. Zakres pojęcia:
Warto także kreśląc zakres pojęcia autorytetu wyróżnić trzy jego podstawowe wymiary:
- ogólnospołeczny, oparty na normach i systemach wartości ogólnych, powszechnych;
- grupowy i instytucjonalny, którego podstawę stanowi porządkowanie lub podporządkowanie się w zależności od specyficznego celu zachowania;
- jednostkowy, oparty na zachowaniu i działaniu pojedynczych osób.
3. Można mówić o kilku nurtach definiowania autorytetu. Ogólne pojęcie autorytet w naukach społecznych (w socjologii, psychologii, pedagogice) może być stosowane w trzech znaczeniach ze względu na aspekt formalny:
- atrybutowym, gdy chcemy nazwać cechę danego stanu rzeczy;
- relacyjnym, gdy chcemy określić relację danego stanu rzeczy, któremu przysługuje cecha bycia autorytetem;
- czynnościowym (procesualnym), gdy chcemy nazwać proces tworzenia się danego zjawiska społecznego.
T. Aleksander dokonuje próby wyliczenia podstawowych atrybutów współczesnych autorytetów. Do takich zalicza:
- umiejętności i pomoc w zakresie poradnictwa merytorycznego,
- rzetelne wykonywanie pracy i obowiązków,
- skuteczność działania, ponadprzeciętne rezultaty osiągane w swojej specjalności,
- inteligencja i uzdolnienia w dziedzinie danego autorytetu,
- wola niesienia pomocy swych odbiorcom,
-godność człowieka, osoby posiadającej autorytet, itp.
Autorytet jako relacja – składniki:
- podmiot autorytetu (podmiot oddziałujący)
- przedmiot autorytetu (poddany wpływowi)
- dziedzina autorytetu (w jakich warunkach zachodzi oddziaływanie)
Autorytet jako proces:
W przypadku autorytetu możemy mówić o trzech podstawowych etapach jego funkcjonowania.
A. Etap powstawania autorytetu.
B. Etap utrwalania i funkcjonowania w pełni rozwiniętej relacji autorytetu.
C. Etap zaniku autorytetu.
Etap powstawania autorytetu. To etap, gdzie podmiot autorytetu pojawia się w świadomości odbiorców, zyskuje zaufanie dla swych komunikatów, a także swojej osoby. Można tu wyróżnić, z troski o metodologiczny porządek, kilka podetapów:
zaistnienie podmiotu autorytetu w sferze percepcyjno-świadomościowej odbiorców,
budowa wiarygodności komunikatów podmiotu autorytetu,
budowa wiarygodności samego podmiotu (tu ważny jest wizerunek podmiotu autorytetu, a także przesunięcie kategoryzacyjne z określonego komunikatu na jego nadawcę),
postrzeganie podmiotu autorytetu przez pryzmat schematycznych i automatycznych klasyfikacji dokonywanych przez jego odbiorców.
Etap utrwalania (trwania) autorytetu. W tym okresie autorytet zdobywa kredyt zaufania swych odbiorców. Tu relacja autorytetu może być w znacznej mierze pochopną inercji logiki wewnętrznej procesu. Skuteczność podmiotu autorytetu jest pochodną:
wstępnych kategoryzacji odbiorców, pozytywnego uprzedzenia,
wiary w przydatność i dobrą wolę.
Wartość komunikatów autorytetu jest wyznaczana przez ocenę jego źródła.
W praktyce życia społeczno-politycznego można dostrzec ponadnaturalną zdolność trwania autorytetu pomimo widocznych czynników godzących w podstawy funkcjonowania tej relacji. To skutek niechęci do zmiany poglądów, systemów wartościowania, wyznawanych stereotypów, mitów itp., przez odbiorców autorytetu. Ci ostatni, w znacznej mierze pod wpływem procesów analityczno-wartościujących, a także woli zachowania własnej tożsamości, pozytywnego obrazu swej osoby (por. dysonans poznawczy), przyjmują autorytet w sposób pozbawiony krytycyzmu i sceptycyzmu.
Zanik autorytetu. Pomimo znacznych zdolności inercyjnych również relacja autorytetu osiąga kres swego funkcjonowania. Można wyróżnić trzy podstawowe powody zaniku autorytetu:
zanik jest efektem wygaśnięcia powodów skłaniających strony do interakcji (tu relacja autorytetu przybiera wymiar transakcyjny, kontraktu zawartego na określony czas lub odnoszący się do określonej sytuacji np.: porada prawna),
zanik jest wynikiem zniknięciem samego podmiotu autorytetu (śmierć osobowego nośnika, likwidacja instytucji itp.).
zanik jest efektem wyczerpania się wewnętrznych sił procesu (podmiot autorytetu stracił posłuch, pozytywny odbiór, uprzedzenie, kategoryzację).
Tytuły do autorytetu. Badając zjawisko autorytetu nie sposób nie przytoczyć jednego z najbardziej powszechnych podziałów, który wyróżnia autorytet: wartości, wiedzy i funkcji. Jak bowiem przekonuje uważna obserwacja społecznych interakcji źródła legitymacji autorytetu mogą być bardzo różne:
- autorytet wartości (etyczny)
Taki podmiot, jest swoistym drogowskazem, przede wszystkim w szeroko rozumianej sferze aksjologicznej. Doradza on innym, jest źródłem informacji, a także bardzo często przykładem, jak należy żyć. „Autorytet moralny przypisywany jest osobom lub instytucjom, których postępowanie jest zgodne z ogólnie cenionymi wartościami etycznymi i moralnymi”. Autorytet moralny odnosi się także do kwestii: jak żyć się powinno, jakich wartości przestrzegać, jakich praw moralnych się trzymać, aby osiągnąć pewne z góry założone cele? Bardzo często ten rodzaj autorytetu jest powiązany, bardziej lub mniej, z życiem duchowo-religijnym.
- autorytet wiedzy (merytoryczny),
Autorytety merytoryczne pełnią funkcje użyteczne, służą radą, informacją, dzielą się swą wiedzą, doświadczeniem. W sprawach dostatecznie ważnych, a zarazem dających się rozstrzygnąć stanowczo, autorytet eksperta jest dla podejmującego decyzję jedynym gwarantem trafności przyjętych założeń. Tu autorytet jest odpowiedzią na złożoność świata zewnętrznego – współcześnie to najczęściej specjalista w wąskiej dziedzinie. (por. integralny i cząstkowy)
- autorytet funkcji (stanowiska)
Autorytet deontyczny to autorytet przełożonego, kierownika, szefa, dowódcy. Jest on niejako przypisany z góry, nadany a priori. Wynika on z faktu powierzenia komuś ważnej społecznie funkcji. Nie jest tu konieczne staranie się podmiotu o pozyskanie tego rodzaju zwierzchności, po prostu ją posiada, wskutek różnych zewnętrznych przyczyn wpływających na takie, a nie inne ułożenie społecznych interakcji.
Funkcje autorytetów. T. Aleksander pokusił się o wyczerpujące, enumeratywne wyliczenie poszczególnych funkcji. Kształtują się one następująco:
- autorytet jako źródło wzorów, modeli działania, myślenia,
- funkcje porządkujące i stabilizujące,
- autorytet jako recepta na ograniczoność człowieka,
- czynnik uwarstwienia społecznego,
- autorytet jako czynnik wzmacniający władzę,
- autorytet jako odpowiedź na sytuację niepewną,
- funkcja integracyjna,
- wyzwolenie aktywności i innowacyjności w określonym kierunku,
- propagowanie jasnych reguł i norm postępowania,
- funkcja racjonalizacyjna i optymalizacyjna dla odbiorców,
- wychowanie, nauczanie, socjalizacja.
Charakter oddziaływania relacji autorytetu. Czynniki determinujące skuteczność wpływu autorytetu można przeanalizować na poziomie:
1. Podmiotu autorytetu
2. Przedmiotu autorytetu
3. Autorytatywnego komunikatu
4. Więź przedmiot-podmiot autorytetu
5. Warunków sytuacyjno- środowiskowych
1. Mechanizmy determinujące skuteczność oddziaływania podmiotu autorytetu:
Wizerunek podmiotu autorytetu - wypadkowa jego odbioru przez przedmiot autorytetu. Określa on, w jaki sposób dany podmiot jest postrzegany: czy jest w ogóle zauważany, czy wyróżnia się od otoczenia i innych pretendentów do tej roli, czy wydaje się dla odbiorców atrakcyjny, spełnia ich oczekiwania, w końcu, czy budzi zaufanie, skłania do uległości, wydaje się potrzebny itp.? Wszystkie te czynniki i wiele innych mogą zadecydować: czy dany podmiot zostanie zakwalifikowany do kategorii autorytetu. Dość spójny i pozytywny, w pewnej grupie docelowej, odbiór danego podmiotu to pierwszy krok do uzyskania statusu autorytetu.
Asymetria w zasobach między stronami interakcji jest wynikiem konwergencji kilku czynników. Po pierwsze to element obiektywnych uwarunkowań, całokształtu nierówności między podmiotami, gdzie jeden jest od drugiego bardziej inteligentny, bardziej doświadczony, sprawny itd. Na ten wymiar nakłada się całokształt zabiegów promocyjnych i autopromocyjnych podmiotu autorytetu. Jest to szczególnie ważne, gdyż kwestia wizerunku i zauważenia asymetrii dochodzi do skutku w sferze przeżyć indywidualnych odbiorów. To oni dokonują projekcji swych celów, zamierzeń, preferencji i przez pryzmat sfery obiektywnych faktów, wydają osąd. Przy uwzględnieniu aktywnej roli podmiotu autorytetu ten element jest dość podatny na sterowanie.
Więź między stronami interakcji ma przenieść płaszczyznę kontaktów między podmiotami na grunt pozamerytoryczny. W takim ujęciu skuteczność podmiotu autorytetu jest warunkowana nie tyle ich obiektywną przydatnością, sprawnością merytoryczną, walorami etycznymi, ile przez osobistą więź między podmiotami. Przekazy od podmiotu autorytetu zyskują aprobatę dzięki temu, że jego odbiorcy w jakiś sposób są z nim połączeni. W skrajnych przypadkach przybiera to formę afektywnego zaangażowania, o korzeniach dość zbieżnych z oddziaływaniem charyzmatyków. Więź między stronami, o bardzo różnej genezie, skutkuje zatraceniem krytycyzmu odbiorców. Uległość przedmiotu autorytetu ma charakter identyfikacji, zależnej od siły i trwałości takiej łączności.
Pozamerytoryczny charakter. Wbrew pozorom siła podmiotu autorytetu nie zawsze opiera się na wspólnocie racji. Taka kwalifikacja ma swoje uzasadnienia. Jednym z nich przesuniecie akcentów w relacji na grunt pozamerytoryczny. Skuteczność podmiotu autorytetu jest warunkowana nie tyle siłą argumentu, lecz raczej więzi pomiędzy stronami, postrzeganiem i kwalifikacją danego źródła, siłą przyzwyczajeń i preferencji odbiorców. W miarę kontaktów z danym podmiotem odbiorcy mogą go obdarzyć „kredytem zaufania”. Taka relacja jest w znacznym stopniu pochodną schematu, przyzwyczajenia, inercji samego procesu. Wstępne kategoryzacje mogą skutkować pozytywnym nastawieniem lub wystąpieniem mechanizmów o charakterze „samospełniającego proroctwa”.
układ o kierunku zależności podmiot→przekaz jest podstawą skutecznego oddziaływania w relacji autorytetu. Przekaz autorytetu odnosi zamierzony skutek, gdyż jest poddany wstępnej selekcji, która jest wynikiem określonego odbioru nadawcy. Uproszczając: dobry przekaz to ten, który pochodzi od dobrego źródła. To silnie zakorzeniony mechanizm utrwalany przez siłę ludzkich przyzwyczajeń, wygodnictwa i lenistwa intelektualnego, obiektywnego faktu funkcjonalnego przystosowania się człowieka do wymagań środowiskowych itp.
2. Przedmiot autorytetu jako element sterowania społecznego
Traktując przedmiot autorytetu jako pewną złożoną całość należy dostrzec występowanie mechanizmów warunkujących uległość zarówno w wymiarze indywidualnym jak i ponadjednostkowym. Mogą być to czynniki o rodowodzie wewnątrzjednostkowym, będące wynikiem kontaktów z innymi podmiotami lub środowiskiem zewnętrznym. Często trudno jednoznacznie rozstrzygnąć genezę danego czynnika, jako, że wpływy poszczególnych wymiarów wzajemnie się krzyżują, wspierają i uzupełniają.
Czynniki pochodzenia intraindywidulanego są pochodną mikrosystemu biologiczno-psychicznego każdej jednostki. Dla potrzeb relacji autorytetu można tu przywołać całokształt spuścizny biologicznej mającej określone skutki dla zachowań jednostek. To szeroko podzielane potrzeby, zarówno niższego jak i wyższego rzędu, sposoby ich zaspokajania, reakcje o charakterze bezwolnym, automatycznym, schematy zachowań emocjonalnych, warunkowane biologicznie itp. Chodzi tu o wszystkie te czynniki, które nie wynikają z kontaktów z innymi podmiotami lub środowiskiem, lecz mają charakter wrodzonych.
Czynniki o charakterze interindywidualnym, są pochodną relacji między jednostką, a innymi jednostkami, grupami społecznymi. Wynikają zarówno z kontaktów międzyjednostkowych, jak także z kolektywnego wymiaru aktywności jednostek. To całokształt doświadczeń danego podmiotu, do tych sfer aktywności się odnoszący. Skutek takich pobudzeń widać we względnie jednolitych wzorach myślenia i zachowania. Jeżeli uznać zjawisko konformizmu za pochodne takich kontaktów będzie to właściwa egzemplifikacja. Konformizm informacyjny, jest pochodną indywidualnych potrzeb jednostki, lecz także wzorem zachowania, automatycznie przyswajanym w kontaktach z innymi podmiotami. Konformizm normatywny jeszcze bardziej kieruje naszą uwagę w stronę wpływu kolektywu na jednostkę. Podobne znaczenie dla uległości ma szereg innych czynników: zachowania schematyczne i automatyczne będące odbiciem szerszych tendencji, wzory kategoryzacji, stereotypy, uprzedzenia, schematy poznawcze wspólne w jakiejś grupie odniesienia.
Czynniki o charakterze ekstraindywidualnym, są pochodną stosunków jednostki z jej naturalnym otoczeniem, lub też otoczeniem stworzonym sztucznie przez innych ludzi. Do tej kategorii należy zaliczyć całokształt wzorów kulturowych przekazywanych w procesie socjalizacyjnym, dzięki którym jednostka nabiera orientacji w otaczającej ją rzeczywistości, potrafi dostosować swe zachowania do poziomu akceptowanego w danej zbiorowości, lecz także uczy się funkcjonalnego przetrwania. To także wymiar praw stanowionych, które ograniczają i sterują ludzką aktywnością. Zakres terminu „autorytet prawa” wpisuje się właśnie w ten przypadek.
3. Komunikat autorytetu jak element skutecznego wpływu:
Analiza komunikatu nie może omijać wszelkich zagadnień kontekstowych. Przekaz musi właściwie „współgrać” z samym nadawcą, podmiotem autorytetu, a mówiąc ściślej z jego wizerunkiem w oczach odbiorców. Jest to pochodna naturalnych i wykreowanych przymiotów nadawcy, jego celów, zamierzeń, sposobu działania itp. Na etapie budowy relacji, gdy podmiot autorytetu dopiero stara się o uznanie, przekaz jest tym, co przyciąga uwagę drugiej strony. Ma zachęcić do uwagi, zaktywizować, przekonać, wywołać pozytywny odbiór.
Przekaz autorytetu może mieć formę:
perswazyjną, czyli taką, która jest oparta na sile argumentu, logice wywodu. Tu podmiot autorytetu porusza się w płaszczyźnie merytorycznej, oddziałuje za pomocą logiki i do logiki się odwołuje. Ma, zatem zaktywizować odbiorcę, pobudzić jego sprawność umysłową.
Przekaz autorytetu może także oddziaływać za pomocą treści i formy emocjonalnej, lub na sferę afektywną wpływać. Przekaz taki przybiera formę otwartą i jasną, gdzie środki i cele oddziaływania nie są dla odbiorców tajemnicą. Może przybierać także formę sugerującą, w znaczeniu łączności z sugestią. Tu założenia programowe są nieco inne i zbieżne z kryteriami kwalifikacji danych działań w ramy pryncypialnej definiowanej sugestii.
Sugerującą o następujących atrybutach:
kierowanie płaszczyzny na grunt pozamerytoryczny, omijałby racjonalne „obwody” analityczno-decyzje odbiorców,
oddziaływanie za pomocą emocji i na tą sferę wpływał, występował raczej w formie zakamuflowanej i niejawnej, przynajmniej, jeśli chodzi o sam sposób dochodzenia do skutku.
ostateczny wpływ, skuteczność musi być rozpatrywana poprzez całokształt takich przyczyn jak: jego szeroko podzielany odbiór, uznanie, zafascynowanie adresatów, wcześniejsze osiągnięcia, sukcesy, mit na takiej kanwie wytworzony, dyletanctwo odbiorców, ich zachowania schematyczne i automatyczne.
Przekaz musi być atrakcyjny raczej łatwo przyswajalny, „przyjemny” dla ucha i oka, wręcz gratyfikacyjny.
4. Rola warunków sytuacyjno-środowiskowych w oddziaływaniu autorytetu. Uwarunkowania sytuacyjno-środowiskowe nie zawsze pełnią rolę statysty, niezbędnego otoczenia. Nieraz mogą być produktywnym narzędziem oddziaływania, zwłaszcza, gdy korzysta z nich podmiot świadomy swej roli, jako aktywnego kreatora. Czynniki takie nadają barwy, a czasami wręcz sensu pozostałym elementom. Wzbogacają ich treść lub kompletnie ją modyfikują. To całokształt elementów uzupełniających, które nie mają swego źródła w podmiocie, przedmiocie i przekazie autorytetu. Różne jest ich pochodzenie, stopień ogólności, siła i charakter wpływu na samą relację.
Cechy oddziaływania autorytetu w wymiarze socjotechnicznym. Sugestywność autorytetów wynikałaby z następujących przyczyn:
tendencje do poszukiwania zewnętrznych źródeł danych, informacji, porad i rozwiązań (autorytet jako drogowskaz merytoryczny lub moralny),
nadwartościowanie roli przymiotów podmiotu autorytetu (podstawowy błąd atrybucji) jako uzasadnienie bezkrytycznego odbioru treści i nadawcy autorytatywnych przekazów,
zanik krytycyzmu i sceptycyzmu poznawczego, którego wynikiem jest bezwolna akceptacja i legitymacja określonych podmiotów jako „godnych zaufania” autorytetów,
przesunięcie jakościowe, które powoduje, iż odbiorcy podmiotu autorytetu postrzegają jego przekazy przez pryzmat społecznych norm, uprzedzeń, stereotypów, stanowiących uzasadnienie pełnienia przez niego roli autorytetu. Schemat wartościowania przebiega w kierunku: od podmiotu/roli do jego przekazów (komunikatów),
inercja procesów oceniająco-wartościujących, które skutkują trwaniem danego podmiotu w roli autorytetu pomimo oczywistych przeciwności (niechęć do zmiany poglądów przedmiotu autorytetu itp.),
autorytet jako projekcja wewnętrznych chęci, woli, interesów przedmiotu autorytetu. Podmiot autorytetu jest „bytem wirtualnym” utworzonym na bazie jednostkowych lub społecznych potrzeb (autorytet jako lustrzane odbicie preferencji odbiorców),
autorytet jako pochodna potrzeb psychicznych, zapotrzebowania na przywódcę, czynnik zapewniający bezpieczeństwo, ład społeczny, integralność wewnętrzną jednostek-odbiorców,
autorytet jako odpowiedź na skomplikowanie i złożoność środowiska poznawczego decyzyjnego
brak świadomości lub niedowartościowanie przez odbiorców autorytetu kreacyjnego charakteru czynników sytuacyjno-środowiskowych, a także roli subiektywnie postrzeganej asymetrii zasobów poszczególnych stron, itp.
Zalety i wady posługiwania się socjotechnika opartą na autorytecie:
Zalety:
pozwala wykorzystać naturalne skłonności odbiorców do „wygodnictwa intelektualnego”
korzysta z głęboko wdrukowanych schematów socjalizacyjnych propagujących podporządkowanie autorytetom
nie wymaga wysiłku od odbiorców- wystarczy bierne podporządkowanie
jest to metoda elastyczna: korzysta z dobrodziejstw zarówno wyższości merytorycznej nie gardzi jednak także sugestią oraz manipulacją
wykorzystuje inercyjność procesów poznawczych i ewaluacyjnych (mniejsze koszty dalszego oddziaływania)
jest skutecznym środkiem gdy nieraz brakuje argumentów, a jednocześnie z różnych względów bardziej inwazyjne metody są niepożądane
może być podstawą długotrwałej współpracy
Wady:
dezaktywizuje odbiorcę – korzysta z schematów poznawczych
podmiotowość, suwerenność, autonomia odbiorcy jest ograniczana
Kieruje uwagę na sam podmiot (autorytet) mniejsze znaczenie ma sam przekaz (siła argumentu)
Skutki podporządkowania autorytetom – zwłaszcza gdy pochodne bezrefleksyjności- mogą być dalekie od zamierzonych dla odbiory
W warunkach współczesnych postępujący proces deprecjacji autorytetów – kryzys tradycyjnych autorytetów
W środowisku politycznym coraz trudniej liczyć na aprioryczne podporządkowanie odbiorców wobec autorytetów politycznych