Zagadnienia:

1. W poszukiwaniu typologii systemów politycznych.

2. Demokracje skonsolidowane.

3. Demokracje nieskonsolidowane.

4. Pomiędzy demokracją i autorytaryzmem: „szara strefa” polityczna.

5. Autorytaryzm nieskonsolidowany.

6. Autorytaryzm skonsolidowany.

7. Demokracje i autorytaryzm – płaszczyzny analizy.

Literatura:

Andrzej Antoszewski – Systemy polityczne współczesnej Europy.

M. Żmigrodzki – Współczesne systemy polityczne.

Andrzej Antoszewski – Systemy polityczne współczesnego świata.

Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych.

P. Ostaszewski – Międzynarodowe stosunki polityczne.

E. Trela-Mazur – Problemy bezpieczeństwa współczesnego świata.

Poszukiwania typologii systemów politycznych.

System – zbiór elementów, które maja wspólne cechy.

System polityczny – 1. Układ, który tworzy płaszczyzny artykułowania interesów i samoregulacji (Jankowski) 2. Aparat państwowy oraz ogół zasad politycznych i norm regulujących ich wzajemne stosunki (Kowalski).

Od czego zależy efektywność systemu politycznego:

• nie stosuje zmasowanych środków przymusu

• stwarza ekonomiczne warunki do kulturowego rozwoju

• zapewnia bezpieczeństwo kraju

Typologia systemów politycznych:

• poziom ekonomiczny

• struktura władz

• budowanie i tworzenie formacji politycznych

• wyznawane religie i jej wpływ na zarządzanie społeczeństwem

Europa Zachodnia – wysoki poziom ekonomiczny

Czy tylko wolne wybory są gwarantem demokracji?

Czy istnieje „szara strefa”, w której istnieją państwa przechodzące od autorytaryzmu do demokracji i odwrotnie. Co to jest „szara strefa?” Jakie państwa do niej należą.

Czy wybory są jedynym faktem gwarantującym spełnienie oczekiwań demokratycznych. Co się dzieje pomiędzy wyborami? Jak się zachowują systemy polityczne pomiędzy wyborami?

Czym jest demokracja – dawniej i dziś?

Co to jest wolność?:

• wolne państwa

• z ograniczona wolnością

• łamiące wolność

Czy przesądzają o tym instytucje? Jakie? Czy może to procedury przesądzają o demokracji państwa.

Poprzez wybory istnieje możliwość przejęcia władzy.

Wolność głoszenia poglądów politycznych – aspekty wolności (5)

Każdy obywatel ma prawo ubiegać się o urząd.

Autorytaryzm skonsolidowany – ustrój, który ma możliwość skutecznie przeciwdziałać presjom politycznym (legalizacja opozycji).

Nieskonsolidowany – nie ogranicza kontestacji istniejącego reżimu.

Demokracja skonsolidowana – Wielka Brytania, Holandia, Belgia, Hiszpania, Luksemburg. Skupiona wokół wspólnych zjawisk.

Czy możemy do łączyć do nich państwa UE?

Demokracje skonsolidowane są systemami liberalnymi. Istnieje możliwość rywalizacji.

Pluralizm - w państwach demokratycznych jedna z zasad funkcjonowania parlamentarnych systemów partyjnych, polegająca na istnieniu dwóch lub więcej partii politycznych reprezentujących różne programy i orientacje, walczących o zdobycie władzy w państwie. Oznacza wolność funkcjonowania wielu organizacji w państwie. Istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest zatem legalność i swoboda działania opozycji politycznej.

Tematy:

1. Demokracja i autorytaryzm we współczesnym świecie.

2. Pojęcie i funkcje partii politycznych.

3. Typy partii politycznych.

4. System partyjny – problemy teoretyczne.

5. Systemy partyjne współczesnego świata.

Czy proces „trzeciej fali demokratyzacji” wg S. Huntingtona, będący dla F. Fukujamy w „Końcu historii” – podstawą wniosku o postępującym upodabnianiu się na wzór „zachodni”, wszystkich ustrojów politycznych, nie jest przedwczesny i nadmiernie optymistyczny?

Mnogość i zróżnicowania form politycznych na mapie politycznej świata to: wielość i niejednoznaczność kategorii systemów politycznych.

Świat zbiorowością demokratycznych państw?

Analiza ustrojów politycznych, a niejednoznaczność kategorii w prawoznawstwie (republika: Iran i Francja).

Określanie ustrojów:

W terminologii prawodawstwa:

1. Republika np. Iran, Irak, Turkmenistan, FRA, SUO, ITA)

2. Republika związkowa np. NFR, USA, Pakistan, Nigeria)

3. Monarchia konstytucyjna np. GRB, SWE, Maroko, Jordania

4. Monarchia absolutna np. Arabia Saudyjska

W literaturze politologicznej posługując się kategorią reżimu politycznego:

1. Reżim demokratyczny

2. Reżim niedemokratyczny (autorytarny)

W okresie zimnej wojny koncentrowano się na różnicowaniu ustrojów niedemokratycznych niż odróżnieniu demokracji od autorytaryzmu stąd, Giovanni Sartori w Teorii demokracji przeciwstawia demokrację jako:

• Tyranię

• Dyktaturę

• Absolutyzm

• Despotyzm

• Autokrację

• Totalitaryzm

• Autorytaryzm

Reżim – pewien porządek, układ, system.

Demokratyczne systemy polityczne cechuje:

1. Wybory funkcja mechanizmu dostępu do wiedzy oraz egzekwowania politycznej odpowiedzialności rządzących.

2. Są one rywalizacyjne, cykliczne oraz zapewniają równe traktowanie wszystkich ich uczestników przez władze państwowe.

3. Nie są podejmowane przez rządzących działania, które bezpośrednio ograniczałyby możliwość alternacji władzy.

4. Swoboda zrzeszania się dla celów politycznych oraz wolność głoszenia poglądów politycznych.

5. Każdy dorosły obywatel ma możliwość ubiegania się o mandat.

Autorytaryzm skonsolidowany – ustrój przeciwdziałający presjom demokratycznym i nie dopuszczający ani do:

• Rozszerzania zakresu swobód politycznych

• Legalizacji opozycji

• Instytucjonalizacji rywalizacji politycznej

Autorytaryzm nieskonsolidowany (ułomny) – zezwala natomiast – formalnie bądź faktycznie na ograniczoną kontensację istniejącego reżimu (liberalizacja cenzury, tolerowanie wybranych organizacji opozycyjnych lub dopuszczenie opozycji do limitowanego udziału w wyborach parlamentarnych).

Do cech wspólnych zaliczamy to, że:

1. Wybory nie są niezbędną dla systemu instytucją polityczną

2. Władza wykonawcza nie podlega ograniczeniom ani kontroli

3. Brak swobody zrzeszania się dla celów politycznych i głoszenia poglądów politycznych

4. Posiadanie rozbudowanego aparatu represji

„Szara strefa” ustrojowa:

• „przemieszczające się” reżimy polityczne – pomiędzy nieskonsolidowaną demokracją i ułomnym (nieskonsolidowanym) autorytaryzmem (Rosja, Ukraina)

Efekty ewolucji politycznych:

• W gronie państw demokratycznych lub autorytarnych

Demokracja skonsolidowana cechuje państwa:

• Europy Zachodniej – USA, CAN, AUT, NZL, JAP, IZL

• Łączy nieskrępowana rywalizacja polityczna, która nie powoduje groźby narodzin lub powrotu autorytaryzmu

• A. Lijphart – „Konsensualne i większościowe wzorce władzy”

• Wzorzec ustrojowy dla państw politycznie zapóźnionych

• Różnice instytucjonalne i w praktyce politycznej/królestwa, cesarstwa, republiki, federacje, państwa unitarne, z formą rządu w postaci parlamentaryzmu, prezydencjonalizmu, semiprezydencjonalizmu)

• Poddane otoczenie ekonomiczne, społeczne i kulturowe

• Sprawna gospodarka rynkowa

• Przekształcenie w strukturze społecznej, wykształceniu

• Nowoczesne społeczeństwo pluralistyczne

• Obszar cywilizacyjny i religijny (JAP?)

• Dojrzały system polityczny

• Wysoki poziom instytucjonalizacji

• Trwałość norm politycznych

• Powtarzalność opartych na nich zachowań

• Efektywność nie zależy wyłącznie od intencji, dobrej woli, czy talentów rządzących

• Działalność polityczna w ramach powszechnie akceptowanych standardów

• System zintegrowany, aby zapewnić spójność pomiędzy wartościami, strukturami i zachowaniami politycznymi

Juan Linz i Alfred Stepan – proces konsolidacji dokonuje się równocześnie na trzech płaszczyznach:

1. Konstytucyjnej

2. Intelektualnej

3. Behawioralnej

Prawa wyborcze kobiet:

Pod koniec XIX w. mężczyźni prawie wszędzie uzyskali prawa wyborcze.

1919r. – mężczyźni uzyskali prawo głosu.

Do 1971r. – w Szwajcarii kobiety nie miały prawa wyborczego.

Do 1952r. – w Grecji kobiety nie miały prawa wyborczego.

Do 1946r. – We Francji i Włoszech kobiety nie miały prawa wyborczego.

Do 1974r. – W Portugalii kobiety nie miały prawa wyborczego.

W 1893/94r. – w nowej Zelandii kobiety najwcześniej uzyskały prawo wyborcze!

Przejawy konsolidacji demokracji:

• Normy konstytucjonalne odzwierciedlają wartości: wolność, równość, pluralizm, tolerancja

• Uszanowanie werdyktu wyborczego odzwierciedlone w zachowaniach elit i mas

• Manifestowanie sprzeciwu wobec postaw odbiegających od norm

• Elastyczność – przezwyciężenie sytuacji kryzysowych

• Możliwość ekspresji społecznych interesów politycznych

• Reakcja UE na utworzenie AUE koalicji z J. Haiderem

• Wcześniej w koncepcji poliarchii R. Dahla – liberalna demokracja wyraża się w czterech wymiarach:

1. Rywalizacji

2. Partycypacji

3. Wolności

4. Pluralizmie

Demokracje nieskonsolidowane

Pierwsza grupa – cechy demokracji skonsolidowanych lecz krótki staż (neo-demokracje: Polska, Czechy, Węgry, Słowenia, oraz RPA) – Freedom House – wypełnianie kryteriów demokracji.

• A. Agh wyróżnił w tej grupie dwie subkategorie:

1. Semidemkracje (utrudniona alternacja waldzy, SLO, ROK), oraz

2. Pseudodemokracje (słaba opozycja) – Serbia, ALB

• Druga grupa – ugruntowane tradycje demokratycznych rządów ukształtowane rywalizacyjne systemy wielopartyjne, ale w pewnych okresach kontrolę sprawują siły nie pochodzące z wyborów (Turcja oraz większość państw Ameryki Łacińskiej).

Wspólne cechy:

• Niesprzyjające otoczenie ekonomiczne, społeczne i kulturowe

• Poza kontrolą „szara strefa” ekonomiczna

• Uwikłanie w konflikty wewnętrzne z tendencją koncentracji władzy

„Szara strefa” polityczna:

• Droga od autorytaryzmu ku demokracji bądź odwrotnie zachowując – czasami – elementy jednego i drugiego

• Trudna sytuacja ekonomiczna

• Zapóźnienie w rozwoju politycznym

• Meksyk, Uganda, Wenezuela, Peru, Ukraina, Rosja

• System partyjny nie uwzględnia podziałów społecznych

• Brak społeczeństwa obywatelskiego

• Nigeria – „kraj permanentnej tranzycji”

• Koncentracja władzy prezydenta z rywalizacyjnych wyborów

Meksyk:

• Nie zna rządów w pełni autorytarnych

• Nie zna również rywalizacyjnej demokracji

• Koncepcje systemu „partii dominującej”

Ukraina:

• Prezydent jest ucieleśnieniem narodu, jego strażnikiem oraz przywódcą ponad podziałami partyjnymi

• Niski poziom rywalizacji systemu partyjnego

• Alternacja władzy w warunkach demokratycznych reguł

Rosja (Putin) – od autorytaryzmu w kierunku demokracji:

• McFaul – „superprezydencjonalizm” pozwala Jelcynowi w XII 1999r. dokonać sukcesji władzy na rzecz Putina

• Brak ustabilizowanego systemu partyjnego

• Agh – „tyrańska większość” – narzuca swoją wolę, odmawia kompromisu w sprawach doniosłych o znaczeniu politycznym

Właściwości autorytaryzmu:

• Brak rywalizacyjnych wyborów, oznaczający pozbawienie obywateli wpływu na to kto sprawuje, a zapewniający stanowiska tylko zaufanych przywódcy politycznego lub grupy rządzących

• System polityczny oparty na braku odpowiedzialności politycznej władzy przed obywatelami i na blokowaniu możliwości kształtowania się politycznej konkurencji.

Skuteczność – kryterium odmian: ułomną i skonsolidowaną.

E. Nolte – autorytaryzm formą ustrojową: „w której przyznaje się wyższą pozycję innemu składnikowi władzy naczelnej niż parlament”.

Autorytaryzm nieskonsolidowany – sposobem niezamierzonym dopuszcza istnienie ograniczonej opozycji , choć rozwiązania instytucjonalne stają na straży tego, by nie doszła ona do władzy – jest wynikiem ułomności działań

• Frankistowska Hiszpania od połowy lat 60-tych

• Polska w 1980-81 oraz po 1986r.

• ZSRR po objęciu władzy przez M. Gorbaczowa

• Węgry pod koniec lat 80-tych

• Portugalia z okresu „wiosny politycznej” tj. po nominacji M. Caetano na stanowisko szefa rządu.

Zjawisko tzw. „semipozycji” grupy polityków krytycznych wobec reżimu, nie podważających jego podstaw i jego legitymizacji. Zdaniem J. Linza „semipozycja przypomina nieco opozycję w koalicji rządzącej”.

Autorytaryzm nieskonsolidowany (ułomny)

Liberalizacja tutaj to rozszerzanie swobód obywatelskich:

• Swobody wypowiedzi oraz stworzenie limitowanych możliwości organizowania się dla celów politycznych

• Nie stwarza warunków dla autentycznej rywalizacji politycznej

Ograniczenie cenzury oraz dopuszczenie do parlamentu drogą do erozji systemu i jego dekonsolidacji.

Algieria z 1991r. – zwycięskie wybory islamskiej opozycji FIS zrzędzącą FWN (celem FIS była likwidacja „burżuazyjnej” demokracji i stworzenie islamskiego państwa wyznaniowego na wzór Iranu). Wybory unieważniono przy wsparciu państw zachodnich. FIS zdelegalizowano, a władzę objęła armia.

Krwawa wojna do 1996r. – nowa konstytucja wzmacnia pozycję prezydenta i ukształtowanie trójpartyjnej koalicji.

Iran – dyktatura wyznaniowa – pozory rywalizacyjnych wyborów – szansa na możliwość zmian.

Konstytucja z 1997r. formułuje zasadę, że wszystkie normy prawne stanowione przez państwo winny być zgodne z normami Koranu.

Białoruś – konstytucja gwarantuje zarówno swobodę zakładania partii politycznych jak i przeprowadzanie cyklicznych, rywalizacyjnych wyborów.

• Likwidacja niezależności środków masowego przekazu

• Odsuwając od stanowisk publicznych niewygodnych ludzi, Freedom House – kraj zakwalifikowano jako łamiący prawa człowieka.

Funkcje partii politycznych

Analiza zagadnień funkcji partii poprzez jej aktywność w zinstytucjonalizowanej przestrzeni społeczno-politycznej.

Czy istotą partii politycznej jest zmiana? Co ma wypełnić?

• Jako super –gwarancja trwałości partii politycznych.

• Jako swoista super-funkcja pozwalająca na wypełnianie przez nią określonych funkcji systemowych.

• Przecięcie dwóch systemów: społecznego oraz politycznego komunikowania się elit politycznych z masowym odbiorcą (Inter. Potenc. Wyborczy i kontrola procesu decyzyjnego).

• Układ powiązań strukturalnych i funkcjonalnych konfiguracja formalna i nieformalna, mechanizmów i procedur, działań i zachowań, form kontroli i nadzoru, wartości i norm.

Kwestionowanie przydatności partii = antypartyzm

W reżimach demokratycznych – dwie komplementarne role.

1. Siła społeczno-mobilizacyjna, aktywna w ramach struktury społeczeństwa, co z reguły gwarantuje jej określony poziom społecznego „zakorzenienia” tak istotnego w rozgrywce wyborczej, wiąże się z otrzymaniem legitymacji społecznej, zezwalającej na chwilowe przejęcie odpowiedzialności za politykę państwa. Weryfikacja ma miejsce w trakcie odgrywania przez partię drugiej roli.

2. Aktor polityczno-instytucjonalny, który zostaje zaangażowany w proces kształtowania polityki państwa i decyduje, współdecyduje kto tylko ma wpływ na kierunek jej ewolucji.

W ramach nowej demokracji – schemat tożsamości (identity).

Zróżnicowanie struktury społecznej, podziały askryptywne (np. rasa, etniczność, czy nawet religia) odgrywają dużą rolę w polityce partyjnej. Legitymacja weryfikowana jest nie efektywnością, ale lojalnością (RPA).

Formy ogniw pośredniczenia pomiędzy państwem, a społeczeństwem. Partycypacyjne (zielona), wyborcze (stabilne) lub klienteli styczne.

Konflikt strategii:

1. „Społecznych”, akcentujących tożsamość ogniwa partycypacyjnego, a

2. Strategii parlamentarno-politycznych, mieszczących się w schemacie działań „elektoralnych”, partia jako ogniwo wyborcze.

3. Partia w roli ogniwa klienteli stycznego-ograniczenia:

• Elektorat poszukuje pozapartyjnego zaspokajania potrzeb

• Na scenie różnorodne organizacje interesów obywatelskich, bo

• Słabość instytucji państwa w wypełnianiu zadań wobec obywateli,

• Dążenie do wywierania wpływu na administracje państwową,

• Partie włączają się w konstelację interesów sektorowych (wywiązywanie się z obietnic wyborczych), problem jest o tyle duży, gdy dotyczy to wąskich grup.

W państwach niedemokratycznych:

• Partie tworzą układ ogniw łączących z główną rolą ogniwa nakazowo-kierowniczego, dążą do kontroli form aktywności społeczeństwa zawierając sferę publiczną i prywatną

• Kontrola nad państwem, mechanizmem manipulowania społeczeństwem

• Instytucje i procedury

• Fasadowymi, jedynie z nazwy przypominają te z systemów demokratycznych

• W wyborach akcent mali plebiscytarnej, bez naruszenia władzy partii.

• Umacniają formę działań nakazowo-kierowniczych instrumentami strategii klienteli stycznej, choć na pewno przede wszystkim w wersji „biurokratycznej”.

W reżimach tradycji konfucjanizmu (Tajwan, Korea Płd.) kształtuje powiązania ze społeczeństwem formami oddziaływań klientelistcznych występujących w postaci układu paternalistycznego (akcentowanie supremacji grupy nad jednostką).

W demokracjach afrykańskich rys polityki stanowi proces dystrybucji patronatu – układy klienteli styczne oparte na powiązaniu partii z konkretną grupa etniczną lub nawet jej częścią zwana „klanem”.

Strategie klienteli styczne (patronatu administracyjnego) w kategoriach postkomunizmu.

Konsekwencja procesu demokratyzacji:

• Proces biurokratyzacji występował w trakcie rządów komunistycznych

• Wymiana (demontaż struktur) całej kadry (dysfunkcjonalnej) w nowych warunkach społecznych – patronaż istotny dla nowej klienteli

• Nowe przeobrażenia re-biurokratyzacją państwa (pod kontrola nowych partii)

Tworzenie nowej klienteli politycznej – przyczyny:

1. Patronaż formą tworzenia stabilnych form lojalności partyjnej.

2. Duży rozmiar potencjalnych łupów, do zawłaszczenia (nieobecni nie maja głosu), kreowanie nowych zasad gry, nowe układy dotyczące stanowisk, środków finansowych, tworzenie regulacji pranych.

3. Partia dysponentem zasobów i dóbr – co daje jej szansę na stworzenie stabilnych formacji politycznych, wspartych grupami interesu.

Można sformułować hipotezę, iż możliwość stosowania przez partie polityczne strategii patronatu „biurokratycznego” wynika przede wszystkim z „dostępności” struktur administracyjnych.

Układ społeczno-polityczny → konfiguruje strategią polityczną → wyznaczanie funkcji:

1. Artykulacji i agregacji interesów społecznych

Partyjne preferencje wyznaczają strategie polityczne:

1. Reprezentują konkretną grupę społeczną.

2. Penetrują więcej niż jedną grupę w spójnym programie (USA – Demokraci i republikanie 0 strategia inkluzyjna „Catach-all”)

3. Oferują nowe programy, aby wejść na rynek wyborczy (dążą do stworzenia własnej grupy – „partie zielonych”)

4. Punktem odniesienia osoba polityka lub sponsora (populizm)

Z wypełnieniem a) → funkcje reprezentacji – prezentowanie opinii, poglądów i wartości swoich członków, jak i elektoratu. Tam, gdzie występuje rywalizacja polityczna, uruchamia się strategie aktywizacyjne w ramach funkcji kształtowania opinii społecznej.

Globalizacja – zacieranie różnic elity politycznej.

1. Rekrutowania i formowania elity politycznych

• W państwa demokratycznych jak i niedemokratycznych gdzie partie są dopuszczane w sferę przetargów władczych (wyjątki np. Oman, Kuwejt), są odpowiedzialne za „dostarczanie” liderów politycznych

• Politycy zdobywają urzędy i stanowiska z racji zaufania lub pełnienia funkcji w strukturze partii

• W reżimach prezydenckich, głową państwa osoba popierana przez partie (USA, Brazylia)

• W reżimach parlamentarnych, stanowisko premiera piastują wyżsi funkcjonariusze partii, tworzących lub współtworzących gabinet

• Partie posiadają status monopolisty.

1. Rządzenia i formułowania celów polityki państwa

2. Organizacyjnego przetrwania

Typy partii politycznych

1. Partie prosystemowe, a partie antysystemowe.

2. Poziom instytucjonalizacji jako kryterium klasyfikacji partii politycznych.

3. Od partii kadrowej do partii wyborczej.

Kryteria typologii i klasyfikacji partii politycznych – uwzględnia się np. formy aktywności partii, powiązania z otoczeniem, czy też charakter struktury organizacyjnej.

„proste” kryteria klasyfikacyjne → z jedną zmienną

• M. Duverger – „Political Parties” (1965) rozważa charakter członkowstwa w partiach i wyróżnia: „partie bezpośrednie” (członkami są indywidualni obywatele) ; „pośrednie” (zasada grupowego członkowstwa).

• S. Neumann

Klasyfikacje oparte na ocenie ich funkcjonalności (lub braku) wobec ustroju politycznego (reżimu):

• Partie prosystemowe (konstytucyjne), które akceptują konstytucyjne i polityczne zasady gry politycznej.

• Partie antysystemowe (rewolucyjne), które podejmują różnorodne działania nastawione na podważenie lub osłabienie legitymacji systemu demokratycznego – są fenomenem sytuacyjnym – w przekonaniu ich twórców.

Partia antysystemowa jest instytucjonalna wobec demokratycznych układów politycznych, kwestionując m.in. ich legitymację społeczną, zasady gry politycznej, czy nawet zdolność do zaspokojenia enigmatycznie rozumianych oczekiwań społecznych.

Partia protestu – pojemna, antyteza partii ustabilizowanych.

• Cel : rewizja polityki w obszarze X i daleko idące postulaty

• Nie kwestionują założeń demokratycznego systemu

Zaliczamy dość szeroki wachlarz ugrupowań:

Partie zielonych zaczynały jako ugrupowania protestu, godząc w programy partii ustabilizowanych, oparte na wartościach materialnych.

Partie dalekiej prawicy nowego typu – rewizja polityki wobec cudzoziemców oraz zaostrzenie prawa azylowego, kwestionujące proces integracji europejskiej (np. Front Narodowy we Francji czy Republikanie w Niemczech, Partie Postępu w Danii czy Norwegii – za likwidacją modelu państwa dobrobytu).

R. Hamel i J. Robertson wyodrębnia dwie kategorie:

1. Partia – promotora (promotor party)

2. Partia – rywala (contender party)

Partie promotora – trwają okresowo, nie liczą na mandaty lecz podjęcie określonych problemów, dążą do procesu ich polityzacji i przejęcia przez inne partie – „partie jednego przedsięwzięcia”, oferujące jedną kwestię problemową, stworzenie przez osobę z poza polityki, której udaje się przyciągnąć zwolenników. Przykłady: Liga Północy oraz Torza Italia.

Poziom instytucjonalizacji jako kryterium klasyfikacji partii politycznych:

• Poziom instytucjonalizacji kryteriów klasyfikacji partii

• Kontinuum biegunowości takich przypadków

• Klasyfikacja układu dynamicznego (warunki, decydentem), natomiast niedychotomiczna (zasadniczo różniących się cech).

Sposób interpretowania tej kategorii:

• Jeden biegun to partie w ustabilizowanych demokracjach, zalicza się do tej kategorii (socjaldemokratyczne, chadeckie, konserwatywne) – na zachód od nas np. Belgia, Francja

• Drugi biegun to partie afrykańskie, czy niektóre azjatyckie (np. w Korei Poł., na Tajwanie, czy w Bangladeszu), umieszcza się na przeciwnym biegunie kontinuum.

Poziom instytucjonalizacji partii politycznych wyodrębnia:

• Ugrupowania ustrukturyzowane

• Ugrupowania – narzędzia w ręku konkretnego polityka

W demokracjach ustabilizowanych instytucjonalizacja oznacza:

• Wzorzec stabilnych zachowań wewnątrzpartyjnych

• Stabilizacja i rutynowość zachowań

• Wzmocnienia przewidywalności dla podmiotów zewnętrznych

• Zjawisko ściśle związane z rywalizacyjnym układem przetargów

• W krajach demokratyzujących się (i reżimach pół autorytarnych) jego poziom jest niski lub nie występuje

• A. Panebianco: instytucjonalizacja jest procesem poprzez który organizacja inkorporuje wartości i cele jej założycieli.

• P. Selznick: organizacja staje się wartością samą dla siebie, niezależnie od funkcji, które ma do wypełnienia.

Przykłady partii ( z lat 50, 60 i 90 w wielu krajach afrykańskich i azjatyckich), gdy musiały przystosować się do nowych postkolonialnych warunków, co wymagało zmian programowych i ideologicznych celów, potwierdziły, że:

• Niski poziom instytucjonalizacji (rutynowości zachowań) uczynił je bardziej elastycznymi w reagowaniu na zmieniającą się sytuację otoczenia społecznego.

Dwuaspektowe zjawisko procesu instytucjonalizacji w ustabilizowanych demokracjach:

• Infuzje wartości (docenienie partii jako wartości samej w sobie)

• Drastycznie ogranicza swobody działania wewnętrznych podmiotów

• Ograniczenie w ewolucji zmian struktury organizacyjnej

Partie reżimów ustrojowych Trzeciego Świata:

• Kontrolują proces demokratycznej transformacji

• Instytucjonalizacja traktowana jest jako infuzja wartości, natomiast nie

• Jako wartość dla jej członków i dlatego pragną jej organizacyjnego przetrwania

Czynniki i klasyfikacja typów ugrupowań partyjnych:

1. Partie kadrowe

2. Partie masowe

3. Partie wyborcze

• Czynniki zewnętrzne (bliższego i dalszego otoczenia) i

• Czynniki wewnętrzne (np. charaktery struktury organizacyjnej, roli przywództwa)

• Ukształtowanie się określonego typu partii jest w dużym stopniu warunkowane pojawieniem się odmiennych koncepcji demokracji.

Od partii kadrowej do partii wyborczej:

1. Zmiana, ewolucja partii, jest efektem świadomej decyzji i racjonalnego wyboru, a jej źródła tkwią w samej partii jako organizacji i wynikają z wewnętrznej dystrybucji władzy.

2. Partii nie można traktować jako unitarnego aktora, ponieważ występuja jej trzy odrębne poziomy:

1. Partie jako urząd publiczny

2. Partie aktywistów wśród elektoratu

3. Partie jako urząd centralny

1. Typy ugrupowań (kadrowa, masowa, wyborcza), są konstrukcjami modelowymi, wynikiem tendencji na zmiany otoczenia. Stosowanie strategii nie musi być schematyczne i podobne. Łączą różne strategie (czynniki koniunkturalne czy warunki „narodowe”) jeżeli uznają zabieg za efektywny w danym miejscu, czasie i warunkach.

2. Trzy typy partii politycznych mogą być traktowane jako fazy w rozwoju organizacyjnym poszczególnych organizacji. Zwłaszcza w demokracjach ustabilizowanych, w których mieliśmy do czynienia z podobnym schematem ewolucji stosunków społeczno-politycznych i ekonomicznych. Przyjęcie strategii np. masowych czy wyborczych jest determinowane warunkami, w jakich partia się znajduje.

3. Funkcjonowanie w określonym środowisku ( z zasobami ekonomicznymi, kulturowymi, finansowymi, ludzkimi, technologicznymi) stanowi źródło szans i ograniczeń. Każda partia w miarę swoich możliwości próbuje wykorzystać zasoby. Formułowane strategie winny więc być rozpatrywane przez pryzmat czynników ograniczających oraz stymulujących, charakterystyczne dla danego miejsca i czasu.

Od partii kadrowej do partii wyborczej

System polityczny

Społeczeństwo → Selekcjonerzy (Partie i grupy interesu) → Rząd ↓

Wyjścia – decyzje i działania rządu

Model wg Davida Eastona (1981r.)

Dwa ujęcia, na to co publiczne i prywatne.

Publiczne	Prywatne
Państwo: aparat rządowy	Społeczeństwo obywatelskie: gremia autonomiczne, przedsiębiorstwo, związki zawodowe, kluby, rodziny itp.
Sfera publiczna: polityka, handel, kultura, praca, sztuka itd.	Sfera prywatna: rodzina i życie domowe

Społeczeństwo obywatelskie: praworządne społeczeństwo, podporządkowane państwu.

6 form rządów Arystotelesa:

Politeja – społeczeństwo ukształtowane przez działania władzy politycznej. Dla Arystotelesa oznaczało rządy wielu w interesie ogółu.

Oligarchia – to rząd lub dominacja niewielu. Prawo Michelsa (1962) organizacje polityczne wykazują cechy oligarchii.

Antypartyjne sentymenty – antypatia

• Wiele krajów niedemokratycznych odrzuca instytucję partii politycznych jako formę organizacji życia politycznego. Brak form „pośredniczenia” między rządzącymi, a rządzonymi.

• Dotyczy niewielkich „Państwo Trzeciego Świata”, gdzie w większości obowiązuje monarchistyczna forma państwa, a funkcję głowy państwa piastuje dożywotni i zazwyczaj dziedziczny monarcha np. król, emir, szejk, sułtan.

• największa regionalną grupą państw z zakazem tworzenia i działalności partii politycznych są kraje płd.- zach. Azij (Bahrajn, Katar, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Oman oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie).

• Konstytucje istniejące w takich krajach należy zaliczyć do kategorii oktrojowanych, a więc nadawanych przez władzę.

W Azji istnieją jeszcze kraje, w których obowiązuje zakaz tworzenia i działalności partii politycznych. Monarchie konstytucyjne Bhutan i Brunei (sułtanat). W Bhutanie od 1953 r. Zgromadzenie Narodowe o legislacyjnych uprawnieniach.

Fenomen – państwa jednej partii (wykluczenie rywalizacyjnych form tworzenia polityki) charakteryzowało wiele krajów afrykańskich.

• Partie kierujące ruchami narodowymi po uzyskaniu władzy faktycznie zmalały.

Fenomen państw demokratycznych – negatywny stosunek do partii politycznych oraz modelu demokracji partyjnej.

Kategoria protestu przeciwko rządzącym partiom, które uosabiają – wszystkie niedoskonałości partii jako instytucji.

Utrata zaufania do elit tradycyjnych, ustabilizowanych ugrupowań politycznych. Strategie prowadzą do oderwania polityki państwa od jej kontekstu społecznego. Pojawia się w polityce mit anty-partii, organizacji o celach politycznych z dążeniem do odrzucenia zasad i norm typowych dla partii politycznych (ustabilizowanych).

Cechy tych organizacji:

1. Deklaracja reprezentowania interesów społecznych części elektoratu, które nie mogą znaleźć odbicia w oficjalnej polityce państwa.

2. Unikają formalnej struktury, oferując styl podejmowania decyzji oparty na bezpośrednim udziale zwolenników. Wartością samą w sobie jest status luźnie zorganizowanego ruchu społecznego, który bezpośrednio ma gwarantować przenoszenie opinii publicznej w sferę przetargów władczych.

3. Problemy poza głównym nurtem rywalizacji partii. Mobilizują obywateli w oparciu o wartości zrywając z tradycyjnym schematem identyfikacji grupowej, opartym na artykulacji i reprezentacji materialnych interesów.

4. Nacisk w aktywności politycznej na formy symbolicznych działań. Ulice i place płaszczyzną ich aktywności.

Tożsamość antypatii prezentowały swego czasu patie ekologiczne (zielonych). Do haseł typowych dla antypatii sięgali niejednokrotnie liderzy ugrupowań ultraprawicowych.

Pytania na egzamin ustny:

1. Omów proces, który doprowadził do upadku wielu skonsolidowanych reżimów autorytarnych XX w.

2. Scharakteryzuj autorytaryzm nieskonsolidowany. +

3. Przedstaw i uzasadnij teorie Juan Linza i Alfreda Stepana w aspekcie konsolidacji demokracji. +

4. Przedstaw i uzasadnij, co według większości politologów przesądza o istocie demokracji.

5. Przestaw i uzasadnij konstrukcję typologii systemów politycznych w oparciu o próg graniczny (możliwości zrzeszania się ludzi dla celów politycznych).

6. Przestaw i uzasadnij konstrukcję typologii systemów politycznych w oparciu o próg graniczny jakim jest respektowanie wyników wyborów.

7. Przestaw i uzasadnij konstrukcję typologii systemów politycznych w oparciu o próg graniczny jakim jest poziom demokratyzmu.

8. Przedstaw zasadnicze cechy jakimi charakteryzują się systemu demokratyczne. +

9. Przedstaw i krótko scharakteryzuj systemy przeciwstawne współcześnie rozumianej demokracji. +

10. Przedstaw wspólne cechy charakterystyczne dla postaci autorytaryzmu. +

11. Scharakteryzuj czym jest tzw. „szara strefa ustrojowa”. +

12. Przedstaw jakimi zasadniczymi celami kierują się partie polityczne.

13. Rola jaką wypełnia partia w systemach demokratycznych i niedemokratycznych.

W warunkach systemów niedemokratycznych partie polityczne zmierzają do podporządkowania społeczeństwa rządzącej elicie. W państwach demokratycznych partie zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej.

1. Wymień trzy podstawowe typy partii i scharakteryzuj (X).

Czynniki i klasyfikacja typów ugrupowań partyjnych:

1. Partie kadrowe.

2. Partie masowe.

3. Partie wyborcze.

• Czynniki zewnętrzne (bliższego i dalszego otoczenia).

• Czynniki wewnętrzne (np. charakteru struktury organizacyjnej, roli przywództwa).

• Ukształtowanie się określonego typu partii jest w dużym stopniu warunkowane pojawieniem się odmiennych koncepcji demokracji.

Założenia schematu klasyfikacyjnego partii politycznych:

1. Muszą adoptować się do środowiska z jego zaletami i ograniczeniami.

2. Zmiana, ewolucyjna partii jest efektem świadomych decyzji i racjonalnego wyboru, a jej źródła tkwią w samej partii jako organizacji i wynikają z wewnętrznej dystrybucji władzy.

3. Partii nie można traktować jako unitarnego aktora, ponieważ występują jej 3 odrębne poziomy:

1. Partia jako urząd publiczny

2. Partia aktywistów wśród elektoratu

3. Partia jako urząd centralny

1. Typy ugrupowań (kadrowa, masowa, wyborcza) są konstrukcjami modelowymi, wynikiem tendencji na zmiany otoczenia. Stosowanie strategii nie musi by schematyczne i podobne. Łączą różne strategie (czynniki koniunkturalne czy warunki „narodowe”) jeżeli uznają zabieg za efektywny w danym miejscu, czasie i warunkach.

2. Trzy typy partii politycznych mogą być traktowane jako fazy w rozwoju organizacyjnym poszczególnych organizacji. Zwłaszcza w demokracjach ustabilizowanych, w których mieliśmy do czynienia z podobnym schematem ewolucji stosunków społeczno-politycznych i ekonomicznych. Przyjęcie strategii np. masowych czy wyborczych jest determinowane warunkami, w jakich partia się znajduje.

3. Funkcjonowanie w określonym środowisku (z zasobami ekonomicznymi, kulturowymi, finansowymi, ludzkimi, technologicznymi) stanowi źródło szans i ograniczeń.

Każda partia w miarę swoich możliwości, próbuje wykorzystać zasoby. Formułowane strategie winy być więc rozpatrywane przez pryzmat czynników ograniczających oraz stymulujących, charakterystycznych dla danego miejsca i czasu.

Partie wyborcze:

• Czasem wyglądają i zachowują się jak partie masowe.

• Potocznie – wynik dostosowania się partii masowych do zmieniającego się środowiska politycznego.

• Partie socjaldemokratyczne, chadeckie po 1945 r. często wprowadzały w życie programy, których celem była poprawa warunków życia rozpatrywanych przez nie grup społecznych.

• Różnice partyjne/grupowe z czasem zaczęły odgrywać coraz mniejszą rolę).

Cechy modelu partii wyborczej:

1. Kierują apel wyborczy do szerszego kręgu niż ugrupowania masowe. „Elektorat narodowy”.

Stosunki między legislatywą, a egzekutywą

1. Pojęcie reżimu politycznego.

2. Parlamentaryzm e demokracjach skonsolidowanych.

3. Prezydencjalizm i semiprezydenjalizm.

4. System rządów zgromadzenia.

5. Legislatywa i egzekutywa w demokracjach nieskonsolidowanych.

6. Legislatywa i egzekutywa w krajach autorytarnych.

Reżim polityczny → reżim wojskowy, policyjny; „sułtański” = forma dyktatury v „reżim demokratyczny”.

„Zespół wartości i zasad, na których opierać się mają struktury i zachowania polityczne oraz norm, które je regulują”.

„Faktyczny sposób, styl sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wobec niej”.

Zasady ustrojowe demokracji to:

• Demokracja przedstawicielska

• Podział władz

Idea z rzymskich tradycji republik. Współcześnie: władza ustawodawcza i wykonawcza przysługuje wyłącznie organom wyłanianym bezpośrednio (parlament) lub pośrednio (rząd) przez wyborców.

Demokracja przedstawicielska to odrzucenie możliwości zastępowania parlamentu i rządu przez jakikolwiek podmiot polityki (armię, policję, kościół, ale także przez sam lud). Jest to istotne zaostrzenie – demos wyłania parlament, a za jego pośrednictwem rząd, nie po to, by występować w ich roli.

Koncepcja Ojców – założycieli USA, ograniczenia władzy sprawowanej bezpośrednio przez obywateli.

1. Radykałowie koncep. demokr. partycyp.: „władza do ludu, w szczególnych przypadkach, do jego reprezentantów”. Współcześnie – demokr. przedstawicielska nie może być zastępowana przez obywateli.

2. Zasada podziału władz – ustanowienie relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą, która nie dopuszcza, by którykolwiek podmiot zyskał pozycję trwale uprzywilejowaną.

„Poziom” podziału władz: pion egzekutywy, druga izba parlamentu, niezawisłe sądy, partia opozycyjna.

„Pion” – nieco inny sposób – samorząd legalny czy racjonalizm wyrażające ideę ograniczenia władzy centralnej.

Zależność stosunków władzy ustawodawczej i wykonawczej określa się również reżimem politycznym. Kryteriami wyróżniania typów reżimów politycznych są:

• Sposób powoływania

• Czas pełnomocnictw

• Odpowiedzialność egzekutywy

Najczęściej wyróżniamy:

• Parlamentaryzm (model brytyjski)

• Prezydencjalizm (USA)

• Semi-prezydencjalizm (reżim francuski)

Istotą jest to, by parlament i rząd były zbalansowane, by żadna z władz nie zyskała pozycji trwale dominującej, unikalny, odrzucający, klasyczny wariant podziału władzy jest – występujący aktualnie tylko w Szwajcarii – system rządów zgromadzenia.

A.Lijphart – demokracja westminsterska to możliwość narzucania woli większości, mniejszościom zapewnienie dominacji polityki nad innymi (np. gabinetom nad parlamentem, władz centralnych nad regionalnymi lub izby niższej nad wyższą).

Model konsensualny, zorientowany na osiągnięcie kompromisu, aby zachować równowagę polityczną.

Wskaźnikiem demokratyzmu systemu politycznego jest:

• Konstytucyjne uznanie podziału władzy

• Polityczne zastosowanie

Bez względu czy mamy do czynienia z parlamentaryzmem, prezydencjalizmem, czy semi-prezydenjalizmem – nie może podejmować działań, których celem jest zapewnienie sobie pozycji jednego środka decyzyjnego. W tym sensie podział władz jest swoistym rozwinięciem zasady rywalizacji politycznej.

Parlamentaryzm – kolebka GRB, rozpowszechnił się w Europie oraz w krajach należących do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Parlamentaryzm jest raczej historycznym przypadkiem długotrwałego procesu. Ewolucja to przejęcie przez monarchę reprezentacyjnych i integracyjno-symbolicznych funkcji głowy państwa. Podobnie w demokracjach republikańskich prezydent jest symbolem jedności państwa oraz jego najwyższym reprezentantem. Uprawnienia władcze tylko podczas kryzysów politycznych.

Reżim parlamentarny – to taki, w którym władza egzekutywy (utożsamiana z gabinetem) jest pochodną decyzji parlamentu, przed którym jednocześnie ponosi ona odpowiedzialność za podejmowane decyzje polityczne.

Modelowe cechy parlamentaryzmu:

1. Układ sił politycznych w parlamencie przesądza o powołaniu premiera i uformowaniu gabinetu – G. Sartori.

2. Odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem, który może wyrazić wotum nieufności – K. Strom, M. Sobolewski.

3. Dla zachowania równowagi rząd ma możliwość spowodowania rozwiązania parlamentu i rozpisanie przedterminowych wyborów – St. Gebether.

4. Miedzy parlamentem i rządem istnieje system powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych – A. Lijphart.

Cechy odróżnienia parlamentaryzmu od prezydencjalizmu:

1. Struktura władzy wykonawczej:

• Dualizm egzekutywy oznacza istnienie dwóch nierówno prawnych członków. Głowa państwa jest pasywnym, odtwórczym członem władzy wykonawczej. Człon kreatywny stanowi natomiast gabinet kierowany przez premiera.

1. Czas trwania pełnomocnictw rządu:

• Polityczna odpowiedzialność gabinetu – jego pełnomocnictwo może być w każdej chwili cofnięte. Czas trwania nie określony z góry. W tym sensie parlamentaryzm można definiować również w sposób negatywny.

Zaliczamy do nich: Holandię, Włochy, Niemcy, Wielką Brytanię, Australię, Japonię itd.

Czynniki sprzyjające dominacji egzekutywy:

1. Dominującym typem parlamentaryzm gabinetowy

• Wysoki stopień skuteczności działań rządu wszczynającego i kontrolującego proces ustawodawczy – istnienie zdyscyplinowanej większości parlamentarnej. Przeciwieństwem – parlamentaryzm komitetowy, w którym istotna rolę w mechanizmie decyzyjnym odgrywają stałe komisje parlamentarne. Groźba dominacji legislatywy nad egzekutywą (Włochy, Belgia, Dania, Holandia). Generalnie: równowaga legislatywy i egzekutywy.

1. Zasadniczą zmienna różnicującą reżimy parlamentarne jest system partyjny.

2. Procedura powoływania i odwoływania rządu. Formalnie powołującym szefa rządu jest głowa państwa.

Różnice to wymagania formalnej aprobaty parlamentu co do składu i programu rządu, w niektórych zaś – procedury takiej się nie przewiduje.

1. W reżimach parlamentarnych stosowane są różnorodne systemy wyborcze.

2. Parlamentaryzm występuje zarówno w monarchiach, jak i republikach. Długotrwała ewolucja monarchii doprowadziła do ukształtowania się raczej stabilnych reżimów parlamentarnych. Monarcha ani prezydent nie sprawują realnej władzy wykonawczej, zachowując na ogół neutralność polityczną i sytuując się ponad podziałami politycznymi.

3. Parlamentaryzm współistnieje zarówno z modelem demokracji westminsterskiej i konsensualnej. Według A. Lijpharta, demokracja westminsterska (większościowa) oznacza wyższy poziom koncentracji władzy, co zapewnia m.in. większościowy system wyborczy, nierówny podział kompetencji między izby parlamentu, system dwupartyjny oraz jednowymiarowość kontaktu między partiami politycznymi.

Konsensualizm jest natomiast związany z wielopartyjnością, proporcjonalnym systemem wyborczym, oraz wielowymiarowością konfliktu międzypartyjnego (równowagą dotyczącą izb parlamentu).

Przeciwieństwem parlamentaryzmu jest reżim prezydencki, występujący wyłączne w krajach republikańskich.

A.Lijpart i G. Satori, cechy:

1. Wybór głowy państwa w wyborach powszechnych.

2. Konstytucyjne umocowanie władzy na określony czas (bez możliwości jego krócenia przez parlament).

3. Jednoosobowość egzekutywy.

Od parlamentaryzmu różni się prezydencjalizm jednoczłonowością władzy wykonawczej (prezydent pełni funkcję zarówno głowy państwa, jak i szefa rządu).

USA – klasyczny podział według Monteskiusza:

• Opiera się na normatywnej separacji władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej.

• Do sprawowania władzy prezydent nie potrzebuje poparcia większości parlamentarnej.

• Kongres nie wyraża mu swego wotum zaufania w momencie objęcia przez niego urzędu.

• Rozbudowany, swoisty system ograniczeń władzy ustawodawczej i wykonawczej.

• Działa w określonym kontekście politycznym (czynniki: system dwupartyjny i większościowy system wyborczy).

• Znaczny stopień rozproszenia władzy.

• Mimo niskiego poziomu instytucjonalizacji partii politycznych sprawnie funkcjonuje i zapewnia wysoki poziom politycznej stabilności.

• Jest w zasadzie rozwiązaniem unikalnym – efektem planowanej działalności polityków.

Semiprezydencjalizm v Prezydencjalizm amerykański:

1. Dualizm władzy wykonawczej, która rozdzielona jest pomiędzy prezydenta i gabinet z premierem na czele.

2. Właściwy dla prezydenjalizmu sposób powoływania głowy państwa.

• Wybory bezpośrednie lub przez specjalnie w tym celu zwołane kolegium elektorów.

1. Uprawnienia prezydenta w stosunku do rządu.

2. Brak odpowiedzialności politycznej głowy państwa przed parlamentem.

3. Możliwość przedterminowego rozwiązania parlamentu przez prezydenta np. Finlandia, Portugalia.

Różnice z amerykańskim pierwowzorem:

1. Dopuszczalność przedterminowego rozwiązania parlamentu przez prezydenta.

2. Prezydent wyposażony jest w uprawnienia ograniczające władzę ustawodawczą parlamentu.

Władza ustawodawcza

1. Funkcje parlamentu we współczesnym państwie.

2. Struktura współczesnych parlamentów.

Funkcje parlamentu we współczesnym państwie.

1. Czy parlament wśród instytucji systemu politycznego stanowi kryterium odróżniające demokrację od autorytaryzmu? – NIE!

2. Czy jego brak uniemożliwia uznanie danego systemu politycznego za demokratyczny? – TAK!

Parlamenty:

• We wszystkich typach reżimów politycznych różnią się nazwą, rozmiarem, strukturą, sposobem powoływania, uprawnieniami, aktywnością i zakresem wpływu na politykę państwa.

• Mogą liczyć od kilkunastu do niemal 3 tys. deputowanych (ChRL).

• Mogą być jedno lub dwuizbowe.

• Mogą pochodzić z rywalizacyjnych wyborów lub z nominacji.

• Mogą spełniać funkcje doradcze lub podmioty samodzielnych decyzji politycznych.

• Wszędzie symbolizują ludowładztwo, przeciwieństwo absolutnej władzy jednostki lub partii politycznej.

• Choć decyzje często zapadają poza parlamentami, to ich znaczenia – zwłaszcza w systemie demokratycznym – nie można nie doceniać.

• Dlatego zamach stanu oznacza na ogół zawieszenie jego działalności.

• David Olson, parlamenty w systemie demokratycznym mogą (nie muszą) pełnić główną rolę w formułowaniu i stanowieniu prawa oraz w podejmowaniu decyzji politycznych.

• O opozycji parlamentu decyduje nie tylko jego konstytucyjny model (który jest zróżnicowany), ale także i typ systemu partyjnego.

• Władzę ustawodawczą powierza się parlamentowi.

• Parlament dysponuje demokratyczną legislatywą do sprawowania władzy.

• W prezydencjaliźmie dzieli ją z pochodzącą z wyborów głową państwa. Jest areną ujawniania się poglądów i interesów mniejszości.

• Jest miejscem prezentowania ocen krytycznych wobec rządu.

W XIX w. stanowiły miejsce debat wąskiej elity politycznej, po to by – w wyniku upowszechniania prawa wyborczego i rozwoju partii politycznych – stać się stosunkowo łatwo dostępna areną konfrontacji poglądów.

1. Funkcja ustawodawcza – suwerenność parlamentu.

2. Funkcja kreacyjna – powoływanie i odwoływanie konstytucyjnych organów państwa.

System prezydencki – usunięcie prezydenta w ramach impeachmentu.

System semiprezydencki – wotum zaufania gabinetowi powołanemu przez prezydenta (Francja, Finlandia).

1. Funkcja kontrolna – innych organów państwowych (władzy wykonawczej) – interpelacje i zapytania poselskie w prezydencjaliźmie – publiczne przesłuchania funkcjonalizmu administracji. Istotne mogą być konsekwencje oceny negatywnej. Aktywność funkcji kontrolnej wobec rządu wiąże się z opozycją.

• Philip Norton – funkcja legitymizacyjna: parlamenty w imieniu wspólnoty politycznej wyrażają zgodę na podjęcie wiążących działań.

• David Olson – efektem działania parlamentów jest współtworzenie polityki państwa, stanowienie prawa, współdziałanie z głową władzy wykonawczej oraz wpływ na opinię publiczną.

• Robert Pockhenham – funkcję legitymizacyjną, socjalizacyjno-rekrutacyjną oraz decyzyjną (która zyskała duże zainteresowanie).

Każda funkcja R. Pockenhama ma kilka pod-funkcji:

1. Funkcja legitymizacyjna: podfunkcją legitymizacji ukrytej (debaty nad kwestiami politycznymi), podfunkcją jawnej legitymizacji politycznej (formalna aprobata dla działań podmiotów i rządu) oraz podfunkcją „zaworu bezpieczeństwa” (stwarzanie ujścia dla napięć).

2. Funkcja rekrutacyjno-socjalizacyjna: rekrutację polityczną (wyłanianie liderów), socjalizację (upowszechnianie wzorców zachowań) oraz trening polityczny (umiejętność politycznego pokonywania rywali i pozyskiwania sojuszy).

Parlament akademią nabywania kwalifikacji politycznych przydatnych przy pełnieniu funkcji publicznych.

Współczesne demokracje – rozbudowany system ograniczeń władzy. Ograniczeniem władzy legislatywy jest też – przyjęte w prezydencjaliźmie i semiprezydenjaliźmie – weto głowy państwa. Przykłady rezygnacji z instytucji parlamentu jako narodowej legislatywy są nadzwyczaj rzadkie (po zamachach stanu w Ameryce łacińskiej).

Doświadczenie Rosji, Ukrainy czy Wenezueli – nie mówiąc o reżimach autorytarnych – wskazują na to, że koncepcje funkcji parlamentu, jeśli aspirują do miana uniwersalnych, musza uwzględniać w większym stopniu, niż czynią to dotychczas, kontekst polityczny, w którym działają legislatywy. Składają się na nie tylko rozwiązania instytucjonalne, zachowania wyborcze czy system partyjny, ale także oczekiwania, jakie pod adresem deputowanych wysuwa władza wykonawcza i zdolność tej ostatniej do ich wyegzekwowania.

Struktura współczesnych parlamentów

Omawiając właściwości strukturalne współczesnych parlamentów, zwrócić musimy uwagę na zagadnienia jak:

• Organizacja wewnętrzna (unikameralizm versus bikameralizm)

• Liczbę mandatów

• Sposób kreacji izby wyższej oraz długość kadencji

Bikameralizm – element ustroju politycznego, polegający na istnieniu w parlamencie państwa dwóch izb – wyższej i niższej.

1. Izba wyższa – z jednym tylko wyjątkiem – jest mniej liczna niż niższa.

2. W odniesieniu do izb wyższych nie obowiązuje omawiana wyżej zasada materialnej równości głosu (parytety, 1 głos w Wyoming = 66 głosów w Kalifornii).

3. Kadencja izby wyższej jest zazwyczaj dłuższa niż przypadku izby niższej (Holandia, Japonia – kadencja senatora 6 lat, a deputowanego 4 lata).

4. Choć sposób wyboru członków izby wyższej jest zróżnicowany, to obowiązuje zasada rotacji (polegająca na tym, że w trakcie kadencji część senatorów jest wymieniana.

5. Kadencja izby wyższej jest na ogół stała.

Rozpatrując bikameralizm:

1. Zasada podziału władzy – pomiędzy federacją i krajami dawnymi USA.

2. Bikameralizm: symetryczny (silny, dwie izby równoważne) i asymetryczny (słaby, silniejsza izba niższa).

3. Silny bikameralizm – głównie państwa federalne (Niemcy, USA, Austria).

4. Słaby bikameralizm – występuje np. we Francji i Holandii, skrajnym przykładem jest Wielka Brytania.

Władza ustawodawcza

8. Mianowanie (Senat CAN- Gubern. Gener. Na wn. Premierów Stanów; NFR- Bundesrat z deleg. rządów krajowych)

9. Dziedziczenie (Botswana i GBR- Izba Lordów do 1999 r. lordowie dziedziczni, duchowni. Reformy Tony Blaira- z lordów dożywotnich. Charakter bikameralizmu – w izbie wyższej przewaga opozycji w perspektywie politologicznej- decyduje konfiguracja sił izby niższej.

Przesądza o tym kilka czynników:

1. Typ systemu partyjnego w danym kraju na poziomie parlamentarnym bierze pod uwagę rozkład mandatów wyłącznie w izbie niższej.

2. W ramach reżimu parlamentarnego i semiprezydencjalnego większość ukształtowana w izbie niższej przesądza o powołaniu lub upadku rządu.

3. Tam gdzie dopuszczalne jest przedterminowe rozwiązanie parlamentu decyzja taka odnosi się tylko do izby niższej.

4. W systemach demokr. izby niższe zawsze pochodzą z wyborów powszechnych.

Parlament wobec władzy wykonawczej:

Parlamenty uważane są za najbardziej „wrażliwy” element syst. polit. Pierwszymi ofiarami rewolucji zamachu stanu i puczu.

N. Posby: jeden biegun to parlamenty – areny, drugi to parlamenty transformatywne. Następnie wyróżnił:

1. Parlamenty wysoce transformatywne - kongres USA

2. Parlamenty umiarkowane transformatywne – Holandii i Szwecji – możliwości modyfikowania projektów gabinetu.

3. Umiarkowane areny – RFN, Włochy i II Republika Francji.

4. Pełne areny – Wielka Brytania i V Republika Francji, których parlamenty pozostają zdominowane przez egzekutywę (premiera Wielkiej Brytanii i prezydenta lub premiera Francji).

Typologia parlamentów wg. funkcji decyzyjnych Michaela Mezeya:

1. Parlamenty „silne” – zdolne do modyfikowania i odrzucania propozycji rządu oraz do formowania własnej linii politycznej.

2. „Umiarkowanie silne” – zdolne tylko do modyfikacji lecz już nie do odrzucenia inicjatyw egzekutywy.

3. „Słabe” – poddane całkowitej dominacji rządu (bądź prezydenta).

Typologia wg. poziomu społ. Poparcia dla instyt. parlamentu:

1. Aktywne – zdolne do modyfikowania propozycji rządu.

2. Relatywne – o skromnych możliwościach ograniczenia władzy.

Na siłę parlamentu wpływają głównie 3 rodzaje zmiennych:

1. Konstytucyjne (ograniczenia).

2. Polityczne (l. partii i ich zdolności).

3. Proceduralne (struktura, uprawnienia komisji parlamentarnych).

Parlamenty większości skonsolidowanych demokracji mają „umiarkowanie transformatywny” charakter i cieszą się uznaniem społecznym.

Najsilniejsze są parlamenty – Włoch, Holandii i Szwecji.

Najsłabsze – bryt. Izba Gmin, franc. Zgromadzenie Narodowe.

Zjawisko deficytu demokracji – wzrost władzy euro biurokracji, a co za tym idzie rządów narodowych i niezrównoważone rozszerzeniem kontroli ze strony Parlamentu Europejskiego ani tym bardziej parlamentów krajowych.

Niemożność rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji:

1. Prezydencjalizm (USA i kraje Ameryki Płd.)

2. Rządy konwentu (Szwajcaria) czy parlamentaryzmu (NOR)

Generalnie, uprawnienie egzekutywy do rozwiązania izby niższej cechuje parlamentaryzm i semiprezydencjalizm (wyjątek NOR i FIN).

Podmiotem faktycznie decydującym o rozwiązaniu parlamentu jest gabinet, uprawnienia monarchy lub prezydenta są czysto formalne.

• W Austrii, tradycja skracania kadencji uchwałą parlamentu.

Konstytucja Rosji z 1993 r. przewiduje, że parlament może zostać rozwiązany, jeżeli dwukrotnie w ciągu 3 mies. Wyrazi rządowi wotum zaufania lub jeśli trzykrotnie odrzuci kandydaturę premiera zaproponowaną przez głowę państwa.

• Oznacza to, że parlament, który chce się przeciwstawić gabinetowi jest wobec niego bezbronny.

• Niezależnie od modelu konst. parlamentu pozostaje on nadal jedną z aren ścierania się interesów reprezentowanych przez partie polityczne.

W modelu westminsterskim na czoło wysuwa się płaszczyzna pierwsza (większość rządowa przeciwko opozycji).

W nieskonsolidowanych demokr. – najważniejsze jest to, by w parlamencie ukształtowała się większość popierająca prezydenta, jeśli jej zabraknie może dojść do eskalacji konfliktu między legislatywą, a egzekutywą, grożącej powrotem rządów autorytarnych.

Wyróżniamy warianty sytuacyjne:

1. Dominację jednopartyjnej większości – wpływa na osłabienie pozycji parlamentu np. GRB, CAN.

2. Istnienie wielkiej koalicji – grupującej większość znaczących partii parlament. (HOL do lat 60).

3. Dominacje koalicji synkretycznej – obejmującej partie ideologicznie zdystansowane, Zjednocz. wokół celów pragm.

4. Ukształtowanie się jednopartyjnej lub wielopartyjnej większości prezydenckiej.

Władza wykonawcza

1. Głowa państwa.

2. Rząd jako instytucja władzy wykonawczej.

3. Formowanie koalicji gabinetowych.

Współcześnie władza wykonawcza należy do 2 podmiotów:

1. Głowy państwa (monarcha lub prezydent).

2. Rządu (wyjątek SWI, USA, gdzie prezydent jest zarazem szefem rządu).

Nowożytne państwa charakteryzują 2 sprzężone procesy polityczne:

• Postępująca autonomizacja egzekutywy wobec legislatywy

• Przesuwanie się punktu ciężkości władzy wykonawczej od monarchy ku obieralnemu i politycznie odpowiedzialnemu szefowi rządu.

Efektem tego staje się potoczne, utożsamienie władzy państwowej z władzą tego ostatniego i uczynienie z możliwości uformowania gabinetu głównego celu rywalizacji politycznej.

Głowa państwa

Większość uprawnień głowy państwa ma charakter bądź symboliczny (np. prawo ułaskawienia lub nadawania odznaczeń) bądź formalny (np. ceremonialne powierzanie misji utworzenia rządu osobie desygnowanej przez partię, która wygrała wybory).

• Konstytucje monarchiczne jak np. HOL do 1983 r. czy NOR, postanawiają, że wladza wykonawcza należy wyłącznie do króla.

• W klasycznym reżimie parlamentarnym ich władcze prerogatywy są ograniczone, a wpływ na bieżącą politykę – znacznie zawężony.

M. Grzybowski przypisuje im 4 role ustrojowe (głównie państwa):

1. Współokreślają oni wewn. i zagr. politykę egzekutywy.

2. Przewodniczą procesowi budowania porozumienia miedyzpartyjnego.

3. Są liderami opinii publicznej symboliz. ciągłość historyczną, integralność i niepodległość państwa.

Monarchia dziedziczna (elekcyjna POL w latach 1572-1795, obecnie Malezji).

Monarchia głową państwa wyłącznie w reżimie parlamentarnym.

Pozycja prezydenta odmienna (symboliczna w RFN, CZE i USA).

Obejmuje w wyniku zwycięstwa wyborczego (POL lub wyboru przez parlament (ITA, GRE) albo Zgromadzenie Związkowe (RFN).

• Wybory powszechne w reżimach parlamentarnych (IRL, AUT, POL, SLO)

• Wybory powszechne reguła w reżimie prez. i semiprezydenckim

• W USA elekci głowy państwa dokonuje kolegium wyłaniane przez wyborców i liczące 538 osób

• Powszechne i bezpośr. wybory większości państw Ameryki Płd. oraz p. postkomunistycznych o modelu semiprezydenckim (RUS, UKR, ROM) Dot. także przypadków autorytarnych (BLR).

Wymóg – uzyskanie bezwzgl. Niekiedy kwalifikowanej liczby głosów (wyjątek IRL i IND, stosuje się proporcjonalny system STV).

• W IZR i RPA w przypadku, gdy żaden z konfliktów nie osiągnie bezwzgl. większości głosów, eliminuje się kolejno tych, z najmniejszą liczbą aż do uzyskania przez jedna osobę więcej niż połowy ważnie oddanych głosów.

• W EST możliwość 4 tur, zwycięstwo wymaga 2/3 głosów (w 3i 4 tylko dwaj kandydaci). Brak rezultatu to parlament zastępowany jest przez Zgromadz. Elektor. głosowanie w 2 turach, wygr. względną większość.

• CZE – zgoda bezwzgl. Większości deputowanych

Nieskonsolidowane demokracje = wysokie wymogi formalne.

Wymóg obywatelstwa i cenzusu wieku (35 lat – USA, POL, UKR).

Cenzus domicylu – zamieszkiwanie na terenie danego kraju przez wyznaczony okres. Konstytucje GRE i ARG żądają świadectwa pochodzenia (ojciec kandydata musi być obywatelem kraju).

Konstytucje EGY (1971 r.) – kandydata prop. Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów, którą poddaje ogólnonarodowemu referendum.

Długość kadencji prezydenta – 7 lat – TUR, 6 lat – AUT, 5 lat – POL, RPA, 4 lata – USA, ARG.

Reelekcja – bez ograniczeń – FRA.

Powszechnym jest sprawowanie władzy przez 2 kadencje.

• Istotną rolę w zapobieganiu przeistaczania się władzy prezydenckiej w dyktaturę. Odgrywa stabilność reguł rywalizacji politycznej.

Neutralność polityczna prezydentów? W zależności od systemu politycznego:

• W republikach prezydenckich jest równocześnie liderem partii (USA).

• W semiprezydencjaliźmie – twórca V Republiki, gen. De Gaulle był politykiem apartyjnym. Jego następcy już nie.

• W rep. parlam. – przy ograniczonej władzy prezydenta mogą nie wywodzić się z bloków Polit. rywalizujących o władzę.

ITA, TUR – kandydaci zyskują partyjne rekomendacje.

Siła wpływu na kształtowanie polit. wewn. i zagr.

Przy ograniczeniach, prezydent może odegrać istotą rolę w kształtowaniu wizerunku państwa na zewnątrz (RFN, CZE) lub w rozwiązywaniu bieżących problemów polit. (ITA) w zależności od temperamentu, zdolności oraz posiadanego autorytetu.

Klasyczny parlamentaryzm – głowy państwa na uboczu gry (innymi słowy: panuje lecz nie rządzi), która zaostrzona jest dla premiera i kierowanego przez niego gabinetu.

Pozycję prezydenta USA wyznaczają czynniki:

• Separacje władzy ustawodawczej i wykonawczej

• Wysoki poziom legitymizacji władzy, wyznaczony zwycięstwem w rywalizacyjnych, powszechnych wyborach

• Identyfikacja z określona partia polityczną.

Rząd jako instytucja władzy wykonawczej (elementy władzy wykonawczej):

• Rząd i premier wyrazem czasowego układu sił politycznych

• Rząd (gabinet) to kolegialne, konstytucyjne centrum decyzyjne, woli partii lub koalicji rządzącej

• W reżimie parlamentarnym, tutaj podejmowane są zasadnicze kierunki polityki zagranicznej i wewn.

• Formalnie, gabinet tworzą: premier, wicepremierzy i ministrowie (sekretarze i podsekretarze stanu).

A.Bora, struktura rządu (3 poziomy):

• Polityczny (gabinet i zespół sekretarzy i podsekretarzy stanu oraz sekretarzy generalnych)

• Pośredni (dyrektorzy generalni, szefowie departamentów)

• Administracyjno-techniczny (urzędnicy ministerialni)

Republiki prezydenckie (gabinet o kolegialnych decyzjach nie istnieje)

• Sekretarze resortów (powoływani przez prezydium, stanowią odpowiednik ministrów)

• Decyzje odpowiadające władzy wykonawczej podejmuje głowa państwa

• Na czele rządu stoi premier

• Faktycznym zwierzchnikiem rządu może być też prezydent.

O powołaniu szefa rządu przesądza automatycznie wynik wyborów (RB) lub uzgodnienia międzypartyjne.

Stanowisko premiera nie zawsze obejmowane przez szefa partii dominującej w koalicji.

Porównanie premierów GRB i HOL:

• Pozycja GRB jest o wiele silniejsza

• Premier HOL nie ma uprawnień powoływania i odwoływania ministrów, nie może też wydawać dyrektyw dotyczących sposobu głosowania.

G. W. Jones wyróżnia 2 sytuacje:

1. Ministrowie pracują nad kierownictwem premiera. Jest faktycznym szefem kierowników resortów.

2. Ministrowie „służą wraz z premierem” – pełni funkcję przewodniczącego.

Obie te biegunowe sytuacje są dziś rzadkie.

Wybory rozstrzygnięciem stanu posiadania partii politycznych:

• Bezwzgl. większość mandatów, może oznaczać jednopartyjny, stabilny gabinet większościowy i samodzielne rządzenie

• Charakterystyczne, że koalicyjny charakter mają rządy większości demokracji nieskonsolidowanych (Europa postkomunistyczna, niektóre państwa Ameryki Łac. – mimo prezydenckiej formy reżimu polit. )

• Z drugiej strony wśród demokracji zaawansowanych SA takie, w których gabinet jednopartyjny nie pojawił się po II wojnie światowej ani razu (HOL, LUX) lub też był rozwiązaniem wyjątkowym.

Brak pełnego zwycięstwa = zwycięskie partie poszukują partnera koalicyjnego.

• Tworzenie jednopartyjnego gabinetu mniejszościowego przez najsilniejszą partię

• Uformowanie jednopartyjnego gabinetu mniejszościowego przez słabszą partię

• Utworzenie gabinetu koalicyjnego i niedysponującego poparciem większości parlamentarnej

• Sformowanie szerokiej „nadwyżkowej” koalicji obejmującej większą liczbę partii niż jest to niezbędne do uzyskania poparcia bezwzgl. większości parlamentarnej.

• Powołanie niepartyjnego, przejściowego gabinetu ekspertów (UKR, ITA)

Omawiając politykę koalicyjną, należy przyjąć założenie, że partie dążą do polityki wynikającej z programów partnerów koalicyjnych oraz uzyskania poparcia większości parlamentarnej.