Aksjologii kultury
Wykład I i II
I Aksjologia- teoria wartości.
Świat wartości ludzkich (w tym etycznych) jest światem specyficznie ludzkim. Aksjologia, o teoria, która próbuje opisać wszystko co ma dla ludzi wartość.
Aksjos- godny, dobry; logos- nauka
Aksjologia zajmuje się opisywaniem wartości etycznych (dobro) i estetycznych (piękno).
Wartości to jest to wszystko co jest dla nas cenne, istotne, godne pożądania, wartościowe.
II Istnienie wartości
Jednak samo istnienie wartości nie jest jednoznaczne, toczy się wieczny spór.
1.Obiektywizm aksjologiczny: zwolennicy głoszą, że wartości istnieją niezależnie od poznającego i doświadczającego ich człowieka. Wartości istnieją niezależnie od świadomości ludzkiej. Obiektywiści sądzą, że wartości to byty istniejące poza ludzką świadomością, np. pięknu przysługuje realne istnienie, które jest urzeczywistniane w dziełach sztuki
2.Przeciwieństwem obiektywizmu jest subiektywizm aksjologiczny. Głosi, że wartości są zależne od świadomości człowieka. Są wytworem psychiki. Uzależnia sądy o wartościach od osobistych przeżyć, wrażeń. Głosi brak istnienia trwałych, obiektywnych wartości. Przykładem takiego stanowiska był F. Nietze- głosił on subiektywne, biologiczne uwarunkowanie wartości. Wg niego niema obiektywnego świata wartości. Istnieją 2 światy wartości: świat wartości panów (godność, wzniosłość, wspaniałomyślność) i niewolników/ludzi przeciętnych (zazdrość, litość, przeciętność, słabość, lichość). Rasa panów przejęła wartości niewolników. Subiektywizm głosi, że wartości są ludzkimi potrzebami subiektywnymi i nie istnieją poza człowiekiem, jego świadomością, są bytami, które człowiek może odkrywać i zaakceptować lub nie.
3. Relacjonalizm aksjologiczny.
Relacjonalizm aksjologiczny jest próba syntezy dwóch poprzednio przedstawionych stanowisk. Pogląd ten zawiera w sobie myśl, że „wartość, mając zakorzenienie w przedmiocie, powstaje dopiero w zetknięciu z podmiotem. (…) Wartość zawsze jest nie tylko wartością czegoś, ale wartością dla kogoś”1.
III Poznanie wartości
Dziedzinę, która zajmuje się poznawaniem wartości- epistemologia aksjologii (teoria poznania wartości). Pyta: czy istnieje w naturze ludzkiej zmysł aksjologiczny, który odpowiada za przeżywanie siebie i świata w porządku wartości? Innym pytaniem stawianym przez epistemologię aksjologii jest Pytanie: jak przebiega proces odkrywania i ukierunkowywania się człowieka na wartości?
1.Ci, którzy wyznają obiektywizm aksjologiczny sądzą że świat wartości jest możliwy do poznania przez człowieka. Natomiast zwolennicy subiektywizmu aksjologicznego sądzą, że poznawanie i doświadczanie wartości w istocie nie wychodzenie poza samego siebie. Ma to być poznawanie siebie, swoich potrzeb i psychiki. Subiektywizm aksjologiczny stawia znak równania między istnieniem a poznaniem wartości.
(Poznanie siebie= istnienie wartości)
2.W codziennym życiu przeważnie wartości są odkrywane przez całe nasze życie. My do nich dojrzewamy. Dojrzewamy do ich rozumienia w miarę jak postępuje nasz rozwój intelektualny i duchowy. Hierarchia wartości zmienia się na przestrzeni życia.
3.Określona ontologia wartości ( teoria istnienia) determinuje sposób rozumienia procesu poznania wartości. Np. Absolutyzm aksjologiczny głosi możliwość apriorycznego poznania wartości w sposób pewny poprzez uczucia, intuicje, rozum. Człowiek, który jest zwolennikiem tego sposobu rozumienia bytu wartości w procesie ich poznania dokonuje ich odkrywania.
Subiektywizm aksjologiczny poznanie wartości ściśle wiąże z ich tworzeniem. Ma tak się dziać w myśl zasady, że świadomość wartości jest ich istnieniem. W efekcie poznanie wartości musi być ich kreowaniem. Stanowisko to „widzi w wartościach byty powoływane do istnienia przez akt oceny, przez świadomość wartościującą”2.
4. M. Scheler
Scheler twierdził, że poznanie obiektywnie istniejących wartości dokonuje się intuicyjnie. Dzięki tej zdolności wartości maja się ukazywać bezpośredni i w całej swej pełni człowiekowi. Decydująca role pełnia w tym procesie się pełnia emocje. By zatem dotrzeć do wartości należy posiadać w sobie wrażliwość emocjonalną. Religia miejscem doświadczenia wartości. Scheler doświadczeni wartości w intuicyjnych aktach powiązał ściśle z religią jako aktem przeżycia miłości i wolności.
IV Hierarchia wartości
1.Hierarchia wartości Maxa Schlera.
Max Scheler – wartości istnieją jako hierarchia.
Zauważył, że wartości tworzą modalności- grupy wartości. Wewnątrz tych struktur istnieją osobne hierarchie. Wyróżnił 5 modalności wśród wartości:
duchowe
witalne
utylitarne
hedonistyczne
Poniżej każdej modalności pozytywnej znajdują się modalności negatywne (wartości i antywartości).
Wyższą rangę mają wartości utylitarne, czyli wartość tego co jest pożyteczne/użyteczne. Jeszcze wyżej w hierarchii znajdują się wartości witalne, czyli wartości życia, nazywane przez Schelera wartościami tego co szlachetne i tego co pospolite. Następny szczebel zajmują wartości duchowe (kulturowe) wśród których możemy dostrzec 3 rodzaje wartości: estetyczne (piękno-brzydota), porządku prawnego (słuszne-niesłuszne, dobro-zło), poznawcze (prawdziwe- nieprawdziwe/fałszywe).
Posiadają one swój porządek oraz hierarchię, a ich wysokość możemy doświadczyć za pomocą preferowania rozumianego nie jako świadome stosowanie kryteriów, ale jako rodzaj uczucia intencjonalnego. W tym doświadczeniu możemy lepiej rozróżniać wysokości wartości poprzez występujące w nim prawidłowości. Scheler twierdzi, że im wartości są wyższe tym są trwalsze, mniej dzielone co pozwala dotrzeć do większej liczby ludzi oraz wywołują głębsze zadowolenie. Niezwykle ważne w tej teorii jest fakt, iż wybranie wyższej wartości jest odbierane jako dobro moralne, a niższej jako zło. Rodzaje tych wartości układają się w pewien porządek tworząc w ten sposób hierarchię.
2.Hierarchia wartości wg ks. J. Tischnera
Podobnie jak Scheler zakłada nie tylko obiektywne istnienie wartości, ale też obiektywne przeciwieństwa i podział na wartości pozytywne i negatywne i uporządkowanie wartości:
Duchowe (prawda, piękno, dobro- fałsz, brzydota, zło)
Witalne (życie, zdrowie- śmierć i choroba)
Hedonistyczne (przyjemne i nieprzyjemne)
Dobro i zło dotyczą wartości etycznych takich jak: sprawiedliwość, szlachetność, męstwo, życzliwość, heroizm. Nazwa wartości duchowych pochodzi stąd, że ich nosicielem nie jest ludzkie ciało jak w przypadku wartości witalnych i hedonistycznych ale osoba ludzka. Tischner zauważa, że prawda wśród wartości duchowych jest wartością przewodnią (najpierw trzeba coś poznać naprawdę jakim jest, a potem to coś realizować jako wartość np. etyczną lub estetyczną). Na szczycie hierarchii wartości znajdują się świętość, której przeciwstawia się demoniczność (uosobione zło). Świętość jest źródłem religii. Nadaje sens innym wartościom, a szczególnie trudom, które musimy ponieść aby realizować inne wartości. Zdaniem Tischnera ludzie, którzy nie dostrzegają Boga „sakralizują” (uznają za święte/absolutyzują) różne rzeczywistości doczesne (ludzkość, naród, historię, postęp, sukces, ojczyznę, samorealizację).
.
V Przewartościowanie wartości
1.Wartości indywidualne
Każdy z nas posiada indywidualne hierarchię wartości. Jest to subiektywna struktura tych wartości, które preferujemy, które przyjęliśmy jako własne w ciągu dotychczasowego życia. Tym samym są one pewną sumą naszych doświadczeń aksjologicznych. Są one tym, czego doświadczyliśmy. System wartości daje własną tożsamość.
2.Wartości obowiązujące w danej grupie społecznej. Indywidualny system wartości konfrontujemy z wartościami obowiązującymi w danej grupie społecznej.
3.Przewartościowanie jest procesem (długotrwałym) zmian wartości preferowanych dotychczas. Objawia się ono nagle i gwałtownie. Człowiek nie zdaje sobie sprawy z toczącego się procesu przewartościowania. Jednostka odrzuca społeczny system wartości. Odrzucenie go nie powoduje chaosu aksjologicznego. Automatycznie tworzy się nowy system wartości. Przewartościowanie jest wyrazem buntu przeciw nieakceptowanym wartościom narzuconym przez społeczeństwo. W życiu przeciętnego człowieka może wystąpić kilka momentów przewartościowania systemu wartości (nastolatki, wejście w dorosłość/dojrzałość {bunt przeciw systemowi wartości nastolatka}, Okresy buntu są nawet wskazane. (Albert Camus „Człowiek zbuntowany”, Tatarkiewicz „Historia filozofii” t.3.- Nietze)
Pojęcie przewartościowania wartości wprowadził Nietze. Głosił załamanie systemu wartości (XIX w)- powoływał się na śmierć Boga- uznawanie wartości utylitarnych (pieniądze) za najwyższe. Społeczeństwo „zamieniło” Boga na pieniądze (stały się najważniejsze). N. proponował stworzenie nowego systemu etycznego, który nie będzie legitymizowany wiarą w Boga. Zamiast tego człowiek miał być twórcą tego co dobre i złe. Człowiek - stwórca nowego ładu to nadczłowiek (człowiek pozbawiony moralności niewolnika. Ludzkość dzieli się na panów {godność, wzniosłość} i niewolników {miłosierdzie, słabość, dobroć}. Wg Nietzego niewolnicy zdominowali nadludzi, którzy przejęli ich zasady moralne i proponował, żeby powrócić do tego, żeby człowiek sam dla siebie był panem, żeby miał odwagę sam tworzyć system wartości, a nie odwoływać się do autorytetu {powoływanie się na zasady boskie jest słabością i wyrzeczenie się własnej godności}).
E. Okońska, K. Stachewicz, O wartościach i ich ambiwalencji-uwagi wprowadzające, w: Co się dzieje z wartościami? Próba diagnozy, red. E. Okońska, K. Stachewicz, Poznań 2009, s. 12.↩
E. Okońska, K. Stachewicz, O wartościach i ich ambiwalencji-uwagi wprowadzające, w: Co się dzieje z wartościami? Próba diagnozy, red. E. Okońska, K. Stachewicz, Poznań 2009, s. 13.↩