Praca zmianowa a jej wpływ na zdrowie człowieka.

Organizacja czasu pracy jest istotnym czynnikiem modyfikującym obciążenie pracą, a w konsekwencji wpływającym na zdrowie, samopoczucie, zadowolenie z pracy i jakość życia w pracy i poza pracą. Wśród zagadnień organizacji pracy szczególne znaczenie ma praca nocna i zmianowa. Wiąże się ona z koniecznością aktywności niezgodnej z naturalnym okołodobowym rytmem sen-czuwanie. W przypadku pracy zmianowej dochodzi do tego ciągła zmiana pory pracy stosownie do określonego harmonogramu, co wytwarza sytuację częstego przestawiania się na inne pory aktywności roboczej i dostrajania życia poza pracą do zmieniających się pór czasu wolnego.

Objawami zespołu nietolerancji pracy zmianowej są: zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zaburzenia psychoneurotyczne, dolegliwości sercowo-naczyniowe, większe spożycie alkoholu, kawy, leków uspokajających i nasennych.

Praca zmianowa jest zjawiskiem powszechnym w wielu gałęziach przemysłu, służbie zdrowia oraz w

usługach transportowych. Jej występowanie uwarunkowane jest z jednej strony, określonymi procesami technologicznymi, które nie mogą być przerwane z uwagi na specyfikę produktu, z drugiej zaś stosowaniem drogich urządzeń, których wykorzystanie jest bardziej efektywne, jeżeli są stale w ruchu.

Wielu pracowników uważa, że praca zmianowa wpływa negatywnie na ich stan zdrowia oraz na życie

rodzinne. Inni pracownicy natomiast preferują ten rodzaj pracy, gdyż umożliwia im uzyskanie większej liczby godzin czasu wolnego. Badania prowadzone od wielu lat na całym świecie niejednoznacznie określają skutki zdrowotne pracy wykonywanej w różnych porach doby. Występują trudności w zbieraniu i interpretacji danych dotyczących tego zagadnienia, które mogą być spowodowane tym, że istnieje wiele czynników zakłócających, które mogą mieć potencjalnie większe działanie patologiczne niż sama praca zmianowa. Poza tym występuje duża różnorodność w organizacji zmian, jak równie¿ różnice w charakterze wykonywanej pracy na poszczególnych stanowiskach oraz zjawisko naturalnej selekcji pracowników.

W wielu publikacjach dotyczących tego tematu podkreśla się ,że pracy nocnej i zmianowej nie należy

Traktować, jako czynnika o bezwzględnym znaczeniu patologicznym. Nie ma też schorzeń, które można

Przypisać wyłącznie działaniu zmieniających sie godzin pracy. Jednak można przytoczyć wiele dowodów

Na to, że praca nocna i zmianowa jest czynnikiem sprzyjającym, przyspieszającym lub nasilającym

Występowanie i przebieg wielu schorzeń i stanów patologicznych. Dotyczyć to Emo przede wszystkim

Zaburzeń snu, chorób układu pokarmowego, zmian w układzie krążenia; włączając w to chorobę

Niedokrwienia serca i nadciśnienie tętnicze, zaburzeń metabolicznych, zaburzeń układu

immunologicznego oraz zaburzen o charakterze nerwicowym. Negatywny wpływ na regulacje hormonalna

organizmu uważany jest przez niektórych autorów za potencjalny czynnik mogacy sprzyjać rozwojowi

nowotworów hormonozależnych, np. raka sutka. Praca w nietypowych zmieniających sie porach doby

może powodować zaburzenia procesu reprodukcyjnego; zmiany w cyklu miesiączkowym, w

przebiegu ciąży (poronienie samoistne, poród przedwczesny, obniżenie masy ciała noworodków),

przyspieszenie wystąpienia menopauzy oraz obniżenie płodności. Poza wymienionymi skutkami

zdrowotnymi, należy również zwrócić uwagę na zaburzenia w sferze życia rodzinnego i funkcjonowania

społecznego pracowników zmianowych, prowadzących życie wbrew naturalnym rytmom, według których

żyją ich rodziny. Jak wskazują liczne badania, tolerancja pracy zmianowej uzależniona jest od

indywidualnego chronotypu. U niektórych pracowników może wystąpić zespół nietolerancji pracy zmianowej (ZNPZ).

Objawami tego zespołu są:

zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia żoładkowo-jelitowe, zaburzenia psychoneurotyczne, dolegliwości sercowo-naczyniowe, zaburzenia funkcjonowania społecznego, negatywna postawa wobec pracy zmianowej, obniżenie ogólnej satysfakcji życiowej, nasilenie palenia tytoniu, większe spożycie alkoholu, kawy, leków uspokajających i nasennych.

Zmienne pory przyjmowania posiłków, trudności z zapewnieniem odpowiedniej jakości pożywienia w nocy i ogólnie bardziej stresujące warunki pracy w nocy są uważane za przyczynę częstszego występowania schorzeń przewodu pokarmowego w grupie pracowników zmianowych. Przejawia sie to zaburzeniami apetytu, dyspepsja (przewlekły lub nawracający ból w nadbrzuszu), zgaga, nieregularnością wypróżnień, wzdęciami, nieżytem błony śluzowej żołądka co może prowadzić do choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Uczucie zmęczenia i deficyt snu powoduje, ¿e pracownik zmianowy często sięga po kawę i papierosa, które pomagają mu w czuwaniu.

Jak powinien postępować pracownik zmianowy, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia schorzeń układu

pokarmowego?

W miarę możliwości należy utrzymywać modele regularnych posiłków. Zaleca sie, aby

pracujący na zmianie popołudniowej spożywali główny posiłek w środku dnia, a nie w środku zmiany

roboczej. Pracujący na zmianie nocnej powinni spożywać lekkie posiłki w ciągu całej zmiany oraz

umiarkowane śniadanie. Tym sposobem nie będą zbyt głodni śpiąc w ciągu dnia, a dolegliwości trawienne

będą minimalne. Poza tym należy zwracać szczególna uwagę na rodzaj spożywanych produktów

żywnościowych. W diecie warto uwzględniać wodę niegazowana, spożywac dużo warzyw, owoców,

chudego mięsa, drobiu, ryb, produktów mlecznych i pełnoziarnistych. Należy ograniczyć spożycie soli,

kofeiny i alkoholu, a także unikać tłustych produktów żywnościowych, szczególnie w nocy.

zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.

Co różni pracę zmianową od pracy dziennej?

Rodzaj pracy	Praca dzienna	Praca zmianowa
Pora pracy	Tylko w dzień	Cała doba w tym noc
System pracy	Sztywno określone godziny pracy mieszczące się zwykle w przedziale od 06:00 - 17:00	Ruchome godziny pracy Najczęstszy system rotacji 8 godzinna zmiana w cyklu R-P-N
Zdolność do pracy fizycznej i umysłowej	Wykonywanie pracy w porze najkorzystniejszej dla organizmu	Wykonywanie pracy także w porze gdy organizm wykazuje najmniejszą gotowość do wysiłku fizycznego i umysłowego
Relacje między endogennymi rytmami fizjologicznymi i środowiskowymi wyznacznikami czasu	Zgodność i stabilność relacji czasowej między rytmami endogennymi człowieka i środowiska	Brak zgodności czasowej między fazami rytmów fizjologicznych człowieka i środowiska zewnętrznego
Sen	W porze nocy zgodnie z fizjologiczną gotowością do wypoczynku	Sen wymuszony wbrew gotowości fizjologicznej organizmu i przy niekorzystnych warunkach środowiska zewnętrznego (światło słoneczne, hałas)
Żywienie	Posiłki przyjmowane przy pełnej gotowości układu pokarmowego	Posiłki w porze niekorzystnej ze względu na stan fizjologiczny układu pokarmowego i procesy metaboliczne
Wykonywanie pracy fizycznej i umysłowej	Zawsze w tej samej porze doby - korzystniej ze względu na fizjologiczną zdolność do pracy	Ciągła zmienność pory obciążenia pracą i konieczność ciągłego przystosowywania się organizmu do tych zmian
Reakcja na stresory środowiskowe	Pełne przygotowanie hormonalne i fizjologiczne organizmu na sytuacje stresowe	Słabsza odpowiedź organizmu na działanie stresorów środowiskowych zwłaszcza w porze nocy

 
U ludzi i zwierząt pozbawionych wpływu czynników środowiska zewnętrznego (izolacja) cyklicznie powtarzające się zjawiska fizjologiczne trwają 20 ÷ 28 godzin. Jest to powód, by powtarzające się codziennie procesy życiowe nazwać rytmami okołodobowymi, a nie dobowymi.

Organizm człowieka nie jest przystosowany do wykonywania tej samej pracy fizycznej czy umysłowej z tą samą efektywnością w dowolnej porze doby.

U ludzi pracujących i wypoczywających w ciągu dnia, a sypiających w nocy wykazano, że sprawność umysłowa jest największa w porze dnia i najmniejsza w środku nocy.

Zdolność do pracy umysłowej w ciągu doby .

Można na tej podstawie wywnioskować, iż sprawność umysłowa jest najwyższa w ciągu dnia. Przebieg dzienny charakteryzuje nieznaczne obniżenie sprawności umysłowej w porze wczesno popołudniowej. W teście dodawania zjawisko to występuje około 12:00 godz. Stwierdzono, iż między godzinami 14:00÷15:00 pogarsza się nieznacznie czas reakcji na dźwięk czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. Trzeba zauważyć, że istnieją czynniki modyfikujące przebieg opisanych parametrów, związane z rodzajem wykonywanej pracy, a ściślej z towarzyszącym jej zmęczeniem czy znudzeniem. Suma obu czynników to znużenie, które osiąga swoje maksimum między godzinami 16:00 ÷18:00. W porze nocy sprawność umysłowa ulega znacznemu pogorszeniu. Najgorsze wyniki testów psychologicznych osiągane są miedzy godzinami 01:00 ÷ 03:00 w nocy. Powyższy fakt ma duże znaczenie dla osób wykonujących swą pracę w nocy, zwłaszcza gdy ma ona znamiona dużej odpowiedzialności.

Wpływ na zdrowie pracownika, mimo istniejącej znacznej wiedzy na ten temat, nie jest jeszcze całkiem poznany. Praca przeciw naturalnym rytmom organizmu jest czynnikiem o stosunkowo małej ekspresji i nie wywołuje natychmiastowych skutków patologicznych. Nie można również mówić o jakimś typowym schorzeniu przez nią powodowanym. Badania nad pracą zmianową są trudne. Duża liczba czynników zakłócających o potencjalnie większym działaniu patologicznym, różnorodność form organizacji pracy zmianowej, różnice w charakterze wykonywanej pracy między stanowiskami, jak i w ramach tego samego stanowiska miedzy poszczególnymi zmianami, selekcja naturalna pracowników i inne czynniki - powodują, że wyniki otrzymywane przez różnych badaczy bywają różne.

Praca w nietypowych zmieniających się porach wpływa na cykl miesiączkowy, przebieg ciąży i kresu menopauzy.

Integracja z Unią Europejską stawia szczególne wymagania odnośnie dostosowywania warunków pracy do standardów europejskich z położeniem szczególnego akcentu na przedsięwzięcia o charakterze profilaktycznym, w tym również na wielokierunkowe działania zmierzające do zmniejszenia uciążliwości i szkodliwości pracy nocnej i zmianowej. Utworzenie Centrum Badawczo-Edukacyjnego w Zakresie Pracy Zmianowej i Ochrony Zdrowia, a następnie budowa sieci krajowych i zagranicznych ośrodków naukowych i współpracujących zakładów przemysłowych pozwoli na realizację tego celu w zakresie badań naukowych i opieki profilaktycznej nad pracownikami zmianowymi. Pierwszym krokiem w tym kierunku było opracowanie w roku 2003 jednolitego stanowiska w sprawie skrócenia czasu pracy pracowników ruchu ciągłego.