PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

ISTOTA EMANCYPACJI

Wprowadzenie w problematykę emancypacji wiąże się z odsłonięciem stereotypów jej dotyczących:

- mit o uniwersalnej emancypacji – emancypacja jest jednakowa niezależnie od tego kogo dotyczy oraz nieżalenie od warunków w jakich przebiega.

- mit o bezgranicznej wolności: emancypacja utożsamiana jest z bezwarunkową, niczym nie ograniczoną swobodą w zachowaniu.

- kolejny mit to utożsamianie emancypacji z samodzielnością, pozostawienie osoby lub grupy samej sobie w podejmowaniu różnorodnych decyzji może być dla niej doświadczeniem zniewolenia

- powszechnym uproszczeniem pojmowania emancypacji jest traktowanie jej jako czynnika zniesienia różnic między ludźmi.

WOLNOŚĆ W PERSPEKTYWIE EMANCYPACJI

Centralne miejsce w rozważaniach nad emancypacją zajmuje pojęcie wolności.Na gruncie teorii emancypacji wolność jest jednocześnie celem i warunkiem aktywności podmiotu ukierunkowanej na samodzielne osiąganie dorosłości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej. Jest faktem samoświadomościowym, który osoba osiąga w następstwie własnych doświadczeń związanych z odczuwaniem i przezwyciężaniem ograniczeń w specyficznych warunkach historycznych.

Założenia pedagogiki emancypacyjnej mówią o tym, że jest to szczególny tym samodzielności: jest jednocześnie celem, przejawem i warunkiem wolności.

emancypacja jest procesem świadomego odrzucania stereotypów i mitów, pokonywania utrudnień wywołanych aktywnością ludzką i siłami natury.

Koncepcje emancypacji:

1. Radykalno – liberalna (indywidualistyczne pojmowanie emancypacji, źródłem zniewolenia i opresji są warunki tkwiące w systemie wolnej konkurencji w wysoko rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych i konsumpcyjnych. P

2. Progresywno – liberalna (emancypacja traktowana jest jako czynnik rozwoju osoby, poprzez uwalnianie się od ograniczeń tkwiących zarówno w systemie jak i w świecie życia podmiot ma szansę osiągnąć wysoki poziom rozwoju, który zapewni mu oddziaływanie na warunki życia i wywołanie zmian w istniejących stosunkach społecznych.

3. Integracyjno – funkcjonalna (emancypacja jest procesem osiągania dojrzałości obywatelskiej, źródłem opresji i ograniczenia jest istniejący ład społeczny i polityczny, ludzie są pozbawieni wpływu na decyzje polityczne, upominają się o prawa polityczne i dążą do uczestniczenia w życiu politycznym.)

4. Integracyjno- demokratyczna (emancypacja to samodzielne osiąganie dojrzałości w procesie zbiorowego upominania się o nowe prawa i sięgania po nowe pola wolności, źródłem ograniczenia jest istniejący system polityczny.

5. Ortodoksyjno – funkcjonalna (nurt rewolucyjny, źródłem zniewolenia jest utrwalona tradycją albo utrzymana przez silną władzę satysfakcja społeczna.

6. Ortodoksyjno – radykalna emancypacja jest reakcją na dyktaturę konsumpcji, zniewolenie koniecznością nadążania za zmianą, uwalnianiem się od ograniczeń i opresji pop kultury i otwartości obyczajowej, przejawem zniewolenia jest nieumiarkowane korzystanie z dóbr materialnych.

7. Progresywno – demokratyczna emancypacja jest świadomym uwalnianiem się od nawykowego uczestniczenia.

8. W pedagogice emancypacyjnej centralną rolę odgrywa pojęcie emancypacji, czyli wyzwolenia jednostek od społecznej przemocy przez aktywny udział w kreowaniu antyrepresyjnych form wychowania i współżycia, ale i autonomię, wyzwolenie i uzyskanie przez młodego człowieka wewnętrznej niezależności od autorytetów.

Pedagogika emancypacyjna postulowała by człowiek stawał się takim, jakim chciałby być, postulowała podjęcie walki ze strukturami władzy by ją znieść, zniszczyć i nie reformować. Emancypacja oznaczała wyzwolenie się spod społecznej dominacji i zależności, ku swobodnemu wyrażaniu własnych, autentycznych potrzeb, równości szans, prawu do samostanowienia, samoregulacji, do wychowania wolnego od przemocy i wzmacniającego się JA

PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA – JEJ ŹRÓDŁA ZAŁOŻENIA

1. Geneza pedagogiki emancypacyjnej.

Termin emancypacji pochodzi od łacińskiego słowa emancipatio, które oznaczało instytucje prawa rzymskiego umożliwiającą formalne wyzwolenie syna (też wnuka i kobiety) spod władzy ojcowskiej.

Dzisiaj termin emancypacji oznacza:

    Uwolnienie się od niezależności, ucisku, przesądów

    Równouprawnienie, usamodzielnienie, uniezależnienie

Emancypować → znaczy dokonywać emancypacji, czyli wyzwalać, oswobadzać, usamodzielniać.

Emancypować się → to zdobywać niezależność, wyzwalać się, usamodzielniać się.

Dużą rolę odegrała szkoła frankfurcka dokonując kolejnego rozwoju emancypacji, a także zerwała z dawną filozofią krytykując np.: tezę o dyktaturze proletariatu w równej mierze co instytucje rozwiniętych państw kapitalistycznych.

Prąd w pedagogice, zwany pedagogiką emancypacyjną, stanowi normatywny nurt w naukach traktujących o wychowaniu, charakteryzującym się zróżnicowaną strukturą i założeniami.

Podstawą pedagogiki wyzwolenia była propozycja zakładająca inne spojrzenie na jej wartość, której podstawą była by emancypacja, czyli wyzwolenie spod władzy dominacji społecznej i zależności (krytyka takich procesów i zjawisk jak despotyzm, represja, niesprawiedliwość w stosunkach społecznych czy irracjonalizm) w kierunku swobodnego wyrażania własnych, prawdziwych potrzeb, prawu do samostanowienia, równości szans, samoregulacji i wychowywania pozbawionego przemocy "ja". Wśród przedstawicieli tego kierunku wymienia się takie nazwiska jak: Paulo Freire, Carl Rogers czy Thomas Gordon.

1. Pedagogika emancypacyjna w systemie nauk o wychowaniu.

M. Czerpaniak - Walczak wskazuje na trzy związki wynikające z relacji pomiędzy emancypacją a wychowaniem:

- EMANCYPACJA WYCHOWANIA, stanowiąca rezultat wyzwolenia się od procesu wychowania w takich wymiarach jak: naciski polityczne i ideologiczne, naciski grup interesów, monizm ofert wychowania i brak alternatywy

 

- WYCHOWANIE DO EMANCYPACJI, czyli stwarzanie warunków, które sprzyjają osiąganiu własnej wolności oraz autonomii, poprzez rozwój takich cech osobowościowych jak otwartość, odwaga, godność czy mobilność

 

- EMANCYPACJA PRZEZ WYCHOWANIE - w warstwie personalnej i interpersonalnej; jest celem wychowania, oraz wyznacznikiem jego form i treści

1. Opresja i zniewolenie – przesłanki i uwarunkowania emancypacji.

Uznanie edukacji jako procesu społecznego i nieodzownego skłania do traktowania pedagogiki emancypacyjnej jedynie w wymiarach względnych, tzn. zakładających możliwości uznania określonych racji, ale także wyrażania wątpliwości i powściągliwości. Jeśli pedagogika wyzwolenia dąży do urzeczywistnienia założeń pedagogiki humanistycznej i uznania zasady podmiotowości to może być uznana jako interesująca i pożyteczna . Jednak, gdy do głosu dochodzą tendencje destruktywne odrzucające niemal całkowicie rolę celowej edukacji, celowego nauczania i wychowania to skłonni jesteśmy twierdzić, że są to tendencje nierealne, utopijne albo prowadzące do sytuacji absurdalnej, albo zakładające uznanie owej wolności absolutnej. "Bądź wolny, bądź samodzielny, bądź niezależny", u źródeł tej pedagogiki leży zatem odwieczny dla wszystkich nurtów wychowania dylemat o granice owej wolności i jej możliwie czy konieczne ograniczenia.

Poziomy aktywności emancypacyjnej:
a) roszczeń emancypacyjnych – czyli przeświadczeń typu „należy mi się...”, „żądam...”, będących następstwem dostrzegania u innych osób pewnych wartości i oceniania ich jako potencjalne źródło szczęścia czyli satysfakcji, przy jednoczesnym niedostrzeganiu czyli lekceważeniu czynników towarzyszących powstawaniu stanu frustracji, który w rzeczywistości blokuje emancypację,
b) aspiracji emancypacyjnych – czyli poświadczeń typu „chciałabym osiągnąć, marzę o...” będących pozytywnymi regulatorami aktywności emancypacyjnej,
c) dążeń emancypacyjnych – czyli dynamiczną właściwością podmiotu, wyrażaną w zamiarach typu „ jestem na drodze do...”, „walczę o...”, które są świadomym działaniem, ukierunkowanym na uwalnianie się od ograniczeń i na korzystanie z przynależności jednostce praw. Dążenia te są najwyższą formą właściwości emancypacyjnych człowieka, warunkującą jego innowacyjność i transgresyjne zaangażowanie, a zarazem najbardziej odporną na naciski i przeciwności w dążeniu do celu.

KOMPETENCJE EMANCYPACYJNE

Kompetencja emancypacyjna to wyuczalna i dynamiczna sprawność podmiotu ( indywidulanego i zbiorowego) wyrażająca się w dostrzeganiu i rozumieniu podmiotowych ograniczeń i deprywacji, świadomym wyrażaniu niezgody na nie, obieraniu dróg ich pokonania i osiągania nowych praw i pól wolności oraz odpowiedzialnego korzystania z nich w celu doskonalenia siebie i otoczenia.

Kompetencje są bowiem celem kształcenia i wychowania (perspektywa teleologiczna) a jednocześnie warunkiem rozwijania samodzielności i krytyczności ( perspektywa metodyczna). Ich kształtowanie i rozwój odbywa się w procesie podmiotowego doświadczenia spełniającego warunki szczerości i zrozumiałości faktów, zjawisk i procesów zachodzących w samym podmiocie oraz w jego bezpośrednim i pośrednim otoczeniu.

Można je opisywać, interpretować i wyjaśniać według następujących kryteriów:

1. Indywidulanej autonomii – Pod uwagę należy wziąć, miedzy innymi możliwości podejmowania decyzji dotyczących własnego życia, usytuowania siebie w kontekście społecznym, pełnienia ról społecznych i tym podobne.

2. Uczestnictwa w życiu społecznym , w kulturze, polityce, życia gospodarczego. Dotyczy to możliwości oddziaływania na kondycje poszczególnych elementów świata życia. Kompetencje emancypacyjne są w tym przypadku wyrazem poczucia odpowiedzialności za kondycję wspólnoty oraz charakter relacji pomiędzy elementami świata.

3. Uczestnictwa w życiu zawodowym. Wyraża się ono w instytucjonalnym kształceniu poprzedzającym przygotowanie do aktywności zawodowej.

Struktura kompetencji emancypacyjnych

Pierwszym z korelatów kompetencji emancypacyjnych jest innowacyjność. Jest to szczególna umiejętność alternatywnego zachowania się, zwłaszcza w nowej sytuacji. Jest przejawem otwartości człowieka na zmianę i dyspozycją umożliwiająca świadome przełamywanie oraz odrzucanie stereotypów i wzorów oraz wprowadzanie nowych jakościowo stanów.

Drugim elementem kompetencji emancypacyjnych jest racjonalność emancypacyjna. Ten typ racjonalności przejawia się w świadomym wyrażaniu i argumentowaniu potrzeby i skutków aktywności .

Trzecim ( ostatnim ) korelatem kompetencji emancypacyjnych jest odwaga. W projekt emancypacji wpisana jest niepewność konsekwencji czynów. Podejmowanie trudu uwalniania się i osiągania nowych przestrzeni aktywności może doprowadzić do następstw niezgodnych z oczekiwaniem. Przyjmowanie na siebie odpowiedzialności, gotowości stawienia czoła różnorakim konsekwencjom podmiotowych decyzji jest wyrazem dojrzałości człowieka do bycia wolnym, do doświadczania autonomii.

SZKOŁA, WYCHOWANIE I EDUKACJE

Pedagogika emancypacyjna, która cele kształcenia i wychowania postrzega w uwalnianiu (wyzwalaniu) jednostki z narzuconych jej więzów i ograniczeń.Istotą edukacji i wychowania jest tutaj pobudzanie motywacji jednostki, jako największej siły napędowej jej rozwoju, wspomaganie jednostki w zdobywaniu samoświadomości i świadomości społecznej, uodparnianie jej na przemoc i manipulację oraz stwarzanie warunków do samokreacji i świadomego aktywnego uczestnictwa w świecie.

Ważna role wychowaniu dzieci ma nauczyciel, powinien on uznawać każdego ucznia za jednostkę autonomiczna, której przysługuje prawo do podmiotowego funkcjonowania w procesie edukacji. Dlatego tez najważniejszym celem kształcenia i wychowania przestaje być przekazywanie uczniowi wiedzy, a ważne staje się stwarzanie możliwości do kreowania przez uczniów własnej osobowości.

Najważniejsza powinnością jest wspieranie, wspomaganie rozwoju uczniów, poprzez stwarzanie korzystnych warunków, umożliwiających uczniom samorealizacje i samodoskonalenie. Aby zapewnić uczniom możliwość podmiotowego funkcjonowania w szkole nauczyciele posługują się różnorodnymi sposobami indywidualizacji pracy z uczniem.

nauczyciele przyjmują w stosunku do uczniów postawę emancypacyjna, czyli stwarzają im szansę samokreacji, stwarzają warunki, w których uczeń czuje się współuczestnikiem i współtwórca własnej edukacji, a nie przedmiotem manipulacji pozbawionym wszelkich praw. Można wówczas mówić o demokratycznym stylu komunikowania się, gdzie nauczyciel wspólnie z uczniami ustala pewne reguły dotyczące porządku, pracy, realizacji celów dydaktycznych.

Właściwe funkcjonowanie zarówno nauczycieli, jak i uczniów w edukacji jest możliwe wówczas, gdy proces kształcenia jest dwupodmiotowa interakcja. Nauczyciel jest nie tylko „nadawcą”, ale pozostaje otwarty na sygnały płynące ze strony ucznia, dokonuje ich interpretacji i dzięki temu osoby nawzajem wytyczają drogi swojego postępowania.

Przykładem edukacji emancypacyjnej mogą być wolne szkoły, istniejące w wielu krajach Europy Zachodniej. Główne założenia tych szkół to

- uczenie tolerancji dla różnic i umiejętności życia z odmiennościami,
- uczenie życia we wspólnocie i wspólnego podejmowania decyzji o tym, jak chce się żyć,
- kształtowanie człowieka nie przez zakazy, ale przez tworzenie możliwości wielostronnego rozwoju,
- uznanie szkoły za pomost między rodziną a wielkimi systemami społecznymi, w których żyjemy. Przykładem takiej szkoły w Polsce jest Wrocławska Szkoła Przyszłości, stworzona przez profesora Ryszarda Łukaszewicza. Nauka jest tu traktowana jako instrument poznawania świata, siebie i swego związku ze światem. System pracy opiera się na założeniu, że w każdym działaniu dziecka w wieku wczesnoszkolnym powinny występować trzy czynniki: element zabawy, gra wyobraźni i potrzeba doskonałości. Trzeba dzieciom pozwolić przeżyć pewne zjawiska, pobudzić emocje. Rozwijanie wyobraźni służy wyzwalaniu poznawczych możliwości dziecka.

ZAGROŻENIA I PUŁAPKI EMANCYPACYJNEJ TEORII EDUKACJI

Wielokrotne podkreślanie że emancypowanie się jest samodzielnym osiąganiem praw i pól wolności, zwraca uwagę na następstwa zlekceważenia tego, że „wolność jest osiągana przez walkę, a nie jako dar”. Wyzwolenie kogoś czasami budzi niechęć i lęk przed samodzielnością. Doświadczenie niewoli nie zawsze jest na tyle uciążliwe by wywołały gotowość zmiany własnego położenia.

POJĘCIE IZONOMII

Samo pojęcie izonomii oznacza z gr. równouprawnienie.

Współcześnie izonomia to stan , który jest rezultatem odgórnego obdarzenia człowieka zakresem wolności. Istotną właściwością tego stanu jest bierność podmiotu

Pułapki izonomii: sytuacje, jakie są następstwem formalnego, odgórnego nadania praw, bez liczenia się z kondycją tych, którzy są tymi prawami obdarowywani.

W rzeczywistości są środkami zniewolenia. Przykłady:

SYNDROM IKARA – zachłyśnięcie się możliwością korzystania z prawa i bezrefleksyjne jego egzekwowanie. Ikar, nie rozumiejąc przestróg ojca, zlekceważył je. Nie miał także celu, ku któremu kierowałby lot. Wolność sama w sobie jest niczym, trzeba jeszcze wiedzieć co z nią zrobić.

SYNDROM ELPENORA – oznacza agresję w stosunku do wyzwoliciela. W mitologi Elpenor był jednym z żeglarzy, którzy zostali zamienieni w wieprze. Elpenor został uwolniony od czaru przez odysa i okazał za to niewdzięczność

ROSZCZENIE czyli zachowania typu „Należy mi się!”

UFNOŚĆ – nadawcy prawa postrzegani są jako dobroczyńcy, którzy wiedzą lepiej co jest dobre dla innych. Daje to osobie poczucie bezpieczeństwa i uwolnienia się od czuwania nad własnymi działaniami

UNIKANIE – niezrozumienie sensu nadanego prawa wywołuje opór wobec niego. Prawo odczuwane jest jako opresja. Ludzie uchylają się od obowiązku podejmowania decyzji i samodzielnego wyboru

REZYGNACJA – młody człowiek przyjmuje odpowiedzialność za realizację zadań wykraczających poza jego możliwości i rezygnuje z rytualizacji adolescencji jako okresu przechodzenia z dzieciństwa do dorosłości.

Zagrożenie pułapkami izonomii dotyczy dwu kategorii osób/grup: tych, którym prawa i wolność nadano „z urzędu” oraz tych, które otrzymały pomoc w emancypowaniu się.

jeszcze jedna pułapka izonomii:

ZMNIEJSZENIE DYSTANSU POKOLENIOWEGO – chodzi o dystans kulturowy , którego zanikanie prowadzi do zacierania różnic pokoleniowych. Pokolenie dorosłych przejmuje wzory zachowań młodzieży, dlatego nowe pokolenie wstępuje w krąg praw i przywilejów, o które nie musi zabiegać, a do korzystania z nich nie jest wystarczająco dojrzałe.

W pułapki izonomii mogą wpaść zarówno ci, którym prawa nadano, jak i ci, którzy je nadają. Najbardziej charakterystyczne pułapki, w jakie wpadają nadawcy praw:

POCZUCIE WŁASNEJ OMNIPOTENCJI I WŁADZY – czyli przyjęcie roli wiedzącego więcej i lepiej

TENDECJA DO INTRUMENTALIZACJI PRAWA – prawo jako środek sprawowania władzy, narzędzie nagrody lub kary

SYNDROM ŚWIĘTEGO MIKOŁAJA – postawa dobroczyńcy, który wie, co jest dla innego dobre. Przy obdarowywaniu podkreśla własną życzliwość

OCZEKIWANIE WDZIĘCZNOŚCI w zamian za hojność w nadawaniu praw. Brak dowodów wdzięczności wywołuje rozczarowanie

CHOWANIE SIĘ ZA EGIDĘ PRAWA – usprawiedliwianie własnych decyzji obowiązującymi zasadami

PURYZM EGZEKUCYJNY – wszelkie łamanie prawa jest surowo ścigane

SYNDROM MISJONARZA – poczucie misji wyraża się w przekonaniu o roli nadanych praw jako wyłącznej podstawie rozwoju

Oprócz pułapek izonomii zagrożeniem emancypacyjnej teorii edukacji są też pułapki samodzielności.

Pułapki samodzielności tkwią w pozostawianiu osoby/grupy samej w sytuacji, gdy nie dojrzała ona mentalnie emocjonalnie fizycznie do radzenia sobie w danej sytuacji

Czynniki wywołujące pułapki izonomii i samodzielności :

-Niedostateczna wiedza o właściwościach człowieka i mechanizmach rządzących

jednostkowymi i zbiorowymi zachowaniami

-Opaczne rozumienie sensu wolności i równości

-Zadomowienie w tradycji i lęk przed zmianą

-Bezrefleksyjne uleganie modzie

Przedmiot badań pedagogiki emancypacyjnej:

W centrum zainteresowania poznawczego lokowane są procesy emancypacji w sytuacjach edukacyjnych, których celem jest usamodzielnianie i uwalnianie się podmiotu od doświadczanych ograniczeń.

Metodologiczne perspektywy badań nad emancypacją.

Procesy emancypacji poprzez edukację jako procesy społeczne przebiegają w specyficznej przestrzeni, która jest częścią rzeczywistości edukacyjnej. Na tę przestrzeń składają się relacje między podmiotami oraz między podmiotem i przedmiotem. Procesy badawcze prowadzone w takiej przestrzeni wyróżniają się następującymi cechami:

-Interaktywność i horyzontalność

-Przewaga podejścia humanistycznego nad scjentycznym

-Etyczność (zasada poszanowania dobra i godności człowieka).

-Wśród metodologicznych perspektyw ped eman wyróznia się realizm krytyczny, -fenomenologie oraz podejście hermeneutyczne

INSTRUMENTARIUM PEAGOGIKI EMANCYPACYJNEJ

1. Świat życia i kontekst – przestrzeń procesu emancypacji – język

Do opisywania świata na gruncie pedagogiki emancypacyjnej stosuje się wie kategorie:

1. Świat życia – na podstawie teorii działania komunikacyjnego Jurgena Habermasa (ukazuje związki między kontekstem ludzkiego działania, a procesami jego racjonalizacji)

2. Kontekst – na podstawie teorii Paulo Freire’a

Położenie podmiotu w świecie życia:

• Centralne (bierze udział we wszystkich zdarzeniach i ma wpływ na ich przebieg)

• Peryferyjne (znajduje się trochę na uboczu, nie ma większego wpływu na przebieg zdarzeń)

• Na marginesie (nie bierze udziału, ani nie ma wpływu na przebieg wydarzeń)

• Poza marginesem (wykluczenie)

Marginalizacja

Następstwa marginalizacji:

• Doświadczanie ucieśnienia inspiruje postawy emancypacyjne

• Następuje bezradność i zgoda na ucieśnienie (wg Wendy Kohli następuje uwewnętrznienie opresji)

Postacie marginalizacji:

• Wg kryterium zakresu podmiotowego życia objętego ograniczeniami w dostępie do wartości

1. Marginalizacja kompleksowa

2. Marginalizacja kombinowana (wycinkowa)

3. Marginalizacja jednowymiarowa

• Wg kryterium dziedziny życia, w której następuje ograniczenie uczestnictwa

1. Marginalizacja ekonomiczna

2. Marginalizacja kulturowa

3. Marginalizacja towarzyska

4. Marginalizacja polityczna

Przyczyny marginalizacji:

1. Niski poziom wykształcenia i jego konsekwencje

2. Niskie dochody i – co za tym idzie – standard życia

3. Niski poziom warunków socjoekonomicznych, niski standard higieny i dostępu do podstawowej opieki zdrowotnej

4. Ograniczenia fizyczne – kondycja zdrowotna

5. Niskie kompetencje społeczne

Ograniczenie procesu marginalizacji możliwe jest tylko wraz z inicjatywą wychodzącą od tych grup; pierwszym krokiem do tego celu jest edukacja i zadania, jakie niesie pedagogika emancypacyjna.

1. Podmiot i podmiotowość

Istota podmiotowości:

oświeceniowa koncepcja podmiotu – świadomy byt, który ma wpływ na treść, formę i przebieg zdarzeń, w których uczestniczy, działa zgodnie z własną wolą i z nastawieniem na zmianę siebie i świata społecznego, przyrodniczego i technicznego

do powyższej koncepcji nawiązywali J. Habermas i P. Freire

wyróżniamy podmiot indywidualny (osoba) i podmiot zbiorowy (grupa)

podmiot interpretowany jest w opozycji do przedmiotu

P. Freire wyróżnił 3 typy relacji podmiotowych:

1. Podmiot – przedmiot

Przedmiotowe traktowanie ucznia, zachowanie deterministyczne, zorientowane na kontrolę i władzę.

1. Podmiot – podmiot

„Relacja mediacji i wymiany, w wyniku której powstaje nowa jakość uznawana przez obydwie strony”; strony są sobie równe, relacja opiera się na dialogu i wzajemnym zrozumieniu

Postulaty relacji podmiot-podmiot:

1. Prawdziwość – podzielanie wzajemnego zaufania niezbędnego do otwartości i szczerości

2. Słuszność – ocena świata społecznego za pomocą wzajemnie uznawanych norm

3. Adekwatność – zgodność z obiektywnie istniejącą rzeczywistością

4. Zrozumiałość – semantycznej i gramatycznej poprawności sformułowań

1. Podmiot – podmiot z zewnętrznym obiektem/zewnętrznymi obiektami

Reakcja przebiegająca w działaniu, którego celem jest oddziaływanie na elementy systemu. Jej specyfiką jest kooperacja podmiotów ukierunkowanych na wywołanie zmian w systemie.

Podmiotowość jest atrybutem osoby lub zbiorowości odpowiedzialnej za swoje czyny.

Podmiotowość zbiorowości to zintegrowana struktura, która uwidacznia się w świadomym, racjonalnym postępowaniu człowieka.

Korelaty podmiotowości:

1. Świadoma moc sprawcza (indywidualna/zbiorowa)

2. Krytyczny, racjonalny wybór i kierunkowanie działania na realizację własnych preferencji

3. Odpowiedzialność, odwaga i godność w ponoszeniu konsekwencji swoich wyborów, decyzji oraz działań

Każdy z powyższych korelatów podlega procedurze dalszej operacjonalizacji. W tym procesie zachowana jest dyscyplina odwoływania się do pozostałych elementów struktury.

Wyróżnia się:

1. Podmiotowe sprawstwo – typ indywidualnego/zbiorowego działania, który jest osadzony w osobistym systemie wartości realizatorów i zawiera w sobie gotowość do ponoszenia konsekwencji działań

Przeciwieństwo:

sprawstwo hubrystyczne (czyny osoby zniewolonej)

czyny osoby uprzedmiotowionej (wyalienowanej)

czyny osoby rozpuszczonej (nieodpowiedzialnej

1. Podmiotowe wybory – świadome, racjonalne podejmowanie przez osobę/grupę decyzji; wynikające z krytycznej oceny sytuacji

2. Podmiotowa odpowiedzialność – zdawanie sobie sprawy z następstw poszczególnych działań oraz odważne ponoszenie ich konsekwencji

Pojęcie podmiotowości zbiorowej – proces, w którym uczestniczą wspólnoty; wszyscy członkowie postrzegają siebie jako zbiorowego sprawcę ważnych, wspólnie uzgodnionych stanów i zjawisk; mają poczucie odpowiedzialności zbiorowej.

Samodzielnie osiągana dojrzałość

Człowiek sam podejmuje trud emancypacji, rezultatem jest dorosłość pojmowana jako integracja wolności, samodzielności i odpowiedzialności, jako racjonalny, krytyczny sposób bycia w świecie

Paradoks edukacji w stosunku do emancypacji:

- tzw. „dziedziczenie statusu” – np. dzieci rodziców o wysokiej pozycji materialnej mają większe możliwości uzyskania pełnego wykształcenia wyższego

- długotrwałe pozostawanie pod wpływem oddziaływania instytucji edukacyjnej wywołuje tendencję dopasowania się do systemu, a emancypacja to świadoma niezgoda na role narzucane przez istniejący porządek społeczny

Typy świadomości i racjonalności (centralne kategorie Freire’a i Habermasa)

P. Freire:

świadomość to czynnik wyznaczający charakter relacji osoby i zbiorowości społecznej z warunkami codziennego życia i stosunków władzy

3 formy świadomości wg P. Freire’a:

1. Świadomość naiwna (tzw. nieprzechodnia – intransitive) – zachowawcza, cechuje się fatalistycznym stosunkiem do siebie i otoczenia, wiarą w przeznaczenie i brak wpływu na własny los

2. Świadomość częściowo przechodnia (tzw. semitransitive) – ludzie zdają sobie sprawę z możliwości wywołania zmian, ale nie przez siebie (siebie uważają za mało znaczących); szukają charyzmatycznych przywódców, którzy rozwiążą problemy społeczne

3. Świadomość krytyczna (tzw. przechodnia – transitive) – zdolność do krytycznego myślenia o problemach, dostrzeganiu ich i skutecznym rozwiązywaniu; prowadzi do efektywnych zmian społecznych

powyższe formy świadomości rzadko występują w czystej postaci; mogą się zazębiać tworząc formy pośrednie, ponadto poszczególne formy świadomości mogą się różnić w odniesieniu do różnych sfer życia

wg Habermasa głównym warunkiem emancypowania się jest racjonalność:

„Racjonalna jest osoba, która uprawomocnia swoje działania przez odwołanie się do kontekstów normatywnych”

Typy racjonalności wg J. Habermasa:

1. Kognitywno – instrumentalna:

Wiąże się z produkcją i technologią; polega na „panowaniu nad warunkami przygodnego otoczenia oraz inteligentnym przystosowaniu się do tych warunków”

1. Komunikacyjna:

Jest przejawem dochodzenia do zgody za pomocą porozumienia; po spełnieniu roszczeń ważności jest podstawą niezakłóconej komunikacji, a w jej następstwie – emancypacji

1. Procesy rozwoju osoby i zmiany społecznej

Emancypacja i socjalizacja

socjalizacja to proces uspołeczniania, wprowadzania w życie społeczne

Wg Bettelheim: „Najważniejszą rzeczą, jakiej powinny nauczyć się dzieci w szkole elementarnej, nie jest 3 R [Reading, writing and arithmetic], lecz socjalizacja”

socjalizacja człowieka przebiega na różnych płaszczyznach: w rodzinie, szkole, w relacjach nieformalnych

poszczególne środowiska i czynniki socjalizacji dysponują różnym potencjałem zniewolenia, zależnym także od wieku człowieka;

Największa gotowość do zmian swego położenia (poprzez uczenie się, desocjalizację, emancypację) występuje u młodzieży i młodych dorosłych.

Desocjalizacja, jej uwarunkowania i przejawy

Desocjalizacja (także derutynizacja – wg A. Giddensa) – to proces kwestionowania dotychczasowego i konstruowania nowego porządku, wprowadzania w miejsce odrzuconych norm i wzorców – nowych; jest to jedna z centralnych kategorii pedagogiki emancypacyjnej

„Desocjalizacja jest krytyczną analizą ludzkiego działania, która prowadzona jest w warunkach idealnej komunikacji (w rozumieniu J. Habermasa) i dialogu (w rozumieniu P. Freire’a)”

Desocjalizacja w edukacji przebiega na dwóch płaszczyznach – jako desocjalizacja edukacji i szkoły oraz desocjalizacja przez edukację.

Kształcenie i wychowanie w relacji do emancypacji

Samokształcenie nabiera cech procesu rozwoju pojedynczego człowieka (funkcja tradycyjna),

oraz staje się źródłem nowych rozwiązań w organizacji życia zbiorowego (nowa funkcja).

Kształcenie tradycyjne i jednolity, obowiązkowy system oświaty są ustanowione w celu przekazywania i legitymizowania wiedzy i wartości służących zachowaniu i reprodukcji systemu władzy, jednak nie idą w parze z oświeceniowymi ideami emancypacji.

POSUMOWANIE

W pedagogice emancypacyjnej centralną rolę odgrywa pojęcie emancypacji, czyli wyzwolenia jednostek od społecznej przemocy przez aktywny udział w kreowaniu antyrepresyjnych form wychowania i współżycia, ale i autonomię, wyzwolenie i uzyskanie przez młodego człowieka wewnętrznej niezależności od autorytetów.

 Pedagogika emancypacyjna nie zgadzała się na to aby osobowość człowieka była kształtowana z zewnątrz, by była przystosowywana do normatywnych, ideologicznych i politycznych żądań swoich władz państwowych. Pedagogika emancypacyjna postulowała by człowiek stawał się takim, jakim chciałby być, postulowała podjęcie walki ze strukturami władzy by ją znieść, zniszczyć i nie reformować. Emancypacja oznaczała wyzwolenie się spod społecznej dominacji i zależności, ku swobodnemu wyrażaniu własnych, autentycznych potrzeb, równości szans, prawu do samostanowienia, samoregulacji, do wychowania wolnego od przemocy i wzmacniającego się JA. Takie terminy jak wyzwolenie, emancypacja czy wolność stały się kluczowymi hasłami do wszelkich rewolucyjno-reformatorskich inicjatyw w systemach oświaty różnych państw