Zimna wojna – stan napięcia oraz rywalizacji ideologicznej i politycznej pomiędzy Związkiem Radzieckim i autorytarnymi państwami socjalistycznymi uzależnionymi od ZSRR a demokratycznymi państwami kapitalistycznymi pod przywództwem Stanów Zjednoczonych.
Zimna wojna umownie trwała od roku 1946 – rozpadu koalicji antyhitlerowskiej i ustanowienia w Europie Środkowej wyłącznej strefy wpływów ZSRR – do rozpadu systemu państw satelitarnych ZSRR (Jesień Ludów) w 1989 i rozpadu samego ZSRR w drugiej połowie 1991 roku. Rozpad bloku sowieckiego wyeliminował układ dwubiegunowy w polityce międzynarodowej i zakończył epokę zimnej wojny.
Doktryna Trumana
doktryna polityki zagranicznej USA ogłoszona przez prezydenta Harry'ego Trumana w orędziu do Kongresu 12 marca 1947 roku koncentrującym się na zagrożeniu przejęciem kontroli nad Grecją i Turcją przez siły komunistyczne; Truman poprosił Kongres o 400 milionów dolarów pomocy dla tych państw i zatwierdzenie wysłania personelu cywilnego i wojskowego na prośbę rządów tych państw, argumentując że "jednym z głównych celów polityki zagranicznej USA jest stworzenie warunków, w których my i inne narody będą mogły realizować sposób życia w wolności od przymusu" i że USA muszą "popierać wolne narody, które opierają się próbom podporządkowania przez zbrojne mniejszości lub przez zewnętrzną presję." Doktryna Trumana stała się zasadniczym elementem rodzącej się w tym momencie polityki powstrzymywania komunizmu i zrywała ostatecznie z izolacjonizmem w polityce USA. Rozwinięciem doktryny Trumana była przyjęta w 1957 roku doktryna Eisenhowera.
Działania podjęte przez USA w ramach realizacji tej doktryny to:
Wykorzystywanie porpagandowe monopolu atomowego,
organizowanie paktów militarnych NATO ANZUS
budowa sieci amerykańskich baz wojskowych wokół granic ZSRR i państw satelickich,
pomoc wojskowa i ekonomiczna dla państw zagrożonych przez komunizm
pomoc w odbudowie Europy Zachodniej w postaci Plamu Marshalla
wsparcie zbrojne państw przeciwstawiających się bezpośredniemu zagrożeniu ekspansją bloku komunistycznego.
Odnosiła się pierwotnie do Grecji i Turcji – 22 czerwca 1947 roku Truman podpisał akt, przekazujący 400 mln dolarów na ekonomiczną i wojskową pomoc dla tych krajów (250 mln dolarów dla Grecji i 150 mln dolarów dla Turcji).
Doktryna stała się trwałą zasadą polityki zagranicznej USA, oznaczała ostateczne zerwanie z odradzającą się po wojnie polityką izolacjonizmu USA.
Punktem szczytowym "zimnej wojny" był konflikt koreański[4]. Zarówno w USA, jak i w ZSRR od 1953 r. zmienili się przywódcy. Prezydent Dwight D. Eisenhower obiecywał w kampanii wyborczej zakończenie konfliktu. Nikita Chruszczow, nowy przywódca partii KPZR od września 1953 r. stał się symbolem destalinizacji, zmienił stosunek do Jugosławii i zawarł układ w sprawie Austrii. W 1955 r. doprowadził do spotkania w Genewie przywódców: USA, Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR. Zmienił swe stanowisko w kwestii rywalizacji dwóch bloków, a nowością było stwierdzenie, że rywalizacja między nimi nie musi prowadzić do wojny światowej. W praktyce był to koniec "zimnej wojny"[potrzebne źródło], chociaż aż do 1990 roku trwała rywalizacja i wyścig zbrojeń między dwoma blokami
Plan Marshalla
17 mld dolarów pomocy finansowej dla zniszczonej wojną Europy, wg pierwotnych planów nakierowanej głównie na państwa znajdujące pod okupacją Związku Radzieckiego. Plany te zostały zniweczone, przez odrzucenie, pod naciskiem Moskwy, pomocy amerykańskiej przez jej adresatów ze wschodniej Europy, w tym Polskę;
4 kwietnia 1947 r. Truman podpisał Europejski Program Odbudowy (ERP); plan czteroletni objął 16 państw, które odbudowały przemysł, handel, powstrzymały inflację i rozwój konfliktów społecznych; początek współpracy ekonomicznej i politycznej
Polska (9 VII) i Czechosłowacja zaakceptowały plan, ale pod wpływem Stalina musiały go odrzucić państwa uczestniczące w planie założyły Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej.
Wojna koreańska
zimna wojna przekształciła się w "gorącą" podczas wojny koreańskiej latach 1950-1953;
kontynuacja polityki antykomunistycznej przez nowego prezydenta USA Dwighta Eisenhowera;
Od zakończenia wojny w Korei podejmowano próby odprężenia.
Mur berliński
Wobec decyzji Nikity Chruszczowa wojsko Niemieckiej Republiki Demokratycznej wznosi mur berliński 13 sierpnia 1961, izolując Niemcy wschodnie od sektorów Berlina pod administracją USA, Wielkiej Brytanii i Francji (Berlina Zachodniego).
Kryzys kubański – stan zagrożenia konfliktem między dwoma supermocarstwami dysponującymi bronią atomową - ZSRR i USA, który miał miejsce w dniach 15-28 października 1962 roku na Kubie. Był spowodowany dążeniem ZSRR do rozmieszczenia na Kubie pocisków balistycznych średniego zasięgu bezpośrednio zagrażających terytorium USA.
W odpowiedzi na zagrożenie prezydent USA John F. Kennedy wprowadził kwarantannę morską Kuby (blokada transportu środków bojowych) i zażądał wycofania rakiet.
Radziecka interwencja w Afganistanie była dziewięcioletnią wojną Związku Radzieckiego wspierającego afgański reżim komunistyczny przeciw partyzantce mudżahedinów na terytorium Afganistanu. ZSRR chciał umocnić i utrzymać u władzy rządy komunistyczne w Afganistanie. Trwała od 25 grudnia 1979 do 15 lutego 1989 roku.
Doktryna Breżniewa (zwana jest także doktryną "ograniczonej suwerenności") - przyjęta w 1968 roku doktryna radziecka stwierdzająca, że w krajach Układu Warszawskiego obowiązuje ograniczenie suwerenności państw członkowskich na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej (w praktyce ZSRR). Tłumaczono zatem że interwencja w państwie bloku dążącym do secesji nie jest agresją lecz samoobroną przed ingerencją wrogiej ideologii. Była stworzona na potrzeby ideologiczne; potrzebowano usprawiedliwienia interwencji w Czechosłowacji (tzw. Praska Wiosna). Po raz pierwszy opublikowana 26 września 1968 r. w artykule S. Kowalowa pt. “Suwerenność i międzynarodowe zobowiązania państw socjalistycznych” na łamach “Prawdy”. Szerzej przedstawiona przez ministra spraw zagranicznych ZSRR Andrieja Gromykę na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 3 października 1968. Potępiły ją demokratyczne państwa zachodnie oraz niektóre państwa socjalistyczne mniej zależne od ZSRR (Chiny, Albania, Jugosławia). Nie zaakceptowała jej również Rumunia.[1]
Wspólnota socjalistyczna jako całość ma prawo do interwencji na terytorium każdego państwa członkowskiego bloku socjalistycznego w sytuacji, gdy wewnętrzne lub zewnętrzne siły, wrogie wobec socjalizmu, usiłują zakłócić rozwój tego kraju i przywrócić ustrój kapitalistyczny[2].
Obowiązywała w praktyce do Jesieni Ludów w 1989, kiedy została wyparta przez doktrynę Sinatry.
Była to kalka pojęciowa przyjęta na wzór USA, gdzie rzeczywiście definiowano założenia polityki zagranicznej, nazywając je doktrynami. Na gruncie państwa totalitarnego jakim był ZSRR, utrzymującym siłą w podległości państwa satelickie, doktryna polityki zagranicznej była tylko działaniem propagandowym.
Winston Leonard Spencer Churchill KG, OM (ur. 30 listopada 1874 w Blenheim Palace, zm. 24 stycznia 1965 w Londynie) – brytyjski polityk, mówca, strateg, pisarz i historyk, dwukrotny premier Zjednoczonego Królestwa, laureat literackiej Nagrody Nobla, honorowy obywatel Stanów Zjednoczonych.
Józef Stalin ur. 18 grudnia (6 grudnia starego stylu) 1878 r. w Gori, zm. 5 marca 1953 r. w Kuncewie[5]) – formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie był dożywotnim dyktatorem Związku Radzieckiego, posiadającym nieograniczoną władzę.
Harry S. Truman (ur. 8 maja 1884, zm. 26 grudnia 1972) – amerykański polityk. W latach 1945–1953 był prezydentem Stanów Zjednoczonych z ramienia Partii Demokratycznej, a wcześniej przez 3 miesiące pełnił funkcję wiceprezydenta. Okres prezydentury Trumana owocował w liczne historyczne wydarzenia: zakończenie drugiej wojny światowej, początek "zimnej wojny", utworzenie ONZ, a także część wojny koreańskiej. Jest jedynym w historii prezydentem Stanów Zjednoczonych, który wydał rozkaz użycia broni jądrowej (atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki).
Mao Zedong, (ur. 26 grudnia 1893, zm. 9 września 1976) – chiński przywódca komunistyczny; od 1943 r. szef biura politycznego oraz Przewodniczący Komitetu Politycznego Komunistycznej Partii Chin (aż do śmierci).
1 października 1949 na placu Tian'anmen Mao ogłosił powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Od lat pięćdziesiątych za jego sprawą przeprowadzono szereg kampanii politycznych i gospodarczych takich jak: kampania przeciwko prawicowcom, wielki skok naprzód, rewolucja kulturalna.
Razem z Zhu De był założycielem Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (1 sierpnia 1927 r.) po tym, jak Czang Kaj-szek rozpoczął serię czystek przeciwko komunistom. Po zdobyciu władzy Mao zapoczątkował przebudowę systemu gospodarczego i społecznego Chin poprzez proces kolektywizacji. Przyczynił się także do rozłamu w bloku państw komunistycznych i zaognienia stosunków z ZSRR. U schyłku życia doprowadził do ocieplenia stosunków z USA.
Deng Xiaoping (ur. 22 sierpnia 1904, zm. 19 lutego 1997) – polityk chiński. W okresie od 1978 do 1989 faktyczny przywódca Chińskiej Republiki Ludowej, inicjator reform społeczno-gospodarczych oraz otwarcia Chin na świat. Jeden z najważniejszych polityków w XX-wiecznej historii Chin.
Michaił Gorbaczow
Po śmierci Konstantina Czernienki 11 marca 1985 – sekretarz generalny KC KPZR. Zainicjował politykę pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności), których podstawą było złagodzenie cenzury oraz ograniczona liberalizacja gospodarcza i polityczna. Największe sukcesy odnotowano w polityce zagranicznej, a Gorbaczow – także dzięki żonie Raisie – osiągnął na Zachodzie popularność większą niż w swoim kraju. Dzięki jego polityce możliwa stała się pokojowa rewolucja w państwach Europy Środkowej oraz zjednoczenie Niemiec. Gorbaczow wycofał także wojska z Afganistanu i poparł USA w operacji Pustynna Burza. Gospodarka radziecka była jednak zbyt zniszczona, a reformy w tym zakresie zbyt nieśmiałe i z każdym rokiem sytuacja w tej dziedzinie pogarszała się, co potęgowało niezadowolenie mieszkańców ZSRR.
Détente Tym mianem określono politykę dwóch supermocartsw (i jednocześnie im podległych bloków) w latach 70-ych XX wieku. Po kryzysie kubańskim (ZSRR chciał zamontować na wyspie wyrzutnie rakiet atomowych) w pierwszej połowie lat 60-ych, który w opinii niektórych był momentem, w którym wybuch III wojny światowej był naprawdę bliski, zaczęło opadać napięcie i USA oraz ZSRR postawiły na trochę inny model polityki, bardziej nastawiony na dialog zamiast pokazywanie mięśni. Chyba najważniejszym wynikiem takiego ocieplenia stosunków było podpisanie w 1972 roku układu, a w 1979 roku układu SALT II oraz powstanie KBWE. Polityka odprężenia została zarzucona w początku lat 80-ych, wraz z interwencją radziecką w Afganistanie (1979), a z drugiej strony z dojściem do władzy Renalda Reagana w Stanach.
Strategic Arms Limitation Treaty (SALT I) – pierwszy z układów o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (ang. Strategic Arms Limitation Talks) podpisany 26 maja 1972 roku między USA, a ZSRR roku podczas wizyty prezydenta USA Richarda Nixona w Moskwie. Podpisanie dokumentu poprzedziły dwustronne rokowania w latach 1969 - 1972.
Układ ten stanowił element dialogu amerykańsko-radzieckiego podczas zimnej wojny. Dotyczył redukcji systemów obrony przeciwrakietowej - ograniczono liczbę wyrzutni rakietowych do stu a do sześciu liczbę stacji radiolokacyjnych. Układ wszedł w życie 3 października 1972 r. SALT I był przełomem w stosunkach USA - ZSRR. W rzeczywistości układ ten stał się porażką USA, ponieważ naruszył równowagę strategiczną na korzyść ZSRR. Późniejszy marszałek Nikołaj Ogarkow przekonał Amerykanów, że nowy radziecki pocisk UR-100 (SS-11) jest bronią defensywną i jako taki nie podlega reżimowi tego traktatu (co mijało się z prawdą).
Strategic Arms Limitation Treaty (SALT II)
Nadspodziewanie poważne wyniki osiągnęli Gerald Ford i Leonid Breżniew podczas zapoznawczego spotkania we Władywostoku, na którym ustalono wstępnie, że w wyniku porozumienia SALT II obydwie strony zredukują arsenał środków przenoszenia broni jądrowej do 2300 sztuk (sumaryczna liczba dozwolonych środków przenoszenia w systemach morskich, lądowych oraz lotniczych), przy czym tylko 1320 z nich wyposażonych może być w wielogłowicowe ładunki nuklearne. Układ SALT II, w znacznej mierze opierający się na uzgodnionych we Władywostoku zasadach, podpisany został 18 czerwca 1979 r. podczas szczytu w Wiedniu, na którym spotkali się Jimmy Carter i Leonid Breżniew. Już w chwili podpisywania budził on liczne wątpliwości i nie został ratyfikowany przez Senat USA. Bezpośrednim powodem braku zgody na ratyfikację, była radziecka inwazja na Afganistan. Zarówno jednak prezydent Jimmy Carter jak i prezydent Ronald Reagan zgadzali się stosować postanowienia nieratyfikowanego traktatu, o ile będzie je stosował Związek Radziecki. Podobną deklarację złożył I Sekretarz KC KPZR Leonid Breżniew.
Akt końcowy KBWE
Akt, zwany również Wielką Kartą Pokoju, był deklaracją dziesięciu zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między uczestnikami konferencji. Został przyjęty na zakończenie Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975 w Helsinkach. Podpisany przez wiele państw europejskich i azjatyckich oraz Stany Zjednoczone i Kanadę. Nie był umową w rozumieniu prawa traktatowego, stanowił uroczystą deklarację intencji o znaczeniu politycznym i moralnym, wyrażał wolę współdziałania państw w podzielonej na dwa ideologiczne bloki Europie. Zasady te, to:
suwerenna równość
powstrzymanie się od groźby użycia siły lub użycia siły
nienaruszalność granic
integralność terytorialna państw
pokojowe załatwianie sporów
nieingerencja w sprawy wewnętrzne
poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności
równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia
Afera Watergate - nazwa skandalu politycznego i związanego z nim kryzysu konstytucyjnego, który dotknął Stany Zjednoczone w pierwszej połowie lat 70. W jego wyniku prezydent Richard Nixon został zmuszony podać się do dymisji.
Przyczyną afery były nielegalne działania administracji Nixona skierowane przeciwko jego przeciwnikom politycznym.
I wojna w Zatoce Perskiej – konflikt wojenny rozpoczęty zbrojnym najazdem Iraku na Kuwejt 2 sierpnia 1990 roku i zakończony pokonaniem Iraku przez międzynarodową koalicję wiosną 1991 roku. Określana w mediach jako "Pustynna Burza" (Desert Storm), choć był to kryptonim tylko jednej z kilku operacji przeprowadzonych podczas tej wojny.
Po wojnie z Iranem (1980-1988) gospodarka Iraku poważnie ucierpiała. Ponad 80 miliardowe długi były nie do zwrócenia. Prezydent Iraku Saddam Husajn powoływał się jednak przede wszystkim na historyczne zaszłości między Kuwejtem a Irakiem. Faktem jest, iż terytorium Kuwejtu było pod władzą osmańską z dowództwem w Basrze, jednak faktyczną władzę sprawowali w Kuwejcie Brytyjczycy. Kuwejt bowiem, od 1899, pozostając formalnie w granicach Imperium Osmańskiego, stał się protektoratem brytyjskim, a od 1918 roku terytorium mandatowym Wielkiej Brytanii. Jednym z głównych powodów agresji Iraku na Kuwejt była również kwestia dostępu do kuwejckich złóż ropy naftowej, które są po Arabii Saudyjskiej największymi złożami tego surowca na świecie. Husajn wykorzystał fakt, że na arenie międzynarodowej nastąpiły znaczące zmiany (upadek ZSRR, zjednoczenie Niemiec). Nie liczył się on z możliwością zdecydowanej międzynarodowej kontrakcji w odpowiedzi na podbój Kuwejtu. Jednak świat zareagował negatywnie niemal jednomyślnie. 6 sierpnia Rada Bezpieczeństwa ONZ nałożyła rezolucję nr 661, która zakazywała handlu z Irakiem, a także zawieszono połączenia lotnicze i zamrożono aktywa irackiego rządu za granicą. Powołano też specjalną komisję nadzorująca sankcję[1].
Główną rolę w likwidacji skutków agresji miały odegrać Stany Zjednoczone, których zaangażowanie było zgodne z doktryną Cartera. Całość operacji miała odbyć się pod sztandarem ONZ. Przeprowadzono dwie akcje: pierwsza miała kryptonim "Pustynna Tarcza" (od 7 sierpnia 1990 – miała to być ochrona zagrożonej przez Saddama Husajna Arabii Saudyjskiej). ONZ po licznych ostrzeżeniach wobec Iraku postawiła ultimatum wycofania się wojsk irackich z Kuwejtu do 15 stycznia 1991.
Po upływie terminu ultimatum rozpoczęła się operacja wojskowa – "Pustynna Burza" (od 17 stycznia 1991) oraz jej dalsza część "Pustynny Miecz". Były także inne akcje, jak np. Instant Thunder ("Nagły Grom") – akcja nalotów amerykańskich na Irak. 25 lutego generał Norman Schwarzkopf poprowadził ofensywę lądową, która trwała trzy dni. 28 lutego 1991 roku prezydent George H. W. Bush ogłosił zwycięskie zakończenie wojny i wyzwolenie Kuwejtu, w którym jednak nie wprowadzono demokratycznych reform. 3 marca Saddam Husajn przyjął warunki rozejmu[2].
Irak po przegranej spotkał się z wieloma sankcjami nałożonymi przez ONZ, boleśnie odczuwanymi przez Irakijczyków przez długi czas. Wprowadzono drastyczne obniżenie sprzedaży irackiej ropy naftowej. Irak zobowiązany był do wypłacenia olbrzymich odszkodowań za zniszczenia spowodowane w Kuwejcie. Nałożono również embargo na handel i wprowadzono nadzór międzynarodowy z ramienia ONZ. Ponadto zmuszono Irak do zniszczenia broni masowego rażenia i powołano na północy i południu kraju strefy wyłączone dla lotnictwa irackiego dla ochrony odpowiednio Kurdów i Szyitów.