Prawne zabezpieczenia spłaty kredytów
Najlepszym gwarantem zwrotu udostępnionych przez bank środków jest dobra kondycja ekonomiczno-finansowa kredytobiorcy. Dla zminimalizowania negatywnych dla banku skutków braku spłaty wierzytelności, banki żądają prawnych zabezpieczeń spłaty. Prawne zabezpieczenie kredytu stanowiące substytut spłaty wierzytelności należy zawsze traktować jako dodatkowy element zwiększający bezpieczeństwo transakcji kredytowej dla banku, gdyż celem banku jest uzyskanie terminowej spłaty kredytu wraz z wynagrodzeniem dla banku bez konieczności korzystania z zabezpieczeń. Stosowanie przez banki prawnych zabezpieczeń uzasadnia się również wskazując, iż w praktyce odpowiedzialność kontraktowa kredytobiorców jest niewystarczająca, nie zabezpiecza banku przed przejęciem majątku lub określonej części majątku przez innych kredytodawców, tym samym nie daje gwarancji „odzyskania” wierzytelności.
Jedynie w przypadku kredytów dla zaufanych klientów charakteryzujących się bardzo niskim ryzykiem bank może zrezygnować z zabezpieczenia spłaty należności i udostępniać środki pieniężne w formie kredytu in blanco. Jeżeli jednak w trakcie spłacania kredytu pogorszy się sytuacja finansowa kredytobiorcy, bank ma prawo zażądać odpowiedniego zabezpieczenia prawnego.
W celu zminimalizowania ryzyka banki bardzo często stosują kilka form zabezpieczenia kredytu jednocześnie.
Formy prawnych zabezpieczeń kredytów dzielą się na dwie grupy:
zabezpieczenie rzeczowe
zabezpieczenie osobiste
Zabezpieczenia rzeczowe obejmują wskazane składniki majątku, które mogą gwarantować spłatę kredytu, natomiast zabezpieczenia osobiste są oparte na odpowiedzialności osobistej osoby dającej zabezpieczenie, która odpowiada całym swoim majątkiem.
Do zabezpieczeń osobistych zalicza się:
weksel własny in blanco
poręczenie wekslowe (awal)
poręczenie cywilne
gwarancja bankowa
pełnomocnictwo
przystąpienie do długu
przejęcie długu
cesja
ubezpieczenie kredytu
Zabezpieczenie kredytu na podstawie weksla własnego in blanco polega na tym, że bank przejmuje weksel nieuzupełniony, zaopatrzony co najmniej w podpis kredytobiorcy. Weksel in blanco nie zawiera sumy wekslowej i terminu płatności. W momencie jego wystawienia nie jest bowiem znana ostateczna suma wekslowa, na którą składa się kwota kredytu, odsetki i inne opłaty, ani termin płatności. Najczęściej wraz z wekslem podpisywana jest deklaracja wekslowa, która zawiera informacje dotyczące warunków realizacji weksla przez bank. W przypadku tego rodzaju weksla bank jest uprawniony do jego uzupełnienia w momencie zaprzestania spłaty zadłużenia przez kredytobiorcę.
Poręczenie wekslowe (awal) stanowi zobowiązanie osoby trzeciej do zapłacenia całości lub części sumy wekslowej, w sytuacji gdy wystawca weksla go nie wykupi. Poręczyciel odpowiada za zobowiązanie tak samo jak osoba, za którą poręczył, solidarnie z innymi dłużnikami wekslowymi.
Poręczenie cywilne polega na tym, że poręczyciel (żyrant) zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Poręczenie oparte jest na regulacjach Kodeksu cywilnego i musi być złożone w formie pisemnej. Poręczyciel odpowiada dopiero wtedy, gdy kredytobiorca nie wywiąże się ze swojego zobowiązania, a bank musi natychmiast powiadomić poręczyciela o spóźnianiu kredytobiorcy ze spłatą kredytu.
Gwarancja bankowa jest jednostronnym zobowiązaniem banku w stosunku do beneficjenta gwarancji, co oznacza, że bank przyjmuje na siebie ryzyko zapłaty wskazanej w gwarancji kwoty w przypadku, gdyby kredytobiorca, na którego zlecenie została wystawiona gwarancja, nie spłacił kredytu w terminie.
W ramach zabezpieczenia kredytu stosuje się również pełnomocnictwo do dysponowania rachunkiem bankowym. Takiego pełnomocnictwa może udzielić kredytobiorca lub osoba trzecia będąca posiadaczem rachunku oszczędnościowego, rachunku bieżącego lub lokaty terminowej, zarówno w banku, który udziela kredytu, jak i w innym banku.
Przystąpienie do długu następuje na drodze umowy zawartej między bankiem a osobą trzecią za zgodą kredytobiorcy lub między kredytobiorcą a osobą trzecią za zgodą banku. Osoba przystępująca do długu odpowiada ze zobowiązanie solidarnie z kredytobiorcą, który nie zostaje zwolniony z obowiązku spłaty kredytu, zaś nowy dłużnik odpowiada wobec banku za spłatą kredytu, jakby on sam zaciągnął kredyt.
Przy wykorzystaniu jako zabezpieczenia przejęcia długu, inna osoba (osoba trzecia) przejmuje zobowiązania kredytobiorcy wobec banku, a dotychczasowy dłużnik zostaje zwolniony z odpowiedzialności wobec banku
Kolejnym zabezpieczeniem kredytu stosowanym przez banki jest przelew wierzytelności, tzw. cesja. Zgodnie z Kodeksem cywilnym wierzyciel (w tym przypadku kredytobiorca) może przenieść wierzytelność na osobę trzecią (bank), a wraz z tą wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie prawa z nią związane. Banki najczęściej stosują przelewy konkretnie oznaczonych wierzytelności (jednej lub kilku) lub przelewy globalne (wiele wierzytelności istniejących lub przyszłych).
Często stosowanym obecnie zabezpieczeniem kredytu jest jego ubezpieczenie. Bank uzależnia udzielenie kredytu od objęcia go przez towarzystwo ubezpieczeniowe ochroną ubezpieczeniową. Przedmiotem ubezpieczenia jest wówczas spłata całego kredytu wraz z odsetkami. Często również sam kredytobiorca zobligowany jest przez bank do ubezpieczenia się, np. na wypadek zgonu, czy też czasowej utraty pracy, a koszty takiego ubezpieczenia wliczone są do kosztów samego kredytu. Takie ubezpieczenie jest obligatoryjne do czasu ustanowienia innego zabezpieczenia, np. wpisu do księgi wieczystej hipoteki.
Wśród znacznej liczby różnych zabezpieczeń osobistych największe znaczenie mają: weksel in blanco, poręczenie, gwarancje bankowe oraz ubezpieczenie. Zabezpieczenia osobiste są często dodatkowymi zabezpieczeniami, wzmacniającymi zabezpieczenia rzeczowe.
Do zabezpieczeń rzeczowych kredytu zalicza się:
hipoteka
przewłaszczenie
blokada środków na rachunku bieżącym
kaucja
zastaw rejestrowy
zastaw ogólny
zastaw na prawach
Hipoteka jako jedno z najpopularniejszych rzeczowych zabezpieczeń kredytów jest ograniczonym prawem rzeczowym1, które umożliwia bankowi zaspokojenie roszczeń obciążonej nią nieruchomości, stanowiącej własność kredytobiorcy lub osoby trzeciej. Hipoteką można obciążyć m.in. nieruchomość, część ułamkową nieruchomości, użytkowanie wieczyste, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego. W przypadku zabezpieczenia hipoteką spłaty kredytu, bank wystawia dokumenty potwierdzające udzielenie kredytu oraz jego warunki i dokumenty te stanowią podstawę dokonania wpisu do księgi wieczystej danej nieruchomości. Hipoteka zwykła zabezpiecza konkretną wierzytelność kredytową banku, np. kwotę kredytu wraz z odsetkami oraz ewentualne koszty egzekucji; dla zabezpieczenia wierzytelności, których wysokość w chwili dokonywania wpisu do ksiąg wieczystych nie jest jeszcze ustalona, stosuje się hipotekę kaucyjną, np. hipoteka zabezpieczająca kredyt w walucie obcej, gdy przyszły kurs waluty jest nieznany, a także zabezpieczeniem banku przed dodatkowymi, nieprzewidzianymi kosztami. W hipotece kaucyjnej określa się górną granicę odpowiedzialności dłużnika.
Przewłaszczenie polega na przeniesieniu na bank własności posiadanych przez kredytobiorcę rzeczy ruchomych, oznaczonych co do gatunku lub tożsamości, do czasu spłaty przez niego zadłużenia wraz z odsetkami. Zatem do czasu spłaty długu przedmiot zabezpieczenia (np. samochód, papiery wartościowe), choć pozostaje w użytkowaniu kredytobiorcy, jest własnością banku. W sytuacji zaś, gdy klient banku nie spłaci kredytu, bank ma prawo do zachowania prawa własności rzeczy.
W celu zabezpieczenia spłaty kredytu stosuje się również blokadę środków pieniężnych na rachunku bankowym kredytobiorcy lub osoby trzeciej. Kredytobiorca (lub osoba trzecia) dokonuje blokady poprzez złożenie pisemnego zlecenia w banku prowadzącym określony rachunek. Bank kredytodawca otrzymuje od dłużnika zaświadczenie o dokonanej blokadzie oraz upoważnienie do pobrania środków na pokrycie kredytu, w przypadku gdyby kredytobiorca nie spłacał swoich zobowiązań. Kredytobiorca może również dokonać przelewu określonej kwoty pieniężnej na rachunek banku kredytodawcy, który zobowiąże się do zwrotu środków w momencie spłaty całości kredytu.
Kaucja to kwota pieniężna (w złotych lub innych walutach) lub papiery wartościowe stanowiące zabezpieczenie kredytu. Kredytodawca lub inna osoba dokonuje przelewu określonej kwoty na rachunek banku (lub przekazania papierów wartościowych), który staje się właścicielem kaucji. Po spłacie kredytu kaucja jest zwracana kredytobiorcy. W momencie niewywiązania się kredytobiorcy ze spłaty kredytu w terminie może wykorzystać wpłaconą kwotę lub papiery wartościowe na pokrycie strat.
Zastaw rejestrowy ustanawia się po to, by zabezpieczyć wierzytelność na rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych należących do dłużnika2 i pozostawić przedmiot zastawu w posiadaniu kredytobiorcy3. W celu ustanowienia zastawu zawierana jest pisemna umowa oraz dokonywany wpis do rejestru zastawów prowadzonego przez sądy rejonowe. Zastaw rejestrowy jest powszechnie wykorzystywany przy kredytowaniu środków transportu.
Zastaw ogólny ustanawiany na zbywalnych rzeczach ruchomych cechuje wydanie przedmiotu zastawu bankowi. Rzeczy będące przedmiotem zastawu powinny być oznaczone w sposób umożliwiający ich identyfikację. Innym rodzajem zastawu jest zastaw na prawach zbywalnych, który można ustanowić m.in. na papierach wartościowych, wierzytelnościach, patentach, udziałach w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością. Z wielu różnych form zabezpieczeń rzeczowych najczęściej wykorzystywane są hipoteki, zastawy oraz przewłaszczenia.
Wartość przyjmowanych przez bank prawnych zabezpieczeń z reguły przekracza kwotę udzielonego kredytu (wraz z planowanymi odsetkami), gdyż bank powinien brać pod uwagę ryzyko związane z utratą lub obniżeniem wartości zabezpieczenia w czasie oraz ryzyko kredytowe podmiotów udzielających zabezpieczenia osobistego. Dla przykładu, jeśli zabezpieczeniem jest poręczenie Skarbu Państwa czy zastaw na prawach z papierów wartościowych wyemitowanych przez Skarb Państwa, bank zażąda jedynie pokrycia kwoty kredytu i innych kosztów; jeśli bank przyjmie jako zabezpieczenie hipotekę na zamieszkanej nieruchomości czy nieruchomości rolnej, bank może wymagać wartości nawet dwukrotnie wyższej od kwoty kredytu.
Jednym ze wskaźników oceny wartości zabezpieczeń banków jest LTV (z ang. loan to value) – wskaźnik wartości kredytu (bez wynagrodzenia banku) do wartości przyjętego zabezpieczenia.
$$LTV = \frac{wartosc\ kredytu}{wartosc\ zabez\text{pieczenia}}$$
Wykorzystywany w ofercie kredytowej banków, przede wszystkim w odniesieniu do zabezpieczeń hipotecznych i na rzeczach ruchomych (np. zastaw rejestrowy na samochodzie), obrazuje skalę podejmowanego przez bank ryzyka. Im wyższe LTV, tym wyższe ryzyko banku, z reguły LTV powyżej 70-80% traktowane jest jako obciążone wysokim ryzykiem – banki bądź nie udzielają tego rodzaju kredytu, bądź wymagają dodatkowych zabezpieczeń spłaty lub proponują mniej korzystne warunki finansowe.
Dokonując wyboru formy zabezpieczenia spłaty, analizuje się kilka kluczowych parametrów. Forma zabezpieczenia uzależniona jest przede wszystkim od rodzaju kredytu i okresu kredytowania, np. dla długoterminowych kredytów mieszkaniowych stosowana jest hipoteka, w kredytach konsumpcyjnych – weksel in blanco. Dla banku ważna jest również szybkość zaspokajania roszczeń z przyjętego zabezpieczenia, tzw. stopień płynności. Wysoki stopień płynności z terminem realizacji do kilku dni charakteryzuje blokadę środków na rachunku, kaucję, przelew wierzytelności, pełnomocnictwo do dysponowania rachunkiem, ubezpieczenie czy gwarancję bankową, znacznie niższy stopień płynności występuje dla zastawu czy przewłaszczenia, a najniższy dla zabezpieczenia hipotecznego. W innych zabezpieczeniach osobistych, np. poręczeniu, wekslu in blanco, płynność uzależniona jest od majątku osoby ustanawiającej zabezpieczenie. Przy dokonywaniu wyboru formy zabezpieczenia brane pod uwagę są również przewidywane nakłady pracy banku i dłużnika oraz ponoszone koszty związane z ustanowieniem zabezpieczeń, np. opłaty sądowe, opłaty notarialne.