UKŁAD ROZRODCZY ŻEŃSKI
Żeńskie drogi płciowe wywodzą się z przewodów przypranerczowych (Mullera)
JAJNIK (OVARIUM)
- kształt kulisto- owalny
- podwieszony w okolicy lędźwiowej jamy brzusznej na krezce jajnika (mesovarium), która jest częścią więzadła szerokiego macicy
-topografia jest gatunkowo zmienna, zależy od zasięgu zakończeń rogów macicy → mogą leżeć przy wpuście do jamy miednicy (ŚWINIA, PRZEŻUWACZE) lub na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych ( MIĘSOŻERNE, KOŃ)
-jajnik przebija otrzewną
Narządy szczątkowe, które mogą występować w sąsiedztwie jajnika:
-nadjajniki
-przyjajniki
Budowa:
Brzegi:
brzeg krezkowy jajnika (margo mesovariacus)
- znajduje się tu wnęka jajnika ( hilus ovarii) , przez którą wchodzą naczynia i nerwy zaopatrujące jajnik
brzeg wolny jajnika (margo liber)
- wypukły
- skierowany ku dołowi
Powierzchnie:
przyśrodkowa
boczna
Końce:
koniec jajowodowy jajnika (extermitas tubaria)
- od strony lejka jajowodu
koniec maciczny jajnika ( extermitas uterina)
- zwrócony w stronę obwodowego końca rogu macicznego
- z częścią wierzchołkową rogu macicy łączy się za pomocą więz. własnego jajnika (lig. ovarii proprium)
Możemy wyróżnić 2 obszary:
warstwa miąższowa/ korowa (zona parenchymatosa)
zrąb (stroma)
- fibrocyty zrębowe- zdolne do podejmowania różnych funkcji i zmiany struktury
- komórki śródmiąższowe jajnika- funkcja hormonotwórcza
- oocyty/ owocyty ( bydło 100tys., świnia 120tys., człowiek 400tys.)
Oocyt otoczony jednowarstwowym pokładem kom. nabłonkowych to pęcherzyk jajnikowy/ mieszek jajnikowy pierwotny, który przez stadium pęcherzyka wtórnego przekształca się w pęcherzyk Graafa.
- pęcherzyki jajnikowe pierwotne leżą bezpośrednio pod błoną białawą, pęcherzyki jajnikowe wtórne i dojrzałe leżą w głębszych warstwach miąższowych
- jeden pęcherzyk zawiera z reguły jedną komórkę jajową (u psa, świni, owcy i królika może ich być więcej- 2-6)
Budowa dojrzałego pęcherzyka jajnikowego:
osłona pęcherzyka ( theca folliculi)- otacza pęcherzyk
-błona zewnętrzna (tunica externa)- zbudowana głównie z włókien kolagenowych o przebiegu okrężnym, włókien srebrochłonnych, nielicznych fibroblastów
-błona wewnętrzna (tunica interna) – różnokształtne fibroblasty, między którymi leżą naczynia włosowate i włk. łącznotkankowe
komórki pęcherzykowe (powstały z kom. nabłonkowych, które pojedynczą warstwą otaczały pęcherzyk pierwotny)
jama pęcherzykowa (antrum folliculare) wypełniona płynem pęcherzykowym (liquor follicularis)
-płyn pęcherzykowy zawiera hormon- estron/ folikulinę-który pobudza ruję i wpływa na rozrost błony śluzowej macicy
warstwa ziarnista (stratum granulosum)- tworzą ją komórki pęcherzykowe stanowiące najbardziej wewnętrzny pokład ściany pęcherzyka, posiadają wyraźne jądra
wzgórek jajonośny (cumulus oophrus)- wpukla się do jamy pęcherzykowej, znajduje się na nim owocyt
Budowa dojrzałego owocytu:
błona żółtkowa (membrana vitellina)
-na powierzchni cytoplazmy owocytu
otoczka przejrzysta (zona pellucida)
- wytwarzana przez komórki pęcherzykowe
wieniec promienisty (corona radiata)
-utworzony przez przylegające do otoczki przejrzystej komórki pęcherzykowe o cylindrycznym kształcie
Jajeczkowanie ( ovulatio)- pękanie pęcherzyka jajnikowego i wydalanie z jajnika komórki jajowej, odbywa się u zwierząt w czasie rui. Proces ten jest regulowany hormonalnie, ale u niektórych zwierząt występuje owulacja prowokowana (np. królik, kot).
Z pękniętego pęcherzyka jajnikowego powstaje ciałko zółte ( corpus luteum).
Komórki warstwy ziarnistej rozrastają się, gromadzą się w nich ziarnistości barwinika- luteiny →w ten sposób komórki warstwy ziarnistej stają się komórkami luteinowymi
* u OWCY, KOZY, ŚWINI brak luteiny- ciałko żółte jest szarobiałe lub ma barwę mięsa.
Z osłony pęcherzykowej wnikają w głąb ciałka żółtego pasma tkanki łącznej o układzie promienistym, którym towarzyszą naczynia krwionośne
ciałko żółte wydziela progesteron :
-wpływa hamująco na kolejną owulację,
-powoduje rozpulchnienie błony śluzowej macicy,
- wpływa na proces odżywienia zarodka i płodu
Stopień rozwoju i czas trwania ciałka żółtego zależy od losów komórki jajowej:
ciałko żółte prawdziwe /ciążowe (corpus lutem verum s. graviditatis)
- kiedy komórka ulegnie zapłodnieniu
- maksymalny rozwój osiąga mniej więcej w połowie ciąży
ciałko żółte rzekome/ okresowe ( corpus luteum spurium s. cylicum) / u ludzi ciałko żółte miesiączkowe/
- kiedy komórka nie ulegnie zapłodnieniu
ciałko żółte przetrwałe ( corpus luteum persistens)
- najczęściej u bydła
- uniemożliwia zajście w ciąże blokując owulacje
Ciałko żółte ciążowe, okresowe i przetrwałe różnią się tylko okresem trwania w jajniku.
Zanikające ciałko żółte ulega zwyrodnieniu tłuszczowemu. Staje się jaśniejsze i tworzy ostatecznie bliznowaty twór- ciałko białe (corpus albicans).
Jajniki młodych samic, które nie przechodziły owulacji są jędrne i gładkie, a samic starych zbliznowaciałe i nierówne.
warstwa rdzenna (zona vasculosa)
-obficie unaczyniona
-luźnie utkana tkanka łączna
UNACZYNIENIE I UNERWIENIE JAJNIKA
t. jajnikowa (odchodzi od aorty brzusznej)
czasem jeszcze gał. jajnikowa t. macicznej
ż. jajnikowa → ż. główna doogonowa lub ż. nerkowa
JAJOWÓD (TUBA UTERINA, S. SALPINX)
- błoniasto- mięśniowy przewód
- biegnie w krezce jajowodowej między jajnikiem, a wierzchołkiem rogu macicznego
- transportuje niezdolną do ruchu komórkę jajową
- jest miejscem, w którym dochodzi do ZAPŁODNIENIA
Elementy budowy
ujście brzuszne jajowodu ( ostium abdominale tubae)- do jamy otrzewnowej (stąd strzępki jajowodu kierują komórkę do wnętrza jajowodu)
lejek
- pierwszy odcinek jajowodu
- na jego brzegach znajdują się wyrostki- strzępki jajowodu (fimbriae tubae) , niektóre z nich przyrastają do jajnika jako strzępki jajnikowe (fimbriae ovaricae)
bańka jajowodu (ampulla tubae uterinae)
cieśń jajowodu (isthmus tubae uterinae)
- zmierza do rogu macicznego i przebija go jako część maciczna jajowodu (pars uterina tubae)
ujście maciczne jajowodu
- u PSA i KONIA ujście to znajduje się na brodawkowatym występie jajowodu
Budowa ściany:
błona śluzowa
-tworzy podłużne fałdy jajowodowe (plicae tubariae) ,na których występują rozgałęzione fałdy wtórne dlatego światło jajowodu tworzy zachyłki
* największe fałdy występują w okolicy bańki jajowodu
- nabłonek jednowarstwowy cylindryczny z migawkami poryszającymi się w stronę macicy
*w okresie owulacji migawki zanikają
- u ŚWINI I PRZEŻUWACZY może przejściowo występować nabłonek wielorzędowy
- komórki pozbawione migawek produkują wydzielinę o charakterze śluzowym
błona mięśniowa
2 warstwy:
- zewnętrzna podłużna
- wewnętrzna okrężna
- skurcze mięśniówki przesuwają komórkę jajową w stronę macicy
błona surowicza
- jest przedłużeniem otrzewnej trzewnej
- pod nią znajduje się tkanka podsurowicza (tela subserosa) zbudowana z tk. łącznej wiotkiej z licznymi naczyniami krwionośnymi
Krezka jajowodu jest fałdem bocznej strony krezki jajnika.
Wraz z więz. jajnika własnym i krezką jajnika tworzy kieszonkę jajnikową (bursa ovarica).
* u KONIA płytka
* ŚWINIA i PRZEŻUWACZE średnia
* MIĘSOŻERNE – głęboka, u psa obfite ciało tłuszczowe gromadzące się między listkami surowiczymi krezki jajowodowej
MACICA – uterus
- worek mięśniowo-śluzówkowy
- w przodzie łączy się z jajowodami
- w tyle przechodzi w pochwę
- leży gł. w jamie brzusznej, tylko niewielka część znajduje się w jamie miednicznej
- przymocowana do ściany grzbietowej jamy brzusznej w okolicy lędźwiowej oraz do ścian bocznych jamy miednicznej 2 fałdami otrzewnej – więzadłami szerokimi macicy ligg. lata uteri
- składa się z 2 rogów, trzony i szyjki
* rogi macicy – cornua uteri – leżą całkowicie w jamie brzusznej; przednie końce łączą się z jajowodami, ku tyłowi zbiegają się i przechodzą w trzon
* dogrzbietowy brzeg krezkowy – margo mesometricus – rogów przymocowany więz. szerokim macicy do ściany grzbietowej okolicy lędźwiowej
* trzon macicy – corpus uteri – leży w obu jamach; powierzchnia dogrzbietowa przylega do prostnicy i częściowo do innych jelit, powierzchnia dobrzuszna styka się z pęcherzem moczowym i jelitami; położenie trzonu jest na ogół zmiennie
*szyjka macicy – cervix uteri – łączy się z pochwą; jest zwężoną tylną częścią macicy
- mały odc. szyjki zw. cz. pochwową portio vaginalis wystaje do jamy pochwy
- pozostała cz. szyjki to cz. przedpochwowa macicy portio prevaginalis
* jama macicy – cavum uteri – zamknięta na skutek skurczu jej ścian oraz przez fałdy błony śluzowej; rozprzestrzenia się w obrębie trzonu i rogów; łączy się ze światłem jajowodów przez otwory jajowodów maciczne ostia tubae uterinae uterina; ku tyłowi przechodzi w kanał szyjki macicy canalis cervicis uteri
- otwór łączący jamę macicy z szyjką to ujście macicy wewnętrzne ostium uteri internum
* kanał szyjki jest wąski, zamykają go fałdy śluzówki i czop śluzowy; kończy się w tyle otworem łączącym go z pochwą – ujście macicy zewnętrzne ostium uteri externum
- ujście jest na części pochwowej – u klaczy kopulasty występ, otoczony zachyłkiem jamy pochwy fornix vaginae
TYPY MACIC ZWIERZĄT DOMOWYCH
1) macica dwurożna przedzielona – uterus bicornis subseptus – krowa, owca, koza, śwninia, suka – macica dzieli tylko trzon, nie dochodzi do szyjki macicy; ma 1 ujście zewnętrzne i 1 zewnętrzne
2) macica dwurożna nieprzedzielona – uterus bicornis non subseptus – klacz
3) macica podwójna – uterus duplex – królik, nutria – przegroda dzieli całkowicie trzon i kanał szyki macicy, ma 2 ujścia zewnętrzne i 2 ujścia wewnętrzne
- podstawą podziału jest stopień rozwoju przegrody podłużnej trzonu macicy
* ściana macicy składa się z 4 warstw:
1. błony surowiczej – tunica serosa s. perimetrium – na znacznej przestrzeni zrośnięta z myometrium; przechodzi bezpośrednio w blaszki więzadeł szerokich macicy – ligg. lata uteri
2. tkanki podsurowiczej – tela subserosa
3. błony mięśniowej – tunica muscularis s. myometrium – składa się z 2 pokładów mm. gładkich:
a. cienki zewnętrzny podłużny – mięśniówka błony podsurowiczej stratum subserosum myometrii
b. gruby wewnętrzny okrężny – właściwa błona mięśniowa macicy; nie tylko okrężne, spotyka się włókna o różnym przebiegu
- pokład ten jest najgrubszy w obrębie szyjki, gdzie tworzy okrężny zwieracz
- między pokładami jest warstwa naczyń krwionośnych stratum vasculosum i tkanki łącznej
4. błony śluzowej – tunica muc osa s. endometrium – leży bezpośrednio na błonie mięśniowej
- nabłonek jest 1-w. walcowaty, pokryty okresowo rzęskami
- występują gruczoły maciczne gll. uterinae; BRAK w obrębie szyjki
* przymacicze – parametrium – wszystkie elementy objęte blaszkami więzadeł szerokich
- trzon i rogi przymocowane do ścian jamy brzusznej i miednicznej dwoma fałdami otrzewnej – więzadłami szerokimi macicy ligamenta lata uteri zw. krezką macicy mesometrium
- więzadła szerokie – po każdej str. od ściany grzbietowej jamy brzusznej i miednicznej do brzegów grzbietowych rogów i bocznych trzonu macicy; zwierają naczynia i nerwy macicy i jajników, tkankę łączną oraz dużo włókien mięśniowych gładkich przechodzących w bł. mm. macicy
w więzadłach przebiegają wzdłuż brzegów ściennych moczowody ureteres
*blaszka brzuszno-boczna więzadła ma na swojej powierzchni fałd z więzadłem obłym macicy lig. teres uteri – ciągnie się od przedniego końca rogu macicy do okolicy ściany jamy brzusznej, gdzie u osobników męskich jest pierścień pochwowy i pachwinowy wewnętrzny
- wiezadło to jest homologiem więzadła ogona najądrza
- więz. obłe zespala się otrzewną w okolicy pierścienia pachwinowego wewn.
- zawiera włókna mm. gładkie, naczynia i nerwy, czasem mało włókien prążkowanych, stanowiących odpowiednik m. dźwigacza jąder
NACZYNIA I NERWY MACICY
* t. maciczna a. uterina
* gałąż maciczna t. jajnikowej ramus uterinus arteriae ovaricae
-- tt. te przebiegają kręto w więzadłach szerokich
* gałęzie t. sromowej wewnętrznej a. pudenda interna
* żż. tworzą sploty; podobne są do tętnic
* nerwy tworzą splot maciczno-pochwowy plexus uterovaginalis – część splotu miednicznego plexus plevinus
* nn. współczulne dochodzą poprzez gałązki trzewne nn. odcinka lędźwiowego i poprzez n. podbrzuszny odchodzący od zwoju krezkowego doogonowego
MACICA MIĘSOŻERNYCH
- dwurożna przedzielona
- trzon 4-8 cm długości, dzieli go podłużna przegroda 0,5-1,5 cm
- gruczoły maciczne gł. w trzonie
- rogi 12-15 cm; ich części tylne złączone więzadłem międzyrożnym lig. intercornuale
- szyjka krótka, grubościenna; wąski kanał
- od str. grzbietowej szyjka przechodzi bez wyraźnej granicy w pochwę, od brzusznej tworzy cz. pochwową szyjki
- endometrium ma długie gruczoły maciczne i krótkie cewkowate zachyłki
- więzz. szerokie macicy suki mają dużo tłuszczu, brak u kotki
- tylne cz. więzz. szerokich mocują się do przedniej cz. pochwy
- więzz. obłe – od rogów macicy do pierścienia pachwinowego wewnętrznego
** u suki występuje dobrze rozwinięty wyrostek pochwowy otrzewnej processus vaginalis peritonei, (spotyka się go w 60% przypadków) – biegnie przez kanał pachwinowy; wchodzi w niego koniec więz. obłego macicy; może być przyczyną przepuklin, szczeg. w ciąży
** brak wyrostka pochwowego u kotki
- rogi ciężarnej mają rozszerzenia w postaci baniek ampullae zawierających płody, oddzielone przewężeniami
MACICA KROWY
- dwurożna przedzielona
- trzon 12-15 cm, rogi 25-35 cm w kształcie rogów barana
- szyjka ok. 10 cm, grube ściany, kanał kręty, zwykle zamknięty, wyodrębnia się wyraźnie od jamy macicy i pochwy – wyraźnie zaznaczone ujścia macicy wew. i zewn.
- błona śluzowa rogów i trzonu tworzy brodawki maciczne carunculae – owalne wyniosłości, powierzchowne, nieregularnie rozmieszczone bądź uszeregowane po 12 (w sumie około 100)
- każda brodawka ma wnękę, przez którą wchodzą naczynia
- gruczoły maciczne długie rozgałęzione
- śluzówka szyjki bezgruczołowa; tworzy fałdy zamykające światło kanału szyjki; śluz jest wydzieliną komórek kubkowych
- wiezz. szerokie macicy przyczepiają się kilka cm poniżej guza biodrowego; mają dużo włókien mięśniowych
- więzz. obłe dobrze rozwinięte
MACICA OWCY I KOZY
- dwurożna przedzielona
- rogi stosunkowo dłuższe niż krowy; poskręcane na kształt jelit
- kozy: trzon 1,5-2 cm, rogi ok. 21; szyjka 0,25 do 0,8 cm, kręty kanał
- szyjka owcy 3-5 cm
- cz. pochwowa szyjki przy dolnej ścianie pochwy
- brodawki maciczne bardziej wystają niż u krowy; u owcy 88-96; u kozy ok. 160
MACICA KLACZY
- dwurożna nieprzedzielona
- rogi przesunięte przez jelita (ślepe, lewa cz. okrężnicy grubej, jelito cienkie) do grzbietowej cz. okolicy lędźwiowej; ok. 25 cm; niemal proste, lekko skrzywione
- trzon 18-20 cm
- szyjka 5-7,5 cm
- gruczoły maciczne długie, rozgałęzione, cewkowe
MACICA ŚWINI
- dwurożna przedzielona
- trzon właściwy, który nie jest przedzielony ma 5 cm
- rogi długie, pozaginane, ruchome- bardzo dł. więzz. szerokie macicy
- u nieciężarnych rogi w licznych pętlach; gł 108-184 cm; u ciężarnych ok. 210
- długa szyjka macicy 10-25 cm
- brak cz. pochwowej szyjki
- szyjka dzieli się na 2 części: przypochwową i przymaciczną
* przypochwowa – 14-24 grube fałdy poprzeczne śluzówkowych – zamykają ujscie macicy zewn.
* przymaciczna – też pofałdowana błona śluzowa; fałdy mają mniejsze fałdy wtórne
- błona śluzowa macicy ma dużo gruczołów
- błona śluzowa nie ma w ogóle rzęsek
NARZĄDY PŁCIOWE ŻEŃSKIE ZEWNĘTRZNE (partes genitales feminina externae)
SROM (volva)
Tworzą go symetryczne wargi sromowe (labia vulvae), które łączą się ze sobą po stronie spoidłem warg dogrzbietowym (comissura labiorum dorsalis) oraz spoidłem warg dobrzusznym (comissura labiorum ventralis). Między wargami występuje szpara sromowa (rima vulvae ) prowadząca do przedsionka pochwy
Spoidło warg dogrzbietowe ogranicza górny kąt sromu (zaokrąglony), a dobrzuszne dolny kąt sromu (zaostrzony) *Odwrotnie jest u klaczy.
U człowieka: U ssaków:
Wargi sromowe mniejsze wargi sromowe
Wargi sromowe większe moszna (obie struktury wywodzą się z wałów płciowych)
(cecha gatunkowa)
Wargi sromowe
- umięśnione wały skórne
- pokryte delikatnym owłosieniem zmiennym gatunkowo i osobniczo
- mogą być pigmentowane
- skóra warg zawiera liczne gruczoły potowe i łojowe przechodzi w błonę śluzową przedsionka pochwy typu skórnego
KROCZE (perineum) - między spoidłem dogrzbietowym warg a odbytem. Może ulec uszkodzeniu przy ciężkich porodach.
ŁECHTACZKA (clitoris)
- narząd homologiczny do prącia samców.
- wyróżniamy:
* odnogi łechtaczki (crura clitoridis), które przyczepiają się na łuku kulszowym
* trzon łechtaczki (corpus clitoridis) zaopatrzony w ciało jamiste
* żołądź łechtaczki (glans clitoridis)
* napletek łechtaczki (praeputium clitoridis), jego blaszka ścienna tworzy dołek napletkowy (fossa praeputialis), a trzewna obleka wolny koniec łechtaczki.
UMIĘŚNIENIE ŻEŃSKIEGO NARZĄDU KOPULACYJNEGO
Mięsień kulszowo-jamisty (m. ischiocavernosus) – jego skurcz zawija dolne spoidło i uzewnętrznia łechtaczkę.
M. zwieracz przedsionka (m. constrictor vestibuli)- obejmuje przedsionek z jego tkanką jamistą.
M. zwieracz sromu (m. constrictor vulvae)- tworzy pokład mięśniowy dla warg sromowych, obejmuje od dołu łechtaczkę.
M. kulszowo-cewkowy (m.ischiourethralis) – słaby miesień, wzmaga odpływ moczu.
GRUCZOŁY MLECZNE (glandula mammariae)
- zmienione gruczoły skórne
- każdy kompleks gruczołowy ma kształt stożka, składa się z trzonu i brodawki
- między podstawami brodawek przebiega bruzda międzysutkowa (sulcus intermammarius)
- brodawka jest zakończona wierzchołkiem kompleksu, gdzie uchodzą ujścia brodawkowe (Ostia papillaria)
- włóknisto-sprężysta torebka beleczki dzielące gruczoł na płaty i płacikipęcherzyki gruczołowe i kanaliki wydzielnicze
- przewód wydalający- przewód mlekonośny (ductus lactiferus)
- przewód otwiera się przy podstawie brodawki do zatoki mlekonośnej (sinus lactiferus), w której wyróżniamy część brodawkową i gruczołową
- od zatoki odchodzi przewód brodawkowy (dustuc papillaris ) otwierający się na jej szczycie
- po okresie laktacji gruczoły ulegają inwolucji
1 przewód brodawkowy + łącząca się z nim zatoka + wpadające do niej przewody mlekonośne + tkanka gruczołowa = jeden system gruczołowy
RÓŻNICE GATUNKOWE
MIĘSKOŻERNE:
- macica dwurożna z przegrodą i krótkim trzonem (V)
- krótka szyjka macicy
- bardzo krótki trzon macicy
- pies ma dobrze wykształcony trzon łechtaczki i rozległą żołądź
- jajowód koliście okrąża jajnik, rozpoczyna się lejkiem zaopatrzonym w płaskie strzępki, zagina się łukowato do szczytu rogu macicznego.
- położenie gruczołu mlecznego- piersiowo-brzuszno-pachwinowe
- 5 kompleksów po każdej stronie
- 8-20 systemów gruczołowych
-jajnik znajduje się w kieszonce
ŚWINIA:
- brak części pochwowej szyjki macicy
- poduszeczkowate poprzeczne fałdy śluzówki szyjki szczelnie zmykają światło szyjki,
- długie rogi macicy układające się na podobieństwo jelit
- krótki trzon macicy
- świnia ma łechtaczkę o kształcie wężykowatym ze stożkowatym wierzchołkiem
- wężykowaty przebieg jajowodu, łukiem od jajnika do rogu macicy
- położenie gruczołów mlecznych- pieriowo-brzuszno-pachwinowe
- 7 kompleksów z 2 systemami gruczołowymi
PRZEŻUWACZE:
- macica dwurożna przegrodowa
- rogi macicy układają się na kształt rogów baranich
- każdy róg uchodzi do trzonu własnym otworem
- trzon łechtaczki świderkowato skręcony
- jajowód tworzy liczne wężowate wygięcia
- gruczoł mleczny składa się z 2 bocznych połówek, a każda z nich z 2 kompleksów 4 brodawki (wymię- uber)
-położenie pachwinowe gruczołów mlecznych
KOŃ:
- macica dwurożna bezprzegrodowa
- obszerny trzon macicy
- grubościenna szyjka macicy posiada tylko fałdy podłużne (brak możliwości szczelnego zamknięcia kanału szyjki macicy)
- łechtaczka duża i wyposażona w wydatną żołądź łechtaczkę
- długi jajowód wężykowato spętlony (stwarza pozory krótkiego)
- 2 kompleksy gruczołowe, każdy składa się z 2-3 systemów gruczołowych
- położenie pachwinowe gruczołów mlecznych