AUTORYTET NAUCZYCIELA/WYCHOWAWCY
gr. CF
2008
„Wychowawca-nauczyciel dobry to ten, który angażuje się- gdy istnieje potrzeba- w oddziaływania pedagogiczne, uzyskując zadowalające rezultaty. Wychowawca-nauczyciel zły w podobnej sytuacji bądź działań tego rodzaju w ogóle nie podejmuje, bądź podjąwszy je, spotyka się z niepowodzeniem.”1
Autorytet jest ściśle związany z posłuszeństwem. Należy wyraźnie rozróżnić pojecie posłuszeństwa od uległości. Posłuszeństwo wyrasta z wolności wychowanka i jest wyborem ze względu na autorytet, jaki posiada wychowawca. Uległość jest wyrzeczeniem się wolności ze względu na przewagę (siłę, władzę) wychowawcy. Posłuszeństwo jest, zatem sposobem współdziałania wychowanka z wychowawcą, uległość natomiast wynika z przeświadczenia, ze nie ma się wyboru. Proces samowychowania narażony jest na wiele zagrożeń. Są to między innymi: cynizm wobec wszelkich wartości, handel rozrywką odciągający młodego człowieka od ważnych problemów, pornografia, nałogi, agresja. Tym zagrożeniom młody człowiek musi stawić czoło. Będzie to możliwe, gdy jego wątpliwości i rozterki będzie mógł skonfrontować z zachowaniami uznanych przez siebie autorytetów.
Zdaniem Robertsona duże znaczenie w zapewnieniu ładu w klasie ma autorytet nauczyciela i sposób jego wyrażania.
Nauczyciel może zademonstrować uczniom znajomość własnych praw i swą uprzywilejowaną pozycję, m.in.:
-Swobodnego i pewnego poruszania się po klasie
-W uważnym spojrzeniu skierowanym na ucznia
-W wyborze formy zwracania się do niego
-W decydowaniu, kiedy rozpocząć, a kiedy zakończyć interakcję z uczniom
-W dawaniu do zrozumienia, że oczekuje się od niego pewnego podporządkowania.
Właściwością stosunków nauczyciel - uczeń opartych na autorytecie nauczyciela jest to, że uczeń z własnej woli postępuje tak, jak życzy sobie tego nauczyciel, dlatego, że przy każdej okazji przekonuje się on o pozytywnych skutkach, swego posłuszeństwa, a nie, dlatego, że boi się w konsekwencji swego niewłaściwego postępowania. W stosunkach, opartych na autorytecie nie ma wiec w przeciwieństwie do stosunków opartych na władzy niebezpieczeństwa wywołania wrogości i agresji u uczniów). Dzięki temu tworzy się w klasie klimat, w którym uczniowie będą bardziej skłonni współpracować z nauczycielem, co wpłynie korzystnie na proces nauczania - uczenia się.
Jakimi cechami powinien odznaczać się wychowawca? Próbowano ustalić idealne cechy osobowościowe wychowawcy ze względu na wcześniejsze przyjęte wartości. Najczęściej za wartość taką uznawano dobro dziecka. Towarzyszyły tym dociekaniom także pewne założenia, które przyjmowano jako oczywiste, a które sprowadzić można do dwóch podstawowych. Pierwsze z nich głosi, że wychowanek upodabnia się do swego wychowawcy, wobec czego ten powinien być dla niego pod każdym względem wzorem. Na tej zasadzie uznawano, że wychowawca, musi sam posiadać osobowość co najmniej nie przeczącą ideałowi wychowania, jaki ma realizować. Drugie założenie natomiast stanowiła teza, że są pewne stałe dyspozycje osobowościowe, które spoczywają u podłoża „instynktu”, ”talentu”, czy też „duszy” prawdziwego wychowawcy (Okoń, 1962, s. 12-13). Cechy, jakimi powinien odznaczać się wartościowy wychowawca, próbowano określić na podstawie rożnego rodzaju danych. Dobór tych danych zależał od przyjętych założeń naczelnych dotyczących związku, jaki zachodzi pomiędzy cechami osobowościowymi wychowawców, a przebiegiem i efektami procesów wychowania.
„Czym różnią się dobrzy pedagodzy od złych jako ludzie, niezależnie od formalnego wykształcenia? Zdarza się, że osoby nie mające żadnego przygotowania pedagogicznego bardzo silnie oddziałują na dzieci i młodzież, mają u nich posłuch, szacunek i autorytet. Zakładamy, że dzieje się tak za sprawą jakichś właściwości ich osobowości, które powodują, że oddziaływania tych osób okazują się szczególnie silne. Z kolei zdarza się, że ktoś mający wysokie kwalifikacje formalne jest nieporadny w oddziaływaniach. Uzasadnione wydają się przypuszczenia, że utrudnienie stanowią jakieś tego rodzaju zachowania, które wynikają z jego osobowości”2
Każdego wychowawcę charakteryzują te wszystkie cechy, postawy, wartości, wiedza itd., które ujawnia on nie tylko w pracy zawodowej, ale w swoim codziennym życiu. Szczególnie użyteczne dla skutecznego działania w roli wychowawcy jest prezentowanie kilku cech osobistych. Przede wszystkim są to:
Świadomość siebie i swojego systemu wartości- nauczyciel powinien zastanowić, się kim jest, jaki jest jego system wartości, jakimi kryteriami kieruje się w życiu i w pracy. Wiedza o sobie oraz o mechanizmach własnego działania może go uchronić przed wykorzystaniem ucznia i samego kontaktu wychowawczego do zaspokojenia swoich potrzeb. A stabilny system wartości ułatwia zachowanie dystansu i przejawianie tolerancji.
Przeżywanie oraz okazywanie emocji i uczuć- wychowawca powinien być otwarty na doświadczanie różnorodnych emocji i uczuć w relacji z wychowankiem; podejmować trud akceptacji owych emocji i uczuć; w sposób bezpieczny okazywać swoje emocje i uczucia wychowankowi oraz być gotowym do przyjmowania emocji i uczuć, jakich doświadcza wychowanek.
Dostarczenie wychowankowi wzorców postaw i zachowań- każdy wychowawca jest dla wychowanka modelem postaw i zachowań. Istotne jest, aby wychowawca prowadził konstruktywne i satysfakcjonujące go życie osobiste i społeczne, gdyż dzięki temu staje się wiarygodny dla wychowanka oraz unika pokusy kompensowania sobie w kontakcie wychowawczym własnych niedostatków.
Zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi- występują tu dwa elementy: po pierwsze, czemu konkretny człowiek został nauczycielem, dlaczego chce pracować z dziećmi i młodzieżą; po drugie, ciekawość innych ludzi ma prowadzić do gromadzenia wiedzy na temat mechanizmów funkcjonowania człowieka, relacji międzyludzkich i społecznych.
Jasne zasady etyczne- wychowawca winien przestrzegać jednoznacznych norm moralnych, umożliwiających mu odróżnianie dobra od zła i wybieranie dobra. Powinien znać, akceptować i przestrzegać zasady życia społecznego oraz posiadać czytelne normy profesjonalnego wspomagania dziecka we wszechstronnym rozwoju.
Poczucie odpowiedzialności- związane jest z dojrzałością psychiczną, społeczną i duchową wychowawcy oraz jego poczuciem wolności w dokonywaniu wyborów i podejmowaniu decyzji w procesie wychowania. Obejmuje ono cztery obszary odpowiedzialności: za własne zachowanie, za tworzone wychowankowi warunki do wszechstronnego rozwoju, za dostarczanie mu informacji zwrotnych oraz za współdziałanie z innymi wychowawcami w konstruktywnie rozumianym interesie wychowanka.
Oprócz wymienionych powyżej cech osobowości istotną rolę odgrywają również umiejętności wychowawcy. Należą do nich:
Umiejętności rozumienia wychowanka i okazywania mu tego- szczególną rolę pełnią tutaj umiejętności: słuchania, prowadzenia, odzwierciedlania, podsumowywania, konfrontowania, interpretowania oraz informowania.
Umiejętności zapewniania wychowankowi bezpieczeństwa w sytuacjach trudnych- dokonuje się to min. Przy wykorzystaniu umiejętności: wspierania, interweniowania w kryzysie, skupiania się na najważniejszym, a także kierowania wychowanka po pomoc specjalistyczna.
Umiejętności sprzyjania pozytywnemu działaniu i dokonywaniu zmian w zachowaniu- dzięki którym mogą pojawiać się konstruktywne zmiany w zachowaniu wychowanka. Należą tu umiejętności: wspierania wychowanka w rozwiązywaniu problemów/ podejmowaniu decyzji, zmieniania zachowania wychowanka przez modelowanie, nagradzanie oraz uzgadnianie.
W artykule Nauczyciel- wychowawcą wspomagającym ucznia w rozwoju prof. Zbigniew Gaś wskazuje sześć podstawowych warunków skutecznego wychowania:
„Doświadczenie przez wychowanka zrozumienia i akceptacji,
Poczucia więzi uczuciowych z wychowawcą- poczucie przynależności, ciepła oraz opiekuńczości,
Otwartość we wzajemnych relacjach- wzajemna wymiana uczuć i myśli,
Wzajemny szacunek-zainteresowanie cudzym dobrem, poszanowanie indywidualności, ochrona godności osobistej drugiej osoby,
Świadomość granic w życiu i rozwoju- odwoływanie się w życiu do norm, zasad i wartości, skutkiem czego jest odpowiedzialność za otoczenie,
Dzielenie się odpowiedzialnością za osiąganie zmian w procesie wychowania- jasno klasyfikujące, że wychowawca jest odpowiedzialny za tworzenie wychowankowi warunków do rozwoju, wychowanek jest odpowiedzialny za realizację zadać rozwojowych, zaś efektem współpracy jest osiąganie celów wychowawczych.”
Wszystkie wymienione wyżej elementy wskazują, że wychowanie poprzez obcowanie z wychowawcą wymaga od niego samego bardzo wiele pracy ze sobą i nad sobą. Być może wtedy proces wychowania może dziać się mimochodem. Jeśli jednak jesteśmy dopiero na początku drogi do ukształtowania własnej osobowości, musimy uważnie przyglądać się, jak na naszych uczniów działa nasze postępowanie.
Autorytet jest przeto pojęciem charakteryzującym wychowawcę. To on posiada określony autorytet w oczach wychowanków, lub też nie. Skoro więc autorytet zdobywa wychowawca własną postawą i własnymi działaniami, to konieczne jest dokładniejsze zdanie sobie sprawy z tych uwarunkowań. Umożliwi to odpowiedź na pytanie: Jak powinna być ukształtowana sylwetka wychowawcy, jeśli ma on cieszyć się autorytetem w oczach wychowanków? O autorytecie wychowawcy mówimy wówczas, gdy wychowanek wykazuje tendencję do podporządkowania się z własnej woli decyzjom wychowawcy, a co więcej wywołać akceptację wychowawcy.
Autorytet osobisty wychowawcy może powstać jedynie w wyniku odpowiednich doświadczeń, jakich dostarczy on wychowankowi w toku wzajemnych kontaktów. Mogą to być zarówno doświadczenia bezpośrednie, dotyczące własnych interakcji z wychowawcą, jak też pośrednie, obejmujące cudze interakcje.
Tak więc podstawą uznania autorytetu wychowawcy są doświadczenia pozwalające stwierdzić, że respektowanie wskazań wychowawcy służy interesowi wychowanka oraz daj mu pewność osiągnięcia pożądanych przez niego następstw. To pierwsze stwierdzenie jest źródłem zaufanie do wychowawcy, drugie darzenia szacunkiem jego osoby. Tak więc autorytet wychowawcy sprowadza się do tego, że jest on obdarzony przez wychowanka uczuciami szacunku i zaufania. Najbardziej prawidłowa droga budowania własnego autorytetu polega zawsze na wysiłkach w kierunku odegrania doniosłej roli w realizacji dążeń swoich podopiecznych. Jeżeli wychowankowie realizują własne cele niezależnie od wychowawcy oraz jeżeli kontakty z wychowawcą nie są dla nich atrakcyjne, to wówczas nie może być mowy o rzeczywistym autorytecie wychowawcy. Dla zdobycia przez wychowawcę autorytetu konieczne są satysfakcjonujące wzajemnie kontakty między nim a wychowankiem oraz realizowanie przez nich wspólnie celów, które przyświecają młodzieży, ale których osiągnięcie bez współudziału wychowawcy nie jest możliwe.
Badziukiweicz B., Sałasiński M., Vademecum wychowawcy, Wydawnictwo Akademickie Żak, 2005
Gaś Z. B., Działania wychowawcze na rzecz młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym w Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 4/2008 str.3
Muszyński H., Zarys teorii wychowania, Państwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa 1981
Robertson J., Jak zapewnić dyscyplinę, ład i uwagę w klasie, WSiP, Warszawa 1998
Włodarski Z., Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, WSiP, Warszawa 1992