• Filozofia

Filozofia bytu

• Treść wykładu

• Byt właściwy i byt nie-właściwy

  • Myśl przedsokratyczna

    • Tales z Miletu

    • Heraklit z Efezu

    • Parmenides z Elei

    • Podsumowanie

  • Mechanicyzm Kartezjusza

  • Labirynt kontinuum (Leibniz)

  • Atomizm

  • Substancja (Arystoteles)

  • Byt nie-właściwy

• Akt i potencja

  • Źródło i znaczenie rozróżnienia

  • Substancja i przypadłość

  • Materia a forma

  • Istota a istnienie

  • System różnic

  • Przyczynowość ontologiczna

    • Arystotelesowska teoria przyczyn

    • Przyczynowość a teoria aktu i potencji

• Transcendentalia

  • Jedno

  • Prawda

  • Dobro

  • Piękno

• Przyroda

  • Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody

  • Drzewo Porfiriusza

  • Ciało

  • Przestrzeń

  • Czas

  • Przyroda nieorganiczna

• Istota żyjąca

  • Ciało jako organizm

  • Teleologia

• Animalność

  • Organizm animalny

  • Ewolucja

• Filozofia bytu

• Filozofia bytu nosi również nazwę ontologii (od gr. on – byt)

• Świat odsłania się nam w doświadczeniu i pytamy: co leży u podłoża zjawisk? Czym jest właściwy byt, który nam się jawi i ukazuje w zjawiskach? Jak rzeczywistość musi być skonstruowana, aby nasze doświadczające poprzez język bycie-w-świecie stało się możliwe?

• Ontologia nie pyta o jakiś konkretny byt (przedmiot) czy też o jakąś sferę bytu, lecz o byt w ogóle, czyli o wszystko, co jest bytem

• Ukazuje się w ten sposób ona jako wiedza fundamentalna i uniwersalna

• Trzeba pamiętać o jednym: refleksja ontologiczna jest z konieczności jednostronna; filozofia bytu i filozofia podmiotu zakładają się wzajemnie, a ponadto obie pozostają w związku z problematyką filozofii ducha

• Zaczynamy od refleksji ontologicznej, ponieważ jest ona pierwszym głównym kierunkiem, który sobie tradycja filozoficzna przyswoiła

• Byt właściwy i byt nie-właściwy

  • Myśl przedsokratyczna

    • Tales z Miletu

    • Heraklit z Efezu

    • Parmenides z Elei

    • Podsumowanie

  • Mechanicyzm Kartezjusza

  • Labirynt kontinuum (Leibniz)

  • Atomizm

  • Substancja (Arystoteles)

  • Byt nie-właściwy

• Byt właściwy i byt nie-właściwy

• Z jednej strony: rzeczy, których doświadczamy są tworami złożonymi (np. drzewo) > części tych rzeczy także określamy często jako odrębne przedmioty (np. liście, gałęzie, pień)

• Z drugiej strony: zbiorowiska rzeczy ujmujemy jako jedności i określamy je jako rzeczy (np. wiele drzew stanowi las)

• Pojawia się pytanie: co wobec tego jest bytem właściwym, leżącym u podłoża (względności) zjawisk?

• Przykład: Czy moje części ciała, ja sam i społeczność, w której żyję, są w taki sam sposób bytem? Odpowiedź musi być oczywiście przecząca. Jednak odpowiedź na to pytanie ma znaczne konsekwencje praktyczne:

  • Jeśli części ciała są bytem właściwym, to ja jestem tylko agregatem tych części, a społeczność agregatem takich agregatów

  • Jeśli bytem właściwym jest społeczność, to ja jestem zaledwie momentem czy też jakimś częściowym aspektem tej rzeczywistości, a części mojego ciała są częściami tego częściowego aspektu

  • Jeśli ja jestem bytem właściwym, to części mojego ciała są tym, czym są, tylko w organicznej jedności mojego ciała, a społeczeństwo jest jednością wzajemnych odniesień istot takich jak ja

• Myśl przedsokratyczna

• Poniższe stanowiska zaliczamy do myśli przedsokratycznej, ponieważ pojawiły się one przed Sokratesem (470-399)

  • Jońscy filozofowie przyrody; pytali o ostateczną podstawę wszystkiego (gr. arche)

    • Tales z Miletu (ok. 625-545) > podstawową zasadą jest woda

    • Anaksymenes z Miletu (ok. 585-526) > podstawową zasadą jest powietrze

    • Rozmaitość świata należy tłumaczyć ruchem i zmiennością jednego z tych żywiołów

    • Byt właściwy jest jednorodny, materialny i ma postać żywiołu

  • Heraklit z Efezu (ok. 540-480); pytał skąd się biorą różnice w świecie > u ich podstaw leży walka przeciwieństw > nie ma nic trwałego, nic nie utrzymuje się stale („Wszystko płynie”, „Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”)

  • Parmenides z Elei (ok. 540-470); nic nie może jednocześnie być i nie być (zasada sprzeczności) > nie istnieje żaden ruch i zmiana, nie istnieje żadna wielość > świat zjawisk z ich wielością, ruchem i nieustanną przemianą jest tylko pozorem > istnieje tylko sam byt: nieruchomy, niezmienny, bez początku i bez końca

• Myśl przedsokratyczna - podsumowanie

• W pytaniu o byt właściwy staje w obliczu dwóch problemów:

  • Zmieniająca się ciągle rozmaitość świata zjawisk nie może być bytem właściwym > wielość zakłada jedność > byt właściwy jest prawdziwą jednością

  • Jeśli doświadczenie ma być możliwie, to ta jedność nie może być jednością niezróżnicowaną > byt właściwy nie może być tylko jednością i tożsamością, lecz musi być także różnością

• Filozofowie z Miletu > wskazują na jedność a problem różności pozostaje otwarty

• Heraklit > radykalizuje problem różności i „rozpuszcza” jedność w różności

• Parmenides > radykalizuje problem jedności i zaprzecza istnieniu jakiejkolwiek różności

• Mechanicyzm Kartezjusza

• Kartezjusz, Rene Descartes (1596-1650); próbuje rozwiązać problem ontologii w oparciu o mechanikę (jako matematyk i fizyk pozostawał pod wielkim wpływem ówczesnego postępu wiedzy przyrodniczej, zwł. mechaniki)

• Na byt właściwy (tzn. leżący u podłoża zjawisk) składają się u niego dwa elementy:

  • Substancja cielesna – jej istotą jest wyłącznie rozciągłość (res extensa); jest nieskończona i całkowicie niezróżnicowana; stanowi zupełnie jednorodną, tożsamą w sobie masę, która pokrywa się z przestrzenią

  • Ruch – zasada różności; substancja cielesna jest podzielna, a jej części są ruchome

• Ukształtowanie substancji cielesnej wynika stąd, że jej części poruszają się według pewnych prawidłowości

• Przyrodę jako całość i wszystkie rzeczy naturalne należy pojmować jako maszyny

• Wszystko można zmierzyć i wyrazić matematycznie

• Przyroda stanowi nieskończone kontinuum: jest całością, tzn. spójną i rozciągłą jednością

• Byt Boga i byt ludzkiego ducha przyporządkowuje zupełnie innym płaszczyzną bytu (substancja duchowa)

• Labirynt kontinuum (Leibniz)

• G.W. Leibniz (1645-1716) krytykuje mechanistyczną ontologię Kartezjusz

  • Kartezjusz wyobraża sobie kontinuum masy jako złożone i podzielne >

  • pojawia się problem podzielności w nieskończoność >

  • przyjęcie punktu geometrycznego jako granicy podziału nie jest rozwiązaniem, ponieważ z tego, co nie jest rozciągłe (punkt) nie można złożyć czegoś rozciągłego >

  • kartezjańskiego kontinuum masy nie można w ogóle pomyśleć >

  • ginie one w nieskończonej podzielności (labirynt kontinuum) [por. paradoksy Zenona z Elei (ok. 490-430); wskazywał: ponieważ istnieje nieskończenie podzielne kontinuum nie ma ruchu; Leibniz: ponieważ istnieje ruch i podział, nie może być kartezjańskiego kontinuum]

• Wnioski Leibniza:

  • Rozciągłe kontinuum można zrozumieć tylko jako zestaw niepodzielnych części, a więc jedności

  • Podstawa tej jedności ma charakter nie ilościowy, lecz jakościowy, istotowy, czyli formalny

  • Owe jedności to formalne atomy (gr. atom – to, co niepodzielne) albo monadami

• Atomizm

• Do podobnego wniosku, że to, co w ogóle istnieje, jest ostatecznie w sposób konieczny prawdziwą jednością, doszli przedsokratyczni atomiści: Leucyp z Miletu (V w. przed Chr.) i Demokryt z Abdery (ok. 460-380), a w nowożytności wyraził wyraźnie jako pierwszy P. Gassendi (1592-1655)

• Tezy atomistów:

  • Nie-byt jest pojmowany jako pusta przestrzeń

  • Pełnia, byt, jest nieskończoną mnogością niepodzielnych, niezmiennych i odwiecznych najmniejszych ciał – atomów

  • Atomy różnią się między sobą własnościami geometrycznymi

  • Świat powstaje przypadkowo i mechanicznie

  • Atomy są w wiecznym ruchu, który przypadkowo prowadzi do powstania całego świata i konkretnych rzeczy

• Obraz świata Kartezjusza i atomistów jest atomistyczny: u pierwszego – nieatomistyczny, u drugich – atomistyczny

• Atomiści radykalnie przełamali jedność bytu, aby dać miejsce różności i wielości; wprowadzona przez nich różność była różnością tego, co jednorodne

• Atomy jawią się w tej koncepcji jako prawdziwe jedności (bez żadnych części)

• Pojawia się jednak pewna trudność, której atomiści nie rozwiązali: co jest podstawą tej jedności (przyczyna niepodzielności atomu musi być innego rodzaju niż ich rozciągłość

• Substancja (Arystoteles)

• Mechanicyzm atomistyczny jest nie do utrzymania, gdy spojrzymy na przyrodę ożywioną

  • Np. krowa dla mechanicystycznego atomisty byłaby tylko agregatem atomów, nie trudno zauważyć, że stanowi ona w samej sobie i z siebie samej prawdziwą jedność, której nie da się wytłumaczyć zewnętrznym złożeniem z najmniejszych cząsteczek; krowy są „wytwarzane” przez buhaje i krowy – nie w sensie składania cząstek, lecz w sensie naturalnego płodzenia

• Dla Leibniza to, co jest prawdziwą jednością, stanowi atom formalny

• Arystoteles (384-322): wszelki byt właściwy, czyli każda prawdziwa jedność to substancja

• Substancja – to, co jako byt właściwy jest samo w sobie prawdziwą jednością („ontologiczny atom”)

• Wnioski

• Względność, do której przyjęcia skłania potoczny zwyczaj językowy nie wytrzymuje krytyki ontologicznej; wszystko, co jest, jest ostatecznie substancją, tzn. bytem właściwym i prawdziwą jednością w sobie; gdyby tym nie było, zatraciłoby się w labiryncie kontinuum

• Substancjami okazują się przede wszystkim istoty żyjące (ludzie, zwierzęta, rośliny); ale także to, co nieożywione, wtedy tylko może być, kiedy jest substancjalne, a więc kiedy jest bytem właściwym jako prawdziwa jedność w sobie

• Coś staje się substancją nie dzięki rozciągłości lub ilości, ale dzięki formie substancjalnej, która czyni z materii prawdziwą jedność w obrębie jakiegoś gatunku (Arystoteles)

• Byt nie-właściwy

• Wiele z tego, co w potocznym języku ujmujemy i określamy jako rzeczy (np. auta, ogrody, okulary, gruszki, obrazy, gałęzie, mosty, stoły, książki itd.) nie jest w ontologicznym sensie substancją, bytem właściwym, prawdziwą jednością > czym w takim razie to jest?

• Możemy powiedzieć tak:

  • Substancje jako właściwe, istniejące w sobie (ens in se) prawdziwe jedności są wytworem natury > są one ostateczną bazą, na której nasze bycie-w-świecie działa > w skutek naszej teoretycznej i praktycznej ingerencji kształtowany jest w oparciu o tę bazę świat zjawisk, w którym występują wszystkie rzeczy, jakich jest mowa w naszym potocznym (i naukowym) języku

  • To, co jest wytworem natury można nazwać pierwszym stworzeniem

  • To, co jest naszym wytworem, można nazwać drugim stworzeniem (bytem nie-właściwym)

• Tylko substancje ontologiczne, czyli naturalne (np. istoty żyjące) są we właściwym sensie w sobie i z samych siebie prawdziwymi jednościami; nic, co sztuczne, nie jest we właściwym sensie substancją

• Wszystko, co sztuczne („drugie stworzenie”), zakłada całość substancji naturalnych („przyrodę”) i pozostaje do tej całości odniesione

• Człowiek – „pan drugiego stworzenia” – sam jako istota żyjąca należy do „pierwszego stworzenia” i w tym sensie jest czymś naturalnym (por. problemy ekologiczne, dyskusje nad właściwym człowiekowi sposobem życia czy też humanizacją świata pracy

• Byt właściwy i byt nie-właściwy (utworzony przez człowieka)

• Streszczenie – byt właściwy i byt nie-właściwy

• W języku potocznym występuje daleko idąca względność w sposobie, w jaki „coś” pojmujemy i określamy jako „rzecz” > pytanie: Co jest bytem właściwym, leżącym u podłoża naszego świata doświadczalnego?

• Przedsokratyczna krytyka ontologiczna ukazała, że w pytaniu tym chodzi o problem jedności i różności

• Kartezjusz udziela odpowiedzi na ontologiczne pytanie koncepcją mechanicyzmu nieatomistycznego: podstawą jedności jest jednorodne, nieskończone kontinuum masy, podstawą różności – ruch poszczególnych części tego kontinuum

• Leibniz („labirynt kontinuum”) wykazuje, że koncepcja kartezjańska jest nie do utrzymania; muszą istnieć atomy formalne (monady) jako prawdziwe jedności; podstawą jedności nie może być ilość jako taka

• Każdy atomizm zakłada, że podstawa jedności atomów jest inna niż podstawa jedności agregatów utworzonych przez mechaniczne zestawienie atomów

• Mechanicyzm atomistyczny nie wytrzymuje konfrontacji ze światem ożywionym, który w sobie i z siebie stanowi prawdziwą jedność; byt właściwy jako prawdziwa jedność jest więc jakościowo różnorodny

• Byt właściwy jako prawdziwą jedność nazywamy substancją (Arystoteles); wszystko, co leży u podłoża świata zjawisk, jest substancją; substancją są przede wszystkim istoty żyjące; również wszystko, co nieożywione, musi mieć ostatecznie charakter substancjalny, inaczej zginęłoby w labiryncie kontinuum

• Substancje w sensie ontologicznym są wytworem natury; nic, co sztuczne, nie jest substancją; wszystko, co sztuczne, zakłada to, co naturalne (substancje) i pozostaje do tego odniesione

• Akt i potencja

  • Źródło i znaczenie rozróżnienia

  • Substancja i przypadłość

  • Materia a forma

  • Istota a istnienie

  • System różnic

  • Przyczynowość ontologiczna

    • Arystotelesowska teoria przyczyn

    • Przyczynowość a teoria aktu i potencji

• Podstawowe pojęcia ontologiczne

• Określimy kilka podstawowych pojęć z dziedziny ontologii

  • Akt i potencja:

    • Substancja i przypadłość

    • Materia i forma

    • Istota i istnienie

• Powstały one na gruncie myśli Arystotelesa i arystotelizmu, który dla ontologii jest najważniejszym nurtem w historii filozofii

• W zasadzie najważniejszym rozróżnieniem jest: akt i potencja, ponieważ pozostałe na nie się nakładają

• Źródło i znaczenie rozróżnienia aktu i potencji

• Obserwując świat i doświadczając nieustannie zmiany i ruch, można zadać pytanie: co to jest zmiana i ruch? (por. spór Heraklita i Parmenidesa)

• Jasnym jest, że ruch i zmiana istnieją, ale czym są?

• Arystoteles rozwiązuje ten problem, wskazując, że wszystko, co rzeczywiste, ma w sobie dwa momenty:

  • Moment aktualności – oznacza to, że tym, co rzeczywiste, jest to, co aktualnie istnieje; moment ten nazywamy aktem (łac. actus)

  • Moment możliwości – oznacza to, że to, co rzeczywiste, ma możność stać się czymś innym od tego, czym jest; moment ten nazywamy potencją (zdolnością , możliwością; łac. potentia)

• Ontologiczne pytanie o byt właściwy prowadzi zatem do rozróżnienia między bytem aktualnym i bytem potencjalnym – wszelki byt właściwy („wszystko, co rzeczywiste”) zawiera w sobie to rozróżnienie

• Źródło i znaczenie rozróżnienia aktu i potencji

• Ruch jest przejściem od potencji do aktu

  • Np. leżąca na środku boiska piłka jest w potencji, aby wpaść do bramki; gdy gracz ją tam kopnie, to aktualizuje potencję piłki

• To przejście od potencji do aktu zawsze zakłada jakąś przyczynę, która je sprawia, tzn. przyczynę sprawczą

• Przyczyna ta aktualizuje potencję, ponieważ sama jest w akcie

  • Np. gracz może (tzn. ma potencję) udzielić aktu piłce

• Potencję musimy zróżnicować na:

  • Potencję czynną; zdolność wywołania aktu

  • Potencję bierną; zdolność przyjmowania aktu, czyli bycia aktualizowaną przez akt

• Akt i potencja

• Potencja czynna i potencja bierna

• Dialektyka

• Arystotelesowska nauka o akcie i potencji przygotowuje heglowskie (Hegel) pojęcie dialektyki pod względem ontologicznym

• Według Hegla dialektyka bytu i pozoru (tego, co zewnętrzne i tego, co wewnętrzne) prowadzi rozum do pogłębionego poznania rzeczywistości (nieustannie przybliżamy się do pełnego poznania rzeczy; w pełni poznamy rzeczywistość, gdy nie będzie można niczego zanegować)

• Substancja i przypadłość

• Rzeczy podlegają różnym zmianom, ruch jest tylko jedną z tych zmian; inne zmiany dotyczą np.: ilości (zwiększanie-zmniejszanie), jakości (chorowanie-zdrowienie), relacji do innych rzeczy (zbliżanie się – oddalanie) itd.

• W takich przypadkach zmienia się określenie rzeczy, podczas gdy ona sama pozostaje bez zmian

• Wypływa stąd ważne rozróżnienie:

  • Substancja – ma charakter bytu samoistnego, który niejako „istnieje sam w sobie” i pomimo określonych zmian pozostaje ten sam

  • Przypadłość (akcydens – łac. accidere – przytrafiać się) – to, co się w rzeczy zmienia, ma charakter bytu niesamoistnego; „nie istnieje w samo w sobie”, lecz jest tylko w czymś innym, tzn. w substancji

• Substancja i przypadłość

• Substancja i przypadłość

• Relacja między substancją a przypadłością jest relacją między aktem a potencją

  • Substancja znajduje się w potencji względem przypadłości

  • Przypadłości są aktami, które określają substancję

• Obie strony się wzajemnie warunkują:

  • Substancja jest rzeczywista tylko jako określona przez przypadłości (np. konkretny człowiek zawsze jest: wysoki lub niski, chudy lub gruby, posiada określony kolor włosów, barwę głosu itd.)

  • Przypadłości są rzeczywiste tylko w substancji (np. barwa głosu jest zawsze barwą głosu jakiegoś podmiotu)

• Substancja ukazuje się zawsze w swoich jawiących się przypadłościach > za pośrednictwem przypadłości dowiadujemy się jakiego rodzaju jest to substancja (np. z krowy widzimy jej wielkość, kształt, barwę, ruch itd. i na tej podstawie wnioskujemy, że widzimy krowę, która jest jakimś podmiotem samym w sobie)

• Substancja i przypadłość

• Istnieją dwa rodzaje przypadłości:

  • Przypadkowe (zewnętrzne) – są substancji niejako przydane z zewnątrz i dla istotowego określenia substancji są obojętne; są czymś zewnętrznym dla istoty rzeczy (np. dla istoty człowieka jest obojętne, że ktoś jest blondynem, muzykiem, góralem, kawalerem, mańkutem czy też dorosłym)

  • Właściwe substancji – wynikają z samej substancji i przez to wskazują na istotę rzeczy; substancja „wchodzi” we właściwości i ukazuje się w nich (np. zdolność człowieka do śmiechu, towarzyskość człowieka, płciowość oraz techniczna, artystyczna czy też kulturowa zdolność człowiek)

• To, co przypada substancji zgodnie z jej istotą nie ukazuje się nam od razu, ale poznajemy to dopiero w długotrwałym procesie

• Określić istotę substancji to tyle, co podać, jakie są jej właściwości i jak są one ze sobą powiązane

• Przypadłości właściwe (+) i przypadkowe (-)

• Kategorie

• Jakie są najwyższe rodzaje pojęć, jakie orzekamy o rzeczach? (Arystoteles) > rodzaje to to kategorie

• Wszystko to, co możemy powiedzieć o rzeczach winno się zmieścić w jednej z 10 wymienionych kategorii

• Kategorie są nie tylko sposobami orzekania, ale także sposobami bycia i w tym ujęciu są one także podstawowymi formami ontologicznymi, w których byt istnieje

• Arystotelesowska tabela kategorii:

  • Substancja

  • Ilość

  • Jakość

  • Relacja (stosunek)

  • Gdzie?

  • Kiedy?

  • Położenie

  • Posiadanie (stan)

  • Działanie

  • Doznawanie działania

• Kategorie

  • Substancja:

    • Arystoteles

  • Ilość:

    • 171 cm

  • Jakość:

    • filozof

  • Relacja (stosunek):

    • nauczyciel Aleksandra

  • Gdzie?:

    • Ateny

  • Kiedy?:

    • rankiem

  • Położenie:

    • stojąc

  • Posiadanie (stan):

    • spokojny

  • Działanie:

    • uczył

  • Doznawanie działania:

    • został wygnany

• Kategorie

• Pierwsza kategoria jest kategorią substancji, a pozostałe wyrażają przypadłości

• Arystoteles rozróżnia:

  • Substancja pierwsza – substancja indywidualna (np. ten oto człowiek)

  • Substancja druga – istota substancji pierwszej (np. to, co jest wspólne wszystkim ludziom, tzn. to, co określa ludzki gatunek)

• Istnieją pewne określenia, które wykraczają poza (transcendują) kategorie i nazywa się je transcendentaliami:

  • Byt

  • Jedno

  • Prawda

  • Dobro

  • Piękno

• Kategorie jednoznacznie orzekają o rzeczach i abstrahują od różnic między swoimi desygnatami (np. jabłoń, koń i człowiek są substancjami i pod tym względem są ze sobą zgodne)

• Transcendentalia nie mogą abstrahować od różnic między swoimi desygnatami i są analogiczne (np. „byt” nie pomija niczego, bo wszystko jest bytem)

• Materia a forma (hilemorfizm)

• Okazuje się, że substancja sama także się zmienia > występuje nie tylko zmiana przypadłościowa w substancji, lecz także zmiana substancjalna substancji (np. był czas, kiedy nas nie było, i przyjdzie czas, kiedy nas nie będzie)

• Każda zmiana zakłada trwałe podłoże, które w stosunku do zmieniających się cech ma charakter potencji: przejście jednej cechy w inną musi następować na bazie identycznego podłoża

• Zmiana substancjalna i przypadłościowa musi następować na bazie niezmiennego i trwałego podłoża

• Co jest tym potencjalnym, niezmiennym podłożem zmiany substancjalnej?

• Materia i forma

• Możemy to skonstruować ontologicznie

  • Nie może mieć żadnych cech przypadłościowych (w sensie kategorii)

  • Nie ma również cechy substancjalnej

• Konstrukcja ta prowadzi do pojęcia granicznego, tzn. istnienia bierno-potencjalnego podłoża, które samo z siebie jest całkowicie nieokreślone – materii (gr. hyle) (czasem zwanej materią pierwszą)

• Materia (pierwsza) – ostateczne, nie określone, ale dające się określić źródło wszystkich substancji naturalnych

• Substancja naturalna jako taka, jako coś rzeczywistego, jest rezultatem dwóch momentów o charakterze aktu i potencji:

  • Substancjalnej cechy aktu – formy substancjalnej (gr. morphe); jest to cecha materii jako substancjalnej rzeczywistości w ramach określonego gatunku; jest aktem, przez który substancja jest tym, czym jest (np. nadaje danemu bytowi ontologiczną pełnię bycia: lwem, krową, dębem itd.)

  • Bierno-potencjalnego podłoża, czyli materii – zasada nieokreślonej określalności; przyjmuje ona w siebie akt formy substancjalnej i pozostaje w substancji zasadą możliwego innobytu

• Powyższą teorię (Arystotelesa) nazywa się teorią hilemorfizmu (hyle – materia; morphe – forma), która próbuje tłumaczyć strukturę substancji i zmianę substancjalną

• Ontologiczne pojęcie materii

• Spróbujmy rozjaśnić, czym jest ontologicznie pojęta materia

• Trzeba przede wszystkim abstrahować od wszelkiego przyrodniczego pojęcia materii

• „Materia” i „forma”, o których mówi Arystoteles stanowią dwa przeciwstawne (wzajemnie się uzupełniające) momenty, których wynikiem jest rzeczywistość

• Wzięte same w sobie, nie są niczym rzeczywistym, tzn. nie są prawdziwymi bytami

• Z pomocą hilemorfizmu można wyjaśnić:

  • Przygodność substancji naturalnej; kiedy potencja bierna materii zostanie zaktualizowana przez formę substancjalną > mamy jakąś substancję naturalną; jednak materia pozostaje w niej zasadą możliwego innobytu > substancja naturalna jest ze swej zasady taka, że może powstawać i znikać, tzn. jest przygodna (albo kontyngentna, łac. contingit – przytrafia się)

  • Indywidualność substancji naturalnej; forma substancjalna oznacza określoną pełnię w sensie pewnego gatunku (np. lew jako taki, dąb jako taki) i sama z siebie nie mówi nic o wielości jednostek w obrębie gatunku (o wielości lwów i dębów); kiedy materia przyjmując w siebie akt formy substancjalnej, to substancja, która w ten sposób powstaje, jest osadzona dowolnie w materii i reprezentuje formę substancjalną (gatunek) jako coś dowolnego, indywidualnego (np. konkretny lew, konkretny dąb)

  • Jedność i wielość; substancja naturalna jest zawsze jednością (wynika z formy substancjalnej; zawsze mamy do czynienia z jednym podmiotem) i zarazem wielością (wynika z materii pierwszej; zawsze mamy do czynienia z jakimś częściami w danym bycie)

• Powstawanie przedmiotu przez połączenie materii i formy

• Powstawanie przedmiotu przez połączenie materii i formy

• Istota a istnienie

• Ostateczną i fundamentalną ontologiczną różnicą między aktem i potencją jest różnica między istnieniem a istotą (św. Tomasz z Akwinu)

• Akt istnienia jest „aktualnością wszelkich aktów” i „doskonałością wszelkich doskonałości”

• Aby mogło zaistnieć to co skończone, musi istnieć jakaś zasada potencji, przeciwstawna aktowi istnienia, która musi:

  • Być całkowicie bierno-potencjalna, bowiem sama przez się jest ona pozbawiona jakiejkolwiek doskonałości (wszelka doskonałość pochodzi od aktu istnienia)

  • Mieć w sobie charakter granicy, ograniczenia

• Ta zasada jest nazywana istotą

  • Istota jest tu rozumiana inaczej niż wcześniej (nie jako pozytywna pełnia sensu jakiejś substancji; np. istota człowieka), ale jako pewna negatywność, która przyjmuje w siebie akt istnienia i ogranicza go

• System istot, które przyjmują w siebie i ograniczają akt istnienia, różnicuje go na mnogość skończonych bytów tworzących rzeczywistość

• Każda substancja jest jednością aktu istnienia i istoty – charakter jedności aktu i potencji

• Różnica między istnieniem i istotą tłumaczy, dlaczego to, co istnieje jest z zasady skończone (tylko czysty akt istnienia – istnienie Boga – jest nieskończone); na każdą substancję (poza Absolutem; w tym przypadku akt istnienia = istocie) składa się z akt istnienie i istota

• System różnic

• Zestawmy trzy różnice mające charakter między aktem a potencją (istnienie-istota; forma-materia; przypadłość-substancja), by uzyskać pewien przegląd:

  • Akt istnienia jest w systemie istot przyjmowany i ograniczany

  • Ograniczenie w istocie następuje tak, że akt istnienia wstępuje w różnicę między formą a materią i w ten sposób zostaje określony jako naturalna, materialna substancja

  • Forma i materia rozkładają się następnie w substancji naturalnej na właściwości, a więc te przypadłości, które wynikają z substancji jako takiej

  • Z wzajemnych oddziaływań różnych substancji wynikają przypadłości przypadkowe, w których trwałe określenie konkretnej substancji, bytu właściwego, znajduje swoje sfinalizowanie

  • Wynikiem jest substancja naturalna w swojej pełnej konkretności

• System różnic ontologicznych

• Przyczynowość ontologiczna

• Zasada przyczynowości (wybrane sformułowania):

  • „Wszystko, co się staje, staje się w sposób konieczny z jakiejś przyczyny” (Platon)

  • „Nic nie dzieje się bez przyczyny” (św. Augustyn)

  • „Wszystkie zmiany dokonują się na zasadzie powiązania przyczyny i skutku” (I. Kant)

• Z filozoficznego punktu widzenia jest interesująca, ponieważ:

  • Pod względem ontologicznym: chodzi o to, aby zasadę przyczynowości rozumieć jako zasadę istnienia (na tym aspekcie się skupimy)

  • Pod względem transcendentalnym (filozofia podmiotu): chodzi o to, aby tę zasadę rozumieć jako transcendentalną zasadę poznania (omówimy to nieco później)

  • Pod względem teoretyczno-naukowym: chodzi o to, aby tę zasadę rozumieć jako zasadę badań w dziedzinie nauk szczegółowych (też omówimy to nieco później)

• Arystotelesowska teoria przyczyn

• Arystotelesowska teoria przyczyn

• Przyczyną jakiegoś bytu jest najpierw to, co go konstytuuje (przyczyna wewnętrzna):

  • W odniesieniu np. do domu będzie to z jednej strony odpowiadająca projektowi budowlanemu forma, a z drugiej strony materiał budowlany, a więc materia, z której dom się składa

• Byt ma też przyczyny zewnętrzne

  • Cel – to, po co dany byt istnieje; daje motyw do powstania bytu, mobilizuje przyczyny sprawcze

  • Np. celem domu jest mieszkanie w nim i w tym celu domy się buduje

• Filozofia pyta o przyczyny ostateczne

  • Ostateczną przyczyną formalną jest forma substancjalna, przez którą dany byt należy do swego gatunku

  • Ostateczną przyczyną materialną jest materia pierwsza jako ostateczne „z czego”

  • Pytanie o ostateczną przyczynę sprawczą i ostateczny cel bytu (ostateczne przyczyny zewnętrzne) kieruje filozofię ku problematyce filozoficznej teologii

    • Rozumowanie: Każdy byt jest od strony swej formy substancjalnej nastawiony na jakiś cel; ponieważ to, co istnieje, jest uporządkowanym wszechświatem, a nie chaosem, musi istnieć pewien porządek celów, a tym samym pewien cel ostateczny (problem teleologii; gr. telos – cel)

• Pytanie o pierwszą przyczynę sprawczą wynikało bezpośrednio z analizy relacji zachodzących między aktem a potencją

• Przyczynowość a teoria aktu i potencji

• Każda zmiana jest przejściem od potencji do aktu, a to, co się zmienia, nie może być jednocześnie jednym i drugim, więc musi ono otrzymać akt od czegoś innego, co samo jest w akcie

  • Szklanka nie może być jednocześnie aktualnie i potencjalnie pełna; jest albo aktualnie pełna i potencjalnie próżna, albo aktualnie próżna i potencjalnie pełna

  • Nic nie porusza się samo; cokolwiek się porusza, jest poruszane przez coś innego

• To „coś innego” jest przyczyną sprawczą

• Mając na uwadze trzy omówione różnice między aktem i potencją, można mówić o trzech różnych płaszczyznach sensu przyczynowości ontologicznej:

  • Substancja-przypadłość; chodzi o przyczynowość w przestrzeni zmiany przypadłościowej

  • Materia-forma; również każda zmiana substancjalna (powstawanie i przemijanie) stoi pod znakiem przyczynowości

  • Istota-istnienie; aktualizacja istoty przez istnienie nie da się wytłumaczyć od strony istoty; wszystko, co skończone, skoro jest skończone, jest czymś spowodowane

• Niezwykle ważna konsekwencja: nic nie jest wystarczającą przyczyną dla skutku, który jest doskonalszy niż to coś

  • Przyczyna tłumaczy skutek tylko o tyle, o ile doskonałość skutku nie przewyższa doskonałości przyczyny; żadna przyczyna nie może udzielić więcej aktualności niż ma jej ona sama

• Teoretyczno-naukowe pojęcie przyczynowości jest słabsze od klasycznego pojęcia ontologicznego, wynikającego z teorii aktu i potencji

  • Oba pojęcia należy ściśle rozdzielać

  • Pojęcie teoretyczno-naukowe jest nastawione wyłącznie na praktykę nauk szczegółowych

  • Ontologiczna teoria przyczynowości ma inny sens

• Podsumowanie – akt i potencja

• Wszystko, co rzeczywiste, jest wynikiem dwóch momentów: momentu aktualności, czyli aktu, i momentu możności, czyli potencji

• Dialektycznym nazywamy jakiś stan rzeczy wtedy, jeśli coś może zostać pojęte tylko jako wynik dwóch przeciwstawnych, odniesionych wzajemnie do siebie momentów

• W zmianie przypadłościowej ukazuje się różnica między przypadłością a substancją mająca charakter różnicy między aktem a potencją

• Przypadłości są cechami substancji, które mogą się zmieniać, podczas gdy substancja pozostaje niezmieniona; substancja jawi się w swoich przypadłościach

• Kategorie są najwyższymi rodzajami predykatów, jakie możemy orzekać o bytach; każdy predykat należy do jednej z kategorii

• W zmianie substancjalnej (powstawaniu i przemijaniu) ukazuje się różnica między formą a materią mająca charakter różnicy między aktem a potencją

• Substancja naturalna jest wynikiem formy i materii

• Materia pierwsza jako bierno-potencjalna zasada nieokreślonej określalności stanowi podstawę przygodności, indywidualności oraz jednościowo-wielościowego charakteru substancji naturalnej

• Różnica między istnieniem a istotą mająca charakter różnicy między aktem a potencją wykazuje najbardziej fundamentalną strukturę ontologiczną i tłumaczy tym samym skończoność bytu jako należącą do jego istoty (św. Tomasz z Akwinu)

• Ontologiczne pojęcie przyczynowości wynika z teorii aktu i potencji; nic nie może jednocześnie i pod tym samym względem być w akcie i potencji, zatem nie może też być przyczyną siebie samego

• Każda zmiana przypadłościowa, każda zmiana substancjalna i w ogóle wszelki byt skończony wymagają wystarczającej przyczyny

• Transcendentalia

  • Jedno

  • Prawda

  • Dobro

  • Problem zła

  • Piękno

• Transcendentalia

• Transcendentalia (łac. transcendere – przekraczać) są to predykaty, które wykraczają poza kategorie

• Wykraczają poza każdy rodzaj określonej przedmiotowości

• Nie są jednoznaczne, ale wieloznaczne, ponieważ mają tyle znaczeń ile jest kategorii

• Określają pierwotnie substancją, a wtórnie (tzn. z perspektywy substancji i ze względu na nią) kategorie przypadłościowe

• Najważniejsze transcendentalium „byt” – wykracza poza każdą kategorię i każdy określony zakres przedmiotów (odnosi się do wszystkiego, co istnieje)

• Inne transcendentalia nazywa się właściwościami bytu, ponieważ zawsze i w sposób konieczny wynikają z bytu i są dane z bytem: jedno, prawda, dobro i piękno (główne transcendentalia)

• Zasada zamienności transcendentaliów:

  • Wszelki byt jest jedno

  • Byt i jedno są zamienne

• Jedno

• Każdy byt jest jednością

• Szczególnie widać to na przykładzie substancji ożywionej (każda istota żywa stanowi jeden podmiot)

• Również to, co ma charakter przypadłościowy, o tyle jest bytem, i ile (z perspektywy substancji i ze względu na nią) jest jednolite; jedność przypadłościowa jest słabsza niż substancjalna (np. jedność jako liczba, jedność wynikająca z pewnych relacji: małżeństwo, rodzina)

• Od jedności o znaczeniu ontologicznym (substancjalnych i przypadłościowych) odróżniamy jedności sztuczne (np. komputer, książki, parlamenty, fundusze, malowidła – byty nie-właściwe), których podstawa jedności nie leży w nich samych, lecz w teoretycznej, praktycznej, technicznej i artystycznej kreatywności człowieka

• W ostatniej instancji podstawą wszelkiej jedności konkretnego bytu jest akt istnienia

• Dany byt o tyle bardziej i o tyle pełniej jest jednością, im bardziej przysługuje mu istnienie (np. u zwierząt możliwa jest pełniejsza jedność niż u roślin, a u człowieka występuje zupełnie nowy, wyższy rodzaj jedności i indywidualności)

• Prawda

• Nazywając byt prawdziwym, myślimy go w relacji do podmiotu poznania (prawdziwe = łac. intelligibile – poznawalne)

• Oznacza to, że istnienie jest takie, że daje się odkrywać

• Byt jest poznawalny; poznawalne są przede wszystkim jawiące się cechy przypadłościowe, po których można odróżnić przypadkowe cechy od właściwości

• Na właściwości rozkłada się sama substancja, tzn. „ukazuje się” w nich

• Poznawalność bytu ma swoją ostateczną podstawę w jego istnieniu

• Im silniejsze istnienie ma byt, tym bardziej sam przez się jest poznawalny

  • Np. nie mamy trudności w rozpoznawaniu wysoko rozwiniętych istot żywych jako substancji; trudności pojawiają się natomiast tam, gdzie chodzi o określenie substancjalności w świecie nieorganicznym

• To, co rozpoznawalne samo przez się, nie jest zwyczajnie proporcjonalne do tego, co poznawalne dla nas (np. Absolut jako czyste istnienie ma doskonałe poznanie samego siebie, ale my już nie poznajemy Go w taki sposób)

• To, co indywidualne jako takie, jest niewypowiedzialne

  • Np. Piotra mogę określić za pomocą wielu cech i w ten sposób go mogę scharakteryzować. Jednak jego indywidualność jest czymś zupełnie innym niż suma jego cech. Indywidualność Piotra jawi się wprawdzie w pewnym sensie w sposób zmysłowo-naoczny, ale jako taka nie daje się pojąć

• Dobro

• W sensie ontologicznym (inne znaczenie niż moralne czy też praktyczna przydatność) dobro znaczy tyle, co doskonałość

• Skoro istnienie jest „doskonałością wszelkich doskonałości”, to każdy byt, ponieważ istnieje, ma w sobie pewien stopień doskonałości

• Stopień doskonałości zależy przede wszystkim od formy substancjalnej i od przypadłościowej określoności bytu

  • Jodła jest ontologicznie doskonalsza niż kamień, a człowiek doskonalszy niż zwierzę

  • Z ontologicznego punktu widzenia komary, szczury i korniki są doskonalsze i w tym sensie lepsze niż złoto całego świata i niż wszelkie istoty żywe ze świata roślin

• Wszelka doskonałość i dobroć, wszelkie nadawanie czemuś sensu i wszelkie cele zmierzają ostatecznie do jednego: aby być więcej (problem związku między dobrem ontologicznym i moralnym będzie omówiony później)

• Problem zła

• Bez wątpienia istnieje też niedoskonałość, czyli zło

• Ontologia klasyczna odpowiada: właściwie zła nie ma, ponieważ to, co jest, jest dobre i doskonałe

• Niedoskonałość, zło (łac. malum) jest w gruncie rzeczy brakiem istnienia, nieobecnością istnienia, które właściwie (w sensie formy substancjalnej) powinno być, ale go nie ma

• Zło nazywamy także prywacją (łac. privatio – pozbawienie czegoś), czyli ograniczeniem, brakiem tego, co powinno być, bo forma substancjalna czego tego wymaga

  • Np. ślepota jest nieistnieniem w organie tego, co jeśli jest, jest dobre (wzroku)

  • Zło można by porównać z dziurą, która jest przecież niczym i staje się tym większa, im mniej czegoś jest

• Piękno

• Byt jest ontologicznie (inne znaczenie niż estetyczne) piękny, ponieważ jego zjawisko, jego wygląd wyraża w doskonały sposób jego istotę, jego formę substancjalną

• Każdy byt (substancja naturalna) istnieje tak, że jego istnienie wyraża się w zjawisku, tzn. można go obejrzeć, usłyszeć itd., i w tym znaczeniu jest piękny

• Brzydota jest prywacją, czyli brakiem istnienia czegoś w bycie

• Piękno zależy od mocy istnienia bytu

• Przyroda

  • Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody

  • Drzewo Porfiriusza

  • Ciało

  • Przestrzeń

  • Czas

  • Przyroda nieorganiczna

• Przyroda

• Przedmiotem klasycznej filozofii przyrody są dwa wielkie tematy:

  • Wskazanie najogólniejszych rodzajów bytów naturalnych i ich różnic; chodzi o różnicę między przyrodą nieożywioną a ożywioną oraz w obrębie tej drugiej i rozróżnienie „stopni” życia

  • Pytanie o całość rzeczywistości materialne; filozofię przyrody nazywa się też kosmologią

• Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody

• Nauki przyrodnicze:

  • Tematycznie zredukowane i metodycznie abstrakcyjne

  • Empiryczne; opracowują modele, które mają spełniać dwa zadania:

    • Tłumaczyć w możliwie prosty sposób obserwacje z określonego zakresu

    • Umożliwić prognozy w obrębie tego zakresu

    • Pytanie, jak te modele mają się do samej przyrody, nauk przyrodniczych już nie interesuje

• Filozofia przyrody pyta:

  • O ontologiczne warunki naszej empirycznej wiedzy o przyrodzie

  • O istotne cechy bytu, który stanowi podłoże doświadczenia

• Nauki przyrodnicze i filozofia przyrody wychodzą z tego samego źródła: z powszedniego doświadczenia

• Badania przyrodnicze są dla filozofii przyrody ważne i pod wieloma względami płodne, gdyż poszerzają i precyzują naszą bazę doświadczalną, tzn. pobudzają do refleksji filozoficznej

• Bez krytycznej refleksji filozoficznej zachodzi niebezpieczeństwo naiwnej wiary we wszechmoc nauki i ślepego optymizmu w ocenie tego, co jest postępem

• Drzewo Porfiriusza

• Porfiriusz, filozof neoplatoński (234-305)

• Każdy jednostkowy byt naturalny należy z racji swej formy substancjalnej do pewnego gatunku, tzn. reprezentuje jednostkowo swój gatunek

• Gatunek jest ostatnią, niepodzielną istotowością bytu naturalnego

• Drzewo Porfiriusza ukazuje program filozofii przyrody:

  • Wychodzimy od tego, co jest wspólne wszystkim bytom naturalnym – od rodzaju ciało (wskazujemy na właściwości ciała)

  • Mówimy, czym ciała ożywione różnią się od nieożywionych (wskazujemy na to, czym jest istota żywa)

  • Określamy, czym różni się życie zmysłowe od nie-zmysłowego

  • W końcu czym jest życie rozumne (człowiek; będzie to omówione oddzielnie)

• Filozofia przyrody podaje jedynie różnice istotowe i wyznacza w ten sposób kryteria rozróżnienia

• Drzewo Porfiriusza

• Ciało

• Każdy byt naturalny jest ciałem

• Kiedy pytamy o właściwości ciała, to wymienia się trzy określenia:

  • Rozciągłość (ciała są podzielne i graniczą ze sobą)

  • Ruch (ciała są ruchome; ich rozciągłość się zmienia)

  • Aktywność (ciała w określony sposób działają i reagują na działanie; ukazuje się w tym ich jedność jakościowa o specyfice gatunkowej; gdyby były tylko rozciągłe i ruchome, to ginęłyby w tzw. kontinuum Leibniza, o którym już była mowa)

• Przestrzeń

• Najczęściej wyobrażamy sobie przestrzeń jako pudełko, w którym umieszczone są poszczególne rzeczy

• Wyobrażenie przestrzeni-pudełka jako miejsca pomieszczenia ciał fizycznych prowadzi do następującej aporii (trudności; wskazał na to m.in. A. Einstein):

  • Przestrzeń-pudełko staje się rzeczą rozciągłą, a więc ciałem, w którym znajdują się ciała; ciało jest wtedy w przestrzeni tak, jak kapelusz w pudle; różnica miedzy ciałem a przestrzenią nie zostaje wytłumaczona; dochodzimy raczej do wyobrażenia niezwykle znikomego ciała, będącego pudełkiem przestrzenią

• Dla zrozumienia, czym jest przestrzeń, lepiej jest wykorzystać kategorię miejsca (gdzie?)

• Przestrzeń jawi się dzięki temu jako współrozciągłość miejsc; poza ciałami jest ona niczym, tzn. nie jest żadnym ciałem będącym pudełkiem-przestrzenią, mającym jakieś właściwości

• Tym samym zburzone zostaje wyobrażenie próżni jako czegoś

• Wszechświat jest do pomyślenia tylko jako kontinuum współrozciągłych ciał

• Czy to kontinuum jest skończone, czy też nieskończone?

  • Arystoteles rozwiązuje ten problem, stosując do wszechświata matematyczny model ciągu liczbowego

    • Ponieważ nie może być liczby aktualnie nieskończonej, przeto kontinuum współrozciągłych ciał nie może być nieskończone

  • Wniosek: wszechświat jest skończony

    • Czy poza wszechświatem nie ma próżnej przestrzeni jako miejsca wszechświata? > Nie!!!

  • Mówić o miejscu skończonego wszechświata jest niedorzecznością; jest on skończony, ale nie ma granicy

• Istnieją też tradycje, które inaczej ten problem rozwiązują:

  • Platońska, która mówi o możliwości istnienia czegoś aktualnie nieskończonego

  • Kant widzi między skończonością i nieskończonością wszechświata niemożliwą do teoretycznego rozwiązania antynomię

• Trzeba pamiętać, że problem skończoności lub nieskończoności wszechświata jest empirycznie nie do rozwiązania; empiria naukowa sama zależy od zakładanej konstrukcji modelowej

• Czas

• O ile w problematyce przestrzeni chodzi w pierwszym rzędzie o aspekt rozciągłości bytu materialnego, o tyle w problematyce czasu chodzi o aspekt ruchu

• Oba aspekty pozostają ze sobą w ścisłym związku > współrociągłość ciał jest zmienna, tzn. ciała się ruszają

• Wg Arystotelesa czas jest liczbą ruchu w sensie tego, co było wcześniej, i tego, co nastąpi później

  • Bez ruchu nie ma czasu

  • Ruch jest materialnym aspektem czasu

• Do materialnego aspektu musi dojść formalny, ponieważ popada się w aporie (np.: czas jest czymś podzielnym – są części przyszłe i przeszłe, ale żadna z nich nie trwa, bo nie ma miejsca na teraźniejszość)

  • Bez podmiotu nie ma czasu

  • Czas jest pojęty od strony „uczasawiającego” podmiotu, tzn. jest oglądanym stawaniem się

• Pusty czas jest równie niemożliwy, jak pusta przestrzeń, tzn. bez dynamiki zmiany, opartej na trwaniu substancji materialnych, nie ma czasu

  • Nie ma czasu, dopóki nie ma ciał albo kiedy już nie ma ciał

  • Nie ma czasu przed albo po czasie (Św. Augustyn na pytanie, co czynił Bóg, zanim uczynił niebo i ziemię, odpowiada ironicznie, że tworzył wtedy czeluści piekielne dla tych, co stawiają takie niedorzeczne pytania)

• Problem skończoności czy nieskończoności dynamiki czasu wydaje się filozoficznie równie niemożliwy do rozstrzygnięcia, jak problem skończoności czy nieskończoności przestrzeni

  • Zawsze popada się w jednostronność konstrukcji modelu matematycznego

• Dyscypliny naukowe posługują się modelem czasu opartym na układzie współrzędnych z punktem zerowym, co pozwala im mierzyć dokładnie odległości, siły jako impulsy ruchu i prędkości

  • Czas i ruch stają się czymś identycznym; Widać to na przykładzie zegarka mechanicznego, gdzie sekundy, minuty i godziny są odmierzane przy pomocy ruchu wskazówek

• Przyroda nieorganiczna

• Pytanie: co w sferze nieorganicznej jest substancją w sensie ontologicznym?

  • Wydaje się, że na pytanie to filozofia nie jest w stanie odpowiedzieć

  • Jedność, poznawalność i doskonałość jest udziałem bytu tym bardziej, im większą ma on moc istnienia

  • Przyroda nieorganiczna odznacza się najmniejszym stopniem jedności, jest najmniej poznawalna i doskonała

  • Chcąc odpowiedzieć na te pytanie jesteśmy zdani na modele przyrodoznawcze

• Dwa podstawowe kierunki, jakie uformowały się w tradycji filozofii przyrody:

  • Tradycja platońska:

    • Substancjalność w przyrodzie nieorganicznej jest substancjalnością atomów elementarnych (np. żywiołów, atomów, pierwiastków itd.)

  • Tradycja arystotelesowska:

    • Substancjalności w przyrodzie nieorganicznej szuka się w obszernych, mniej lub bardziej jednorodnych całościach (np. woda, szkło, kamień przy drodze, wino w butelce)

• Istota żyjąca

  • Ciało jako organizm

  • Teleologia

• Istota żyjąca

• Filozofia przyroda zna trzy właściwości istot żyjących:

  • Wymiana materii:

    • istota żyjąca przyswaja sobie coś (różnego od siebie) oraz wydziela;

    • odżywianie i oddychanie;

    • możemy tu mówić o zmianie substancjalnej (coś, co jest od danej istoty żyjącej różne, zostaje w tym procesie (częściowo) włączone w jej integralną część

  • Wzrost:

    • dzięki wymianie materii istota żyjąca może sama siebie budować;

    • w tej samobudowie podtrzymuje swoje istnienie i rozwija się;

    • w procesie samobudowy rozwija się też forma substancjalna (np. żołądź staje się dębem; embrion dorosłym człowiekiem);

    • proces ten jest ukierunkowany gatunkiem, określonym przez formę substancjalną

  • Rozmnażanie:

    • samobudowa indywidualnej istoty żywej (wymiana materii i wzrost) zmierza w procesie rozmnażania poza jednostkę, ku gatunkowi;

    • dojrzałość, na którą nastawiona jest samobudowa, jest zdolnością do wytwarzania istot żyjących tego samego gatunku w zmianie substancjalnej;

    • rozmnażanie ukazuje się jako cel jednostki

• Ciało jako organizm

• Ciało żywe jest w wyższym sensie prawdziwą jednością niż przyroda nieorganiczna

• Wymiana materii, wzrost i rozmnażanie wymagają istnienia ciała o strukturze organicznej

• Części takiego ciała są organami (gr. organon – narzędzie), tzn. pełnią w całości ciała pewną funkcję

• Ogólne współdziałanie wszystkich części w budowie i rozwoju całości wyraża formuła: istnieniem istoty żyjącej jest życie

• Substancjalną formę istoty żyjącej (jej „istnienie”) nazywa się „życiem”, „zasadą życia”, „duszą” (dawniej mówiono także o duszach roślin i zwierząt) czy też „entelechią”:

  • Organizuje ona części żywego ciała ku dobru całości

  • Określa naturalny proces życiowy istoty żyjącej między stawaniem się a zanikaniem (np. dzięki niej żołądź staje się dębem)

• Właściwości ciała jako organizmu:

  • Rozciągłość otrzymuje sens postaci istoty żyjącej; podzielność – sens struktury organicznej; współrozciągłość poszczególnych ciał (przestrzeń; styczność ciał) otrzymuje nowy sens: wymiana materii, wzrost i rozmnażanie się dokonują się w pewnym środowisku życiowym (por. ekologia)

• Ruch jest dokładniej określony; dynamika zmian w procesie życiowym istoty żywej dokonuje się w sposób określony przez gatunek; stawanie się ma charakter odpowiedniego sposobu rozmnażania się, a zanikanie otrzymuje znaczenie śmierci; powstaje nowy stosunek do czasu (każda istota żywa ma swoją miarę; np. muszki owocowe, rośliny jednoroczne, człowiek i żółw)

• Aktywność w działaniu i reakcji otrzymuje gatunkowe znamię; stosunek do innych istot żywych przebiega zgodnie z prawami życia danego gatunku (np. konkretne wymagania niszy życiowej); dana istota żyjąca może się bardzo różnić od innych istot tego samego gatunku, znacznie bardziej niż ma to miejsce w przyrodzie nieorganicznej

• Ciało jako organizm

• Teleologia

• „Teleologia” – gr. telos (cel); celowość; nauka o celu

• Dzisiaj niezbyt chętnie mówi się o celowości przyrody, zwłaszcza w obrębie nauk przyrodniczych (jest to uwarunkowane modelem, jaki jest przyjęty; wyeliminowanie celowości w modelu nie oznacza usunięcia calu z przyrody)

• Teleologia ujawnia się w entelechii istoty żyjącej:

  • Istota żyjąca jest ukierunkowana na czynności (akty), w których osiąga możliwy dla siebie rozwój

  • Rozwój ten jest celem jej stawania się

  • Cele ten jest jako możność (potencja) zawarty w istocie żywej od początku jej życia i jest urzeczywistniany w procesie życiowym (o ile nic się nie wydarzy)

• Przyroda jawi się jako teleologicznie uporządkowana jedność (gatunki istnieją w ramach rodzajów, w które jest włączona przyroda nieorganiczna

• Od takiego spostrzeżenia zaczęła się filozofia: że jest kosmos, a nie chaos, a więc że rozumność jest rzeczywista, a rzeczywistość rozumna

• Animalność

  • Organizm animalny

  • Ewolucja

• Animalność

• Zwierzęta i ludzi nazywamy animalnymi (istoty zmysłowe), a odróżnieniu od nie-animalnych (roślin)

• Zmysłowość można scharakteryzować za pomocą trzech właściwości

  • Poznanie zmysłowe:

    • Odczuwanie i postrzeganie

    • Świat zewnętrzny jest w istotach animalnych jakoś obecny wewnętrznie

  • Dążenie zmysłowe:

    • Znamię pożądawcze

    • Znamię doznawcze

    • Znamię afektywne

    • Animalia są nie tylko w świecie zewnętrznym przez poznanie (odczuwanie i postrzeganie), ale także ustosunkowują się emocjonalnie do tego zewnętrznego świata swoim czuciem, pożądaniem i dążeniem

  • Samoruch:

    • Motoryczne (łac. motus – ruch) albo kinetyczne (gr. kinesis – ruch) znamię

    • Poruszają się w swoich środowiskach życiowych w sposób właściwy danemu gatunkowi

    • Do ruchu animalia skłania poznanie świata zewnętrznego i zajęcie wobec niego pewnej postawy (sensomotoryka)

• Organizm animalny

• Właściwości ciała i istoty żyjącej animaliów:

  • Rozciągłość:

    • Typowa postać rośliny względem środowiska życiowego jest otwarta (otwarta forma życia); roślina otwiera się w wielości korzeni, gałęzi, liści itd. na środowisko życiowe, jest mu wydana i ugruntowana w nim

    • Animalia zamykają się względem środowiska życiowego w sobie samych (zamknięta forma życia) i okazują się bardziej od niego niezależne, mogą same określać swoją sensomotorykę

    • Przestrzenna współrozciągłość staje się dla animaliów światem postrzegania i działania

  • Ruch:

    • U roślin zmiana wypływa tylko z życia wewnętrznego istoty żyjącej (zmiana nie da się sprowadzić do mechanicznego odbierania bodźców ruchowych)

    • Animalia są bardziej nastawione odbieranie bodźców z zewnątrz i zmiany swojego zachowania na tej podstawie

    • Animalia mają pogłębiony stosunek do czasowości własnej

    • U animaliów jest zauważalna pamięć i procesy uczenia się; występują zachowania przezorne (animal przeżywa np. zmianę pór roku inaczej niż roślina)

  • Aktywność:

    • Działanie i reakcja na działanie jest spontaniczna (oczywiście na tyle na ile pozwala dana forma gatunkowa; por. instynkt u zwierząt)

  • Przemiana materii:

    • Sensomotoryka zmusza animalia do szukania sobie samemu pożywienia (właściwe ukształtowanie danych organizmów, np. układ pokarmowy, udoskonalenie pewnych zmysłów, instynkty)

  • Wzrost:

    • Konieczność ochrony młodych osobników

    • Troska o wyżywienie młodych osobników

  • Rozmnażanie:

    • Różnica płci (choć u roślin też zaczątkowo występuje) u animaliów jest organicznie i sensomotorycznie w pełni wykształcona

    • Płciowość prowadzi również do różnych funkcji poszczególnych płci

• Ewolucja

• Teoria ewolucji jest teorią empiryczną (tzn. wyjaśnia odkrycia; z faktami się nie dyskutuje; wyjaśnia „że”, być może także „jak”, ale odpowiedzi na pytanie „dlaczego” nie daje)

• Już na długo przed K. Darwinem zastanawiano się nad ideą ewolucji (G.W. Leibniz, I. Kant, J.G. Herder)

  • Filozoficzna teleologia przyrody pojmowała różne stopnie substancji naturalnych jako konstrukcję architektoniczną, w której kolejne stopnie niższe istnieją dla kolejnych wyższych

• Pod względem filozoficznym wysuwa szereg problemów:

  • Model ewolucji eliminuje z góry wszystkie istotne różnice między przyrodą nieożywioną a ożywioną, między życiem wegetatywnym a animalnym oraz między entelechią (zasadą życia) a duchem (intelektem)

  • Z punktu widzenia filozofii przyrody teoria ewolucji może wprawdzie wskazać warunki konieczne, ale nie może wskazać wystarczających warunków ku formom wyższym

  • Teoria ewolucji ukazuje pewne aspekty materialno-przyczynowe i sprawczo-przyczynowe, ale całkowicie eliminuje problem przyczyny formalnej i teleologii:

    • np. tylko na zasadzie metodycznej abstrakcyjności w pełni określonego modelu przyrodoznawczego można wywieść pochodzenie Mickiewicza od jednokomórkowca czy świata nieorganicznego

    • Kiedy jednak model ten zrozumiemy do końca, ukazuje się nam cała waga teleologii w ewolucji i wtedy powraca do nas zdziwienie

• Próby wytłumaczenia powstawania czegoś ontologicznie doskonalszego z tego, co mniej doskonałe:

  • Ewolucja emergentna (K. Popper); odrzuca redukcjonizm i na serio traktuje istotową różnicę stopni tego, co rzeczywiste; hierarchię stopni tłumaczy emergencją (łac. emergere – wynurzanie się, wyłanianie się); wszechświat i ewolucja mają naturalną cechę emergencji

  • Teoria fulguracji (łac. fulgur – błyskawica; K. Lorenz); chodzi o nagłe pojawianie się w ramach ewolucji nowych form

• Czy ewolucję od przypuszczalnego stadium początkowego aż po ukształtowany kosmos i po świat ludzkiej kultury można zadowalająco wytłumaczyć seriami przypadkowych emergencji czy fulguracji, niech pozostanie kwestią otwartą

• Inną możliwością byłaby teleologia, mająca swoje źródło w mądrości Stwórcy

• Podsumowanie - przyroda

• Przyrodoznawstwo opracowuje modele, które mają pomagać w możliwie prostym tłumaczeniu zaobserwowanych zjawisk i umożliwiać prognozowanie

• Filozofia przyrody pyta o istotne właściwości najogólniejszych rodzajów bytu naturalnego oraz całej materialnej rzeczywistości

• Drzewo Porfiriusza pokazuje hierarchiczne uszeregowanie rodzajów: ciała, istoty żyjące i animalia; wypływa stąd zróżnicowanie bytów naturalnych na gatunki przyrody nieorganicznej, istot żyjących nie-zmysłowych, zwierząt i człowieka

• Rozciągłość, ruch i aktywność są właściwościami ciała

• Przestrzeń znajduje określenie w ciałach jako ich współrozciągłość

• Ontologicznym aspektem materialnym czasu jest dynamika zmiany ciał

• Aspektem formalnym czasu jest dokonywana w świadomości jego synteza

• Substancjalności w przyrodzie nieorganicznej nie można wyraźnie stwierdzić drogą filozoficzną

• Przemiana materii, wzrost i rozmnażanie są właściwościami istoty żyjącej

• Formą substancjalną przyrody ożywionej jest entelechia (zasada życia, dusza), przez którą ciało żywe zostaje zbudowane organicznie i jest określone w swoim procesie życiowym właściwym danemu gatunkowi

• Entelechia ukazuje powszechną teleologię przyrody: istnieje kosmos, a nie chaos, rzeczywistość jest rozumna

• Poznanie zmysłowe, dążenie i poruszenie się są właściwościami animalności i tworzą jej sensomotorykę

• Entelechia animaliów spełnia się sensomotorycznie; w skutek tego w animaliach następuje dookreślenie właściwości ciała i istoty żyjącej

• Teoria ewolucji jest teorią rozwoju gatunków w ramach filogenezy

• Z filozoficznego punktu widzenia powstaje pytanie, o ile wyższe pod względem ontologicznym nowe formy ewolucji można zadowalająco tłumaczyć poprzedzającymi je formami niższymi