Katarzyna Lis, II rok kulturoznawstwa

Historia kultury – ćwiczenia

Reformy w Rosji.

Owładnięty gorączkowym pośpiechem cieśla okrętowy, nawigator i budowniczy, łączący demokratyzm stylu życia z dyscypliną wojskową i okrucieństwem.. Dwulicowa despotka, mistrzyni propagandy, filozof na tronie, inteligentna kokietka i niewybredna erotomanka. Mowa o Piotrze I i Katarzynie II, dwojgu ludzi owianych legendą, którzy byli inicjatorami wielu reform w XVII i XVIII-wiecznej Rosji.

Właśnie za panowania Piotra I można mówić o wejściu Rosji w Europę i Europy w Rosję. Czas reform można podzielić na dwa okresy. Pierwszy trwał do bitwy pod Połtawą w 1709 r. i można go uznać za początkowe próby reform.

W kwestiach ustrojowych początkowe zmiany były dość niesystematyczne. W 1699r. car powołał tzw. Kancelarię Bliską, która była początkowym krokiem do likwidacji Dumy Bojarskiej, a więc organu doradczego cara reprezentującego społeczeństwo.

Piotr I chciał stworzyć samorząd miejski na wzór państw europejskich, jednak kolidowało to ze scentralizowaną polityką państwa absolutnego. Z tego też powodu samorządy miejskie szybko stały się organami państwowego fiskalizmu, podporządkowanymi administracji centralnej i gubernialnej. Podniosła się ranga mieszczan, którzy dostali zgodę na posłużenie się w przemyśle pracą chłopów pańszczyźnianych.

Prowizorycznymi można również nazwać pierwsze reformy kościelne. W 1700r. Piotr I zawiesił działalność moskiewskiego patriarchatu, na którego miejsce ustanowił rząd tymczasowy i przywrócił Prikaz Monasterski, którego zadaniem była częściowa sekularyzacja dóbr klasztornych.

W okresie przedpołtawskim należy zwrócić uwagę na prężną budowę wojennego przemysłu i reformę armii. Car zniósł pospolite ruszenie, strzelców i wojska zaciężne, a na ich miejsce wprowadził regularny pobór chłopskiego rekruta.

W celu poprawienia sytuacji skarbu w latach 1701 - 1703 przeprowadzono reformę pieniądza, która polegała na zmniejszeniu ilości srebra w monetach. Nakładano również nowe podatki np. od łaźni, od okien, drzwi czy od noszenia brody. Piotr I bowiem w 1699r. rozkazał bojarom i dworianom zgolić brody, gdyż chciał wprowadzić nową, europejską modę. Oprócz zgolenia bród car nakazał im przyodziać się w niemieckie stroje i palić fajki (mimo iż tytoń w Rosji uchodził za diabelskie ziele).

Na tym wszystkim tracili najwięcej chłopi, których sytuacja pogarszała się i wzrastały ich obciążenia na rzecz państwa.

Okres solidnych reform można datować od powołania Senatu Rządzącego w 1711r. i przeniesienia stolicy państwa z Moskwy do Petersburga w 1712r. Wiązało to się z przymusowymi przesiedleniami, co więcej Piotr I wydał zakaz budownictwa murowanego w całym kraju, z wyjątkiem nowej stolicy. Spowodowało to napływ architektów i budowniczych do miasta. Senat Rządzący został utworzony na miejsce Dumy Bojarskiej, miał on zastępować cara podczas jego nieobecności, wyruszał bowiem na wojnę z Turcją. Jednak po powrocie Senat stał się instytucją stałą. Senat składał się z dziewięciu osób powoływanych przez cara niezależnie od ich pochodzenia. Stanowił on główny organ administracyjny i najwyższy sąd. Piotr I zniósł istniejące dotąd prikazy, a więc urzędy kierujące poszczególnymi dziedzinami życia w państwie, na ich miejsce ustanowił 9 kolegiów, których liczba wzrosła potem do 11. Kolegia składały się z 10 osób i podejmowano w nich decyzje większością głosów.

W 1722r. ustanowił również urząd generał-prokuratora, który miał śledzić poczynania Senatu. Istniał również aparat tajnego nadzoru finansów np. Tajna Kancelaria, a więc urząd bezpieczeństwa będący aparatem śledczym i inkwizycyjnym ścigającym przestępców politycznych.

W 1721r. Piotr I formalnie zniósł urząd patriarchy moskiewskiego i uchylił zwierzchność patriarchy nad prawosławną Cerkwią. Na jego miejsce powstał Najświętszy Synod (Kolegium Duchowne) do którego zaliczali się wyznaczeni przez cesarza biskupi i metropolici, a ich praca była kontrolowana przez oberprokuratora, a więc rzecznika woli monarszej, który prędko stał się przewodniczącym Synodu. I tak Piotr I stał się głową rosyjskiej Cerkwi. Zakazał również przechodzenia z prawosławia na inne wyznania, zwalczał np. starowierców (raskolników), jednak obcym wyznaniom przyznał pełną tolerancję i pozwolił im budować własne kościoły.

Problem stanowiły również utworzone w 1708r. gubernie. Kraj podzielono wtedy na 8 guberni, na których czele stali gubernatorzy o szerokiej władzy wojskowej, finansowej i politycznej. Jednak taki system nie sprawdzał się i liczbę guberni podniesiono do 19, zamieniając je tym samym na obwody wojskowe. W 1719r. kraj podzielono na 50 prowincji, na których czele stali wojewodowie, mianowani przez Senat. Scentralizowano też administrację miejską poprzez powołanie w 1720r. w Petersburgu Głównego Magistratu, któremu podporządkowane były magistraty pozostałych miast.

Wprowadzono spisy ludności, a w 1718r. car wprowadził pogłówne – 80 kopiejek od każdego chłopa płci męskiej. Skutkowało to zwiększeniem dochodu państwa, jednak było kolejną formą ucisku chłopów. Ich sytuację pogarszał również fakt, iż w związku z wprowadzeniem pogłównego – zaostrzono rygory poddaństwa osobistego.

Powszechny w Rosji wśród szlachty był obowiązek dożywotniej służby wojskowej. Piotr I zniósł powinność szlachty względem wojska, wprowadził za to dożywotnią służbę rzeczywistą. Ujednolicił on status prawny szlachty i zakazał dzielenia dóbr ziemskich, majątek miał dziedziczyć jedynie najstarszy syn.

W 1722r. wprowadzono 14 stopni w armii, flocie i administracji. Szlachta była zobowiązana do dożywotniej służby państwu, a każdy szlachcic miał zaczynać od stopnia najniższego. Dochodził do tego przymus szkolny i służba w gwardii lub flocie. Jeśli szlachcic próbował uchylić się od służby to jego dobra były konfiskowane. Dzięki tabeli rang awans społeczny mogli zyskać również ludzie spoza szlachty, uzyskanie 11 stopnia umożliwiało bowiem uzyskanie dziedzicznego szlachectwa.

Obok szlachty wyrósł jeszcze jeden stan – arystokracja. Car bowiem nadawał majątki ziemskie i najwyższe godności państwowe swoim zaufanym współpracowników niezależnie od ich pochodzenia. Car na arystokrację nałożył obowiązek życia towarzyskiego, polegało to na urządzaniu przyjęć z jego udziałem.

Piotr I starał się również o rozwój edukacji i rozbudowę szkolnictwa, założył np. Szkołę Nawigacji, Szkołę Inżynieryjną czy Medyczną. Do druku wprowadzono nowe liternictwo, a więc tzw. grażdankę, która była prostsza aniżeli cerkiewna cyrylica. Gazety zaczęły ukazywać się drukiem, a w Petersburgu powstała Akademia Nauk.

Piotr I dbał również o budowę kanałów, rozwój hutnictwa i przemysłu stoczniowego, za jego panowania rozwinął się też handel morski.

Drugą postacią ważną w dziełach reformacyjnych Rosji była Katarzyna II, której kult na Zachodzie był poprzedzony i wsparty legendą Piotra I. Za rządów Katarzyny II nastąpiło umocnienie jej rządów osobistych i podporządkowanie władz centralnych.

Pierwszą reformą cesarzowej była sekularyzacja dóbr kościelnych i tak w 1764r. własność cerkiewna i jej poddani przeszły na skarb państwa. W wyniku tego z około 900 istniejących klasztorów zamknięto 500, pozostałe dostawały wyznaczone im przez Kolegium Ekonomii pensje. Zmniejszono również liczbę seminariów diecezjalnych co doprowadziło do upadku szkolnictwa cerkiewnego.

Jej stosunek do raskolników i muzułmanów był znacznie przychylniejszy aniżeli Piotra I, głosiła tolerancję, która okazywała nawet jezuitom.

W kwestiach szkolnictwa Katarzyna II założyła zakłady wychowawcze dla dziewcząt z rodzin szlacheckich przy klasztorze Smolnym, a także szkołę dla córek mieszczańskich.

W 1765r. utworzono Wolne Towarzystwo Ekonomiczne, które dzięki swoim periodykom szerzyło wiedzę rolniczą i stało się forum dla kwestii reform chłopskich. Jednak nie należy twierdzić że Katarzyna II folgowała chłopom, wręcz przeciwnie – w latach 1765-1767 wydała surowe ukazy, które dawały panom prawo do zesłania chłopów na katorgę, a każde oskarżenie przez chłopa swojego pana kazały traktować jako oskarżenie nieprawdziwe, karane zesłaniem do Nerczyńska.

W 1767r. Katarzyna II powołała Komisję Kodyfikacyjną, gdyż Rosja nie posiadała jednolitego, skodyfikowanego prawa. Co więcej, wydała specjalną ku temu Instrukcję (Nakaz), w którym mowa była np. o służebnej roli monarchii, powszechnym szczęściu obywateli i równości wszystkich wobec praw. Było to dzieło o charakterze iście filozoficznym, jednak Komisja w rok od powstania została rozwiązana. Katarzyna II zyskała jednak wiele informacji co do kierunku swoich dalszych poczynań, ponieważ delegaci zwieźli wiele petycji napisanych przez swych wyborców.

W 1768r. poddała się wraz z całym swym dworem szczepieniu ospy, co uznane zostało za czyn chwalebny.

W 1775r. miała miejsce reforma gubernialna i przeprowadzono oddzielenie administracji od sądownictwa. Kraj został podzielony na 50 guberni liczących po ok. 300-400 tysięcy mieszkańców. Gubernie natomiast podzielono dalej na powiaty po 20-30 tysięcy mieszkańców. W miastach gubernialnych powstawało 5 naczelnych urzędów kolegialnych, odpowiedzialnych za różne dziedziny życia. Na czele powiatu stał isprawnik, czyli kapitan, który wraz z dwoma asesorami stanowił Niższy Sąd Ziemski, odpowiedzialny w rzeczywistości za kwestie administracyjno-policyjne. Horodniczowie sprawowali w miastach funkcje policyjne, a sądownictwo miało charakter stanowy: sądy ziemskie dla szlachty, magistraty dla mieszczan, a tzw. rasprawy dla chłopów.

Od 1785r. o osobach będących gubernialnymi czy powiatowymi marszałkami, jak i o elekcyjnych urzędnikach decydowała szlachta, a decyzje zapadały na odbywających się co 3 lata zjazdach.

Szlachta zyskała sporo przywilejów np. została zwolniona z podatków i obowiązku rekrutacyjnego, nie mogła podlegać karze cielesnej, dostała monopol na posiadanie ziemi i poddanych, a także na zakładanie dużych fabryk czy jarmarków. Prawa szlachcica przechodziły na jego dzieci, a także żonę – o ile szlachcianką nie była.

Katarzyna II wzorując się na ustroju Rygi podzieliła ludność miejską na 6 kategorii. Wprowadzono również skomplikowaną organizację władz miejskich. Mimo że wszystkie kategorie miały prawo do udziału w wyborach, to i tak w rzeczywistości władza samorządu miejskiego spoczywała w rękach najbogatszych.

W 1766 r. kupcy zostali zwolnieni z obowiązku rekrutacyjnego, jednak wiązało to się z uiszczeniem odpowiedniej opłaty.

Sytuacja chłopów nie uległa wielkim zmianom, wciąż płacili oni pogłówne, lecz i tak byli w lepszej sytuacji aniżeli poddani szlacheccy. Obie te grupy były głównymi płatnikami podatków, na nich również spoczywał obowiązek rekrutacji. Od 1766r. ustalono zależność według której dokonywano poborów – 1 rekrut na 100 osób, pobór odbywał się co roku, a służba wojskowa była dożywotnia.

Ukazami z lat 1767 i 1775 zniesiono wiele monopoli przemysłowych, a także wprowadzono wolność handlu wewnętrznego. Chłopi uzyskali możliwość zajmowania się rękodziełem. Szybko rozwijał się przemysł, zwłaszcza metalurgiczny. Eksportowano drzewo, len, konopie czy futra i zboże. Od ceł zostały zwolnione produkty, których Rosja nie produkowała sama. Poprawiło to dochody państwo, podwyższono w związku z tym podatki, jednak Katarzyna II w wyniku wielu wojen, które prowadziła i reform, które wprowadzała w życie, wciąż była zadłużona np. u holenderskich i włoskich bankierów.

W roku 1782 cesarzowa powołała Komisję do Zorganizowania Szkolnictwa, powstały liczne szkoły ludowe – w miastach gubernialnych czteroklasowe, w miastach powiatowych dwuklasowe. Nauka miała się odbywać w języku rosyjskim. W latach 1786 – 1791 powstało 316 nowych szkół, dotychczas istniało ich ponad 120 jednak były to np. szkoły klasztorne czy przeznaczone jedynie dla dzieci szlacheckich.

Reformy Katarzyny II okazały się niezwykle trwałe np. ukazy z lat 1775 i 1785 były aktualne przez następnych sto lat.

Piotr I i Katarzyna II, mimo bujnego życia toczonego we własnych komnatach i swoich wypaczeń charakteru dokonali tego, czego inni nie zdołali i trzeba przyznać rację tym, którzy traktują ich jako legendy w historii Rosji.