Pedagogika opiekuńcza jako dyscyplina naukowa, funkcje pedagogiki opiekuńczej, podział zakresu opieki.
Pedagogika opiekuńcza jest nauka o opiece międzyludzkiej( zwłaszcza nad dziećmi), jej wielorakich aspektach wychowawczych oraz jej aspektach wychowawczo- opiekuńczych waloryzacji wychowania.
Pedagogika opiekuńcza to dział pedagogiki społecznej zajmujący się takimi sytuacjami, które wymagają udzielenia pomocy dzieciom pozostającym w niekorzystnych warunkach bytowych, dotkniętych zdarzeniami losowymi, nie mogących własnymi siłami dać sobie rady z dziećmi.
J. Wołczyk główny sens pedagogiki opiekuńczej jako nauki upatruje w tym, że może ona coraz lepiej i pełniej przedstawiać system wskazań umożliwiających rozwijanie działalności praktycznej, mającej na celu wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży oraz dorosłych, ludzi starszych, jak tez wspomagać działalność kompensacyjną w przypadkach tego wymagających.
Przedmiotem pedagogiki opiekuńczej są:
a) sytuacje wymagające opieki ( potrzeby dziecka i potrzeby opiekuńcze: przyczyny występowania, przejawy, skutki, diagnostyka i kwalifikacja potrzeb)
b) cele opieki i zadania opiekuńczo- wychowawcze ( cele profilaktyczne, interwencyjne i kompensacyjne oraz klasyfikowanie i charakterystyka zadań opiekuńczo- wychowawczych)
c) formy opieki nad dzieckiem ( jako układy organizacyjne działań opiekuńczo- wychowawczych określone zwykle przez dokumenty normatywne precyzujące funkcję społeczną i model formy opieki)
d) proces opiekuńczo- wychowawczy ( elementy składowe jako pochodna istoty i składników opieki jako działania; właściwości, prawidłowości oraz zasady doboru środków i czynności występujących w procesie opiekuńczo-wychowawczym)
e) system opieki nad dzieckiem ( założenia, elementy składowe, podstawy organizacyjno- prawne, zasady funkcjonowania systemu)
f) metodologia badań i metodyka działania opiekuńczo- wychowawczego ( określenie metody jako sposobu działania mającego wyraźnie określone cechy: celowość, systematyzacja, skuteczność, powtarzalność; charakterystyka metodyczna zadań opiekuńczo- wychowawczych)
g) stosunki między wychowankiem i wychowawcą ( zróżnicowanie sytuacji i właściwości dzieci objętych opieki, w tym sieroctwo naturalne i społeczne; dzieci normalne i dzieci ryzyka, właściwości, kształcenie i specyfika pracy wychowawcy podczas opieki nad dzieckiem; rola i kształtowanie się więzi osobowych między wychowawcą a wychowankiem i grupą wychowawczą).
2. Funkcje pedagogiki opiekuńczej jako nauki.
a) Podstawowe funkcje pedagogiki opiekuńczej:
- dostarcza niezbędnej wiedzy o potrzebach ludzkich, a szczególnie o potrzebach ponadpodmiotowych i ich diagnozowaniu, których właściwe zaspokojenie stanowi treść działalności opiekuńczej, a wszelkie jego pozytywne następstwa- jej cele. W związku z tym konieczne jest podejmowanie trudnej problematyki wartościowania i hierarchii potrzeb, przede wszystkim ze względu na szerzej i głębiej pojmowany interes podopiecznych oraz humanistyczne wartości ich życia, .
- daje obiektywną diagnozę rzeczywistych zewnętrznych warunków, w jakich przebiegają procesy opiekuńczo- wychowawcze, zwłaszcza w takich układach, jak rodzina i różne opiekuńczo- wychowawcze placówki oraz ukazuje możliwości i ograniczenia tych warunków oraz konstruuje ich modele- wzorce. Jednocześnie gromadzi wiedzę o warunkach wewnętrznych tych procesów, tkwiących w przedmiocie opieki, widzę o naturze podopiecznych. Znaczenie tego rodzaju wiedzy polega głównie na tym, że osadza ona proces opiekuńczo- wychowawczy i jego teorię w realiach życia, ukazuje tkwiące w nim zależności oraz pewne możliwości i kierunki dokonywania zmian warunków niekorzystnych.
- wskazuje jakie należy stosować zasady, formy, metody i techniki sprawowania opieki, żeby jej przebieg był prawidłowy, a efekty jak najbardziej korzystne. Ponieważ sprawowanie opieki sprowadza się do zaspokajania potrzeb podopiecznego, stąd też wszystkie te dyrektywy powinny w sumie zmierzać do nakreślenia jego optymalnego modelu, uwzględniającego odpowiednio interesy trzech zainteresowanych stron: podopiecznego, opiekuna i społeczeństwa, z zachowaniem szczególnych preferencji dla stron pierwszej. Funkcja ta sprowadzałaby się więc ostatecznie do wypracowania systemu wskazań, jak należy w sposób właściwy rozwiązywać dylematy tego trójkąta opiekuńczego.
- dostarcza wiedzy o tym, jak może i powinna być sprawowana opieka, aby zawsze wtedy, gdy to jest możliwe i wskazane, można było równolegle do jej funkcji merytorycznych, kształtować osobowość podopiecznego- wychowanka zgodnie z przyjętymi celami wychowania. Chodzi tu o wypracowanie wskazań co do zasad, form, metod i technik wychowawczej modyfikacji opieki. Jest to druga typowa dla pedagogiki opiekuńczej jako nauki praktycznej funkcja, której uznawanie i realizacja mają decydujące znaczenie dla zachowywania jej pedagogicznego charakteru. Stąd też zarysowuje się jej szczególna rola wśród całości zadań tej dyscypliny.
- dostarcza niezbędnej wiedzy o tym, jak należy realizować cele i zadania w zakresie różnych dziedzin i form wychowania, aby zaspokajać potrzeby wychowanków. Inaczej mówiąc, ukazywać, jakie są możliwości i powinności opiekuńczej waloryzacji każdego wychowania.
- opisuje i wyjaśnia wszelkie istotne relacje zachodzące między opieką a wychowaniem, a zwłaszcza związki i zależności między tymi dziedzinami, co należy uznać za problematykę pedagogiki opiekuńczej. Jej podejmowanie i rozwiązywanie pozwala na wyłanianie szeregu prawidłowości, stanowiących podstawę do formułowania zasad procesu opiekuńczo- wychowawczego, a tym samym dostarcza teoretycznych podstaw dla opieki wychowawczej i wychowania opiekuńczego. Wynika stąd, że realizacja tej funkcji jest koniecznym warunkiem wywiązywania się z poprzedniej, gdyż wszelka wiedza o tym, w jaki sposób można wykorzystywać opiekę do celów ściśle wychowawczych, może być budowana na podstawie wiedzy o relacjach między opieką a wychowaniem.
- rozwija wiedzę przynoszącą odpowiedź na pytanie, jakie nieodzowne i jednocześnie możliwe do spełnienia wymagania stawia opiekunowi podopieczny i cały proces opiekuńczo- wychowawczy. Chodzi tu zatem o postulowany, a jednocześnie realistyczny model naturalnego (nieformalnego) i profesjonalnego(kwalifikowanego) opiekuna. Zasadność tej funkcji wynika nie tylko ze szczególnej roli opiekuna- wychowawcy w tym procesie ale również z jej nieustającej aktualności.
- dostarcza wiedzy o samej sobie, odzwierciedlającej jej specyficzne treści, funkcje, charakter. Jest to więc funkcja naukoznawcza pedagogiki opiekuńczej w odniesieniu do niej samej, polegająca na budowaniu wiedzy samookreślającej, będącej teorią teorii. Jej realizacja jest dość trudna, a jednocześnie pilna. Trudności w tym zakresie wynikają przede wszystkim stąd, że jest to dyscyplina in statu nascendi. Pilność zaś jej wyklarowana powoduje powstawanie zbyt wielu nieporozumień wokół tego, czym jest, może i powinna być.
- pedagogika opiekuńcza aktualnie i w określonej przyszłości musi gromadzić i rozwijać wiedzę historyczną z zakresu opieki międzyludzkiej, wychowania przez opiekę i wychowania opiekuńczego głównie w aspektach analizy krytyczno- porównawczej. Jest to niezbędne nie tyle wobec niedostatków usystematyzowanej wiedzy faktograficznej, ale przede wszystkim ze względu na ledwie śladowe przejawy krytycznej interpretacji dorobku pedagogów opiekuńczych w klasycznych pracach z historii wychowania oraz poświęconych im rozprawach monograficzno- historycznych, gdzie najwyraźniej dominuje krytyka pozytywna przechodząca w afirmację lub wręcz apologetykę i gloryfikację. W związku z tym zachodzi konieczność odpowiadania na pytania, czy i w jakim sensie można i należy postulować wykorzystywanie dorobku historycznego w aktualnej praktyce i szerzej.
3. Zakresy opieki oraz jej definicja.
Opieka ma szeroki, międzyludzki zakres, obejmujący całokształt tego typu działalności, której przedmiotem i podmiotem jest zawsze człowiek. To działalność której nie wyznaczają potrzeby podopiecznego w ogóle, ale jego podstawową cechą jest niezdolność do samodzielnego zaspokojenia i regulowania tych potrzeb, sprawia, że staje się podopiecznym wyczekującym. Wyróżnić możemy podzakresy opieki w ogólnym tego słowa znaczeniu:
1. Opieka ludzka, międzyludzka, której podmiotem jest jednostka lub grupa ludzi, tutaj
Też można wymienić opiekę człowieka nad przyrodą, kulturą;
2. Opieka zwierzęca, odnosi się do opieki nad potomstwem tylko swojego gatunku, rodzina zajmuje się tylko swoimi dziećmi
3.Opieka sił wyższych , transcendentalna, wyimaginowana przez człowieka, polega na wierze np. w Boga, siły nadprzyrodzone, etc
Zakresy opieki międzyludzkiej.
Należy podać szereg różnych zakresów opieki międzyludzkiej według następujących kryteriów:
- zakres opieki według zróżnicowania pionowego,
- zakres opieki według podmiotu i specyficznego charakteru: ze względu na podmiot działalności opiekuńczej i związany z tym jej charakter, a przez to i miejsce w całokształcie życia społecznego wyróżniamy zakresy opieki (ze szczególnym uwzględnieniem opieki społecznej).
Opieka rodzinna, międzyludzka jest opieką nieformalną, koleżeńską, która nie nastawia się na zysk, bezinteresowną, skłonną do poświęceń i oddania. Może to być opieka nad najbliższymi członkami rodziny: dzieckiem, babcią, wnukami, przyjaciółmi, itp.
Opieka społeczna to zakres opieki, w którym podmiotem tej działalności jest społeczeństwo. Możemy w jej ramach wyróżnić dwa szerokie zakresy działalności: normalną i interwencyjno-kompensacyjną. Pierwsza o charakterze powszechnym, tj. opieka zdrowotna (opieka państwa nad społeczeństwem), opieka zakładu pracy, szkoły, placówki wychowawczej, instytucji publicznych oraz np. wojska.
Druga to opieka interwencyjno-kompensacyjna, uzupełniająca braki np. gimnastyka korekcyjna dla dzieci w szkołach, zapomogi na rzecz osób w ciężkiej sytuacji życiowej (np. powodzianie), likwidacja szkód losowych wynikłych z klęsk żywiołowych, opieka nad dorosłymi, uzupełniająca braki w wykształceniu, przystosowaniu do życia społecznego, itp.
Opieka spontaniczna - podejmowana jest przez jednostki wobec siebie w sposób nieformalny, spontaniczny i bezinteresowny w układach niesymetrycznych zależności, a oparta na pozytywnych więziach emocjonalnych, poczuciu życzliwości, powinności, solidarności oraz pozytywnych postawach opiekuńczych (np. stała koleżeńska pomoc w nauce jednego ucznia drugiemu).
- zakres opieki według przedmiotu, w tym zakresie dzielimy podopiecznych na dzieci i młodzież na poszczególnych etapach życia (wskaźnik wieku) i z tym związanych placówek opiekuńczo-wychowawczych takich jak: żłobek, przedszkole, szkoła… oraz tych z grup zwiększonego ryzyka takich jak: niepełnoprawni, osierocone dzieci, z patologicznych rodzin, niedostosowani społecznie, ofiary wypadków, kataklizmów, ludzi starych.
Różnorodność i złożoność opieki międzyludzkiej w rzeczywistości można ująć w następującym schemacie: WYKRES- PREZENTACJA
- zakres opieki według jej przebiegu w ontogenezie ludzkiej ( w ciągu życia jednostki Każdy człowiek korzysta z opieki w różnym stopniu i zakresie przez całe życie, począwszy już od prenatalnego okresu, aż do śmierci. Jej szczególne nasilenie przypada na okres niemowlęctwa, kiedy to niemal wszystkie potrzeby dziecka zaspokajane są przez opiekuna. W ciągu postępującego rozwoju zakres opieki nad nim stopniowo maleje i jednocześnie zmienia się jej treść, drogą ciągłej redukcji i modyfikacji zaspokajanych w jej ramach potrzeb, aż do osiągnięcia względnie pełnej dojrzałości, samodzielności i niezależności życiowej.
W drugim okresie dojrzałości opieka utrzymuje Sie w stosunkowo wąskich granicach, obejmujących głównie funkcje opiekuńcze rodziny wobec swych członków oraz państwa w stosunku do obywatela, jak na przykład opieka zdrowotna (cały system społecznej służby zdrowia) i zapewnienie bezpieczeństwa (działalność opiekuńcza policji, system ubezpieczeń).
- zakres opieki według skali zaspokojenia potrzeb podopiecznych,
W praktyce opiekuńczej spotykamy się z różnymi przejawami zaspokojenia potrzeba podopiecznych. Odpowiadają im podzakresy opieki, tworzące następujący układ;
WYKRES str.108
Na opiekę wyprzedzającą składają się działania, które wyprzedzają u podopiecznego stan niezaspokojenia jego potrzeb. Opiekun przejawia swoje postawy i podejmuje działania opiekuńcze na podstawie własnego obrazu tych potrzeb, pewnych pośrednich oznak, dążeń, pragnień oczekiwań podopiecznego. Jest to inaczej opieka wyprzedzająca aktualizację stanu niezaspokojenia potrzeb.
Opieka interwencyjna to działalność podejmowana dopiero w sytuacjach realnego zagrożenia. Jej celem jest usuwanie zagrożenia i przywrócenie stanu równowagi. Ten zakres działalności występuje nie tylko w jednostkowych procesach opiekuńczych, ale przejawia się również w swoistej działalności instytucjonalnej (np. interwencyjna działalności sadu opiekuńczego).
Opieka zbieżna(adekwatna) - mieści się między profilaktyką a interwencją opiekuńczą i można ją traktować w dużej mierze jako ich alternatywę. Jest działalnością wychodząca naprzeciw potrzebom podopiecznych. Znajdujemy ją przede wszystkim w tych rodzinach i placówkach opiekuńczych, w których funkcje opiekuńcze urzeczywistniane są przez działalność racjonalną, fachową opartą na pozytywnych postawach opiekuńczych opiekunów.
Opieka kompensacyjna (zastępcza) czyli zastąpienie utraconych przez podopiecznego pewnych wartości opiekuńczych (rodzice, dom rodzinny, bliscy krewni) lub innymi tego typu, zbliżonymi wartościami (opiekun- wychowawca, przyjaciele itp.) i wyrównanie w ten sposób w możliwym zakresie i stopniu tych strat.
Opieka rewalidacyjna odnosi się do tej kategorii podopiecznych, u których z różnych, a zwłaszcza środowiskowych przyczyn (złe funkcjonowanie opieki rodzinnej lub jej całkowity zanik) zaznaczają się wyraźnie odchylenia od psychofizycznej normy, a których doprowadzanie do tej normy jest możliwe poprzez działalność opiekuńczą. Opieka rewalidacyjna obejmuje zaspokajanie tych potrzeb które warunkują ich możliwie szybki powrót do normy.
Opieka lecznicza to swoisty zakres opieki międzyludzkiej polegającej na zaspokajaniu ponadpodmiotowych potrzeb chorobowych lub traumatycznych podopiecznych. Postawą tego typu opieki jest zaspokajanie potrzeb chorobowych, które wynikają z rodzaju i stanu ich schorzenia lub urazu. Opiekę leczniczą można podzielić na:
— profesjonalną lekarsko-pielegniarską
— domową dyletancką
Drugą cechą tej opieki jest to , że wywołuje ona często u podopiecznych doznania przykrości, bólu i cierpienia.
- zakres opieki według jej bieżącego i perspektywicznego wymiaru,
Na ogół różne formy opieki nad dziećmi i młodzieżą ustają wraz z ich życiowym usamodzielnieniem. Rozpoczyna się dla nich drugi okres względnej samodzielności i niezależności życiowej, wspieranej w pewnych granicach i sytuacjach różnymi formami opieki ze strony społeczeństwa i osób najbliższych. Typowo opiekuńczy okres życia jednostki może mieć dwojaki zakres:
Podzakres pierwszy charakteryzuje się działalnością, która skierowana jest jedynie na zaspokajanie aktualnych potrzeb podopiecznych i utrzymywana tylko w granicach bezpośrednich zależności i obowiązków opiekuńczych, bez perspektywy dnia jutrzejszego i bez odpowiedzialności za dalsze ich potrzeby.
Drugi podzakres obejmuje przede wszystkim działania opiekuńcze , które zmierzają do zapewnienia podopiecznemu pomyślności życiowej w dalszej perspektywie.
- zakres opieki wyznaczany stopniem jej powszechności,
Zakres opieki można również określić stopniem jej powszechności. Chodzi tu o stosunek liczby podopiecznych rzeczywistych do liczby podopiecznych wyczekujących, czyli ile jest osób objętych opieką, a ile jej oczekuje, tak w odniesieniu do poszczególnych form opieki, jak i całego jej systemu w skali kraju.
- zakres opieki wyznaczany funkcjami opiekuńczymi różnych instytucji społecznych,
Zaspokojenie ponadpodmiotowych potrzeb dzieci, młodzieży, ludzi dorosłych i starych dokonuje się w dominującym zakresie poprzez działalność wielu różnych instytucji społecznych. Stąd też na zakres opieki międzyludzkiej możemy spojrzeć jako na sumę funkcji opiekuńczych pełniach przez te instytucje.
WYKRES str. 114
Przedstawienie wyczerpujące tego zakresu opieki sprowadza się do inwentaryzacji funkcji opiekuńczych wszystkich instytucji. Jest to więc temat sam dla siebie, czekający na opracowanie. Na dzień dzisiejszy mamy bowiem opisane z grubsza zaledwie jego skromne cząstki, a zwłaszcza funkcje opiekuńcze rodziny i szkoły.
- zakres opieki według ilości zaspokojonych potrzeb podopiecznych,
Rozpatrywanie opieki według zaspokajanych potrzeb podopiecznych ma doniosłe znaczenie praktyczne, bowiem wskazuje opiekunowi złożoność i specyfikę funkcji. Równocześnie określa istotę opieki, treści planowania w tym zakresie oraz ocenę jej przebiegu i efektów.
- zakres opieki międzyludzkiej ze względu na stopień zaspokojenia poszczególnych potrzeb podopiecznego.
Jest to niejako spojrzenie „w głąb” opieki w wymiarze jej efektywności, finalnych jakościowych standardów, a przez to samo podstawowym wskaźnikiem jakości życia podopiecznego, jego zadowolenia z życia.
W rzeczywistości opiekuńczej stopień zaspokojenia potrzeb podopiecznych jest różny, osiągając poziomy: deprywacji, możliwych do zniesienia niedostatków----, ambiwalencji, optymalności i granic maximum.
Takie spojrzenie na opiekę dokonujemy bardzo często, zwłaszcza przy kontroli i ocenie jej efektów. Względnie pełny zakres opieki osiągany jest wtedy, gdy między powinnościami oraz potrzebami ponadpodmiotowymi z jednej strony, a czynnościami dokonanymi i optymalnym zaspokojeniem tych potrzeb z drugiej, wystąpią możliwie jak najmniejsze różnice.
- zakres opieki według stopnia jej zagęszczenia, intensyfikacji i perfekcyjności .
Według tego założonego kryterium opiekę możemy rozpatrywać jako:
1.) system czynności wprawdzie ciągłych, lecz dosyć rozrzedzonych, mających głównie charakter stymulacyjno-regulacyjny, przy znaczącej samodzielności podopiecznego.
2.) wysoce zagęszczonych, zintensyfikowanych i bezpośrednich, wymagających szczególnego zaangażowania, cierpliwości, dokładności i delikatności, wobec dominującej niezdolności podopiecznego do samodzielnego funkcjonowania.