Praca zaliczeniowa
„MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ”
Na wyrażenie „polityka społeczna” składają się dwa słowa- rzeczownik „polityka” oraz przymiotnik „społeczna”. Żeby wyjaśnić pojęcie polityki społecznej na samy początku powinno nastąpić wyjaśnienie samego słowa polityka. Polityka jest to walka o zdobycie władzy na państwem, jej utrzymanie, utrwalenie i powiększanie. Pełna władza nad państwem oznacza możliwość dowolnego kształtowania tej organizacji.
Termin „polityka społeczna” powstał na przełomie XVIII i XIX w. – jest to celowe oddziaływanie państwa, związków zawodowych i innych organizacji na istniejący układ stosunków społecznych, które zmierzają do poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności, usuwania nierówności społecznych oraz podnoszenia kultury życia.
Zakres polityki społecznej – jest odpowiednikiem katalogu potrzeb uznawanych za ważne i wymagających zaspokojenia przez zorganizowaną akcję państwa i innych podmiotów społecznych.
O modelach polityki społecznej można mówić w dwojakim sensie:
Po pierwsze- mogą odnosić się one do rzeczywistej polityki prowadzonej w różnych krajach,
Po drugie- mogą one powstawać w oderwaniu od praktyki stanowiąc pewne konstrukcje logiczne pożądanych cz też możliwych do realizacji strategii polityki społecznej.
Jak dotychczas, w nauce o polityce społecznej zdecydowanie przeważa pierwsze podejście, chociaż jego rezultatem są klasyfikacje będące przeważnie typami idealnymi. Pierwsza generacja studiów porównawczych skoncentrowana była przede wszystkim na klasyfikowaniu poszczególnych państw na podstawie tego, jak duże środki zostały przez nie przeznaczone na politykę społeczną. W zależności od wysokości tych wydatków kraje plasowały się w grupie, która wydaje stosunkowo dużo na cele socjalne lub w grupie, które skąpią środków na te cele. Podejście ‘ilościowe” w klasyfikowaniu polityki społecznej nie wytrzymało konfrontacji z praktyką, przez to było coraz bardziej krytykowane. Krytyce tej zaczęły towarzyszyć próby utworzenia typologii, które odzwierciedliłyby rzeczywisty poziom, na jakim była prowadzona polityka społeczna w danym kraju. Kryteria ilościowe zaczęły ustępować kryteriom jakościowym.
Pod pojęciem kryteriów jakościowych rozumie się:
Uwarunkowanie dostępu do świadczeń,
Powszechność ochrony socjalnych,
Jakość i poziom świadczeń i usług,
Zakres i cele polityki rynku pracy, prawo do pracy, prawo do zasiłku,
Rola, jaką pełnią władze publiczne w zaspokojeniu podstawowych potrzeb obywateli,
Sposoby finansowania programów socjalnych.
Wynikiem tych prób jest powstanie kilkunastu typologii. Spośród nich wszystkich największe zainteresowanie wzbudziły klasyfikacje zaproponowane przez:
Richarda Titmussa 1975
Normana Furnissa i Dorothy Tilton 1977
Gostę Espinga-Andersena 1990.
Typologia Titmussa.
Titmuss wyróżnia trzy modele polityki społecznej na podstawie wzajemnych relacji między tą polityką a gospodarką rynkową.
Model marginalny lub rezydualny opiera się na założeniu istnienia dwóch naturalnych kanałów właściwego zaspokajania potrzeb indywidualnych. Należą do nich rynek prywatny i rodzina. Tylko wtedy, gdy one zawiodą, może wkroczyć polityka społeczne, ale jest ona tylko rozwiązaniem doraźnym.
Model motywacyjny, służebny bądź wydajnościowy- programy socjalne są traktowane, jako bardzo ważny dodatek do gospodarki. Model ten za priorytet uważa wydajność pracy w procesie zaspokajania potrzeb.
Model instytucjonalno-redystrybucjny uważa politykę społeczną za instytucję integralną w ramach danego społeczeństwa, gwarantującą powszechny dostęp do świadczeń i usług z uwzględnieniem potrzeb.
Typologia Furniss i Tilton.
Furniss i Tilton wyróżniają trzy modele polityki społecznej, stosując kryterium możliwych form ingerencji państwa kapitalistycznego w wolną grę sił rynkowych.
Państwo pozytywne- polityka społeczna ma chronić właścicieli kapitału przed trudnościami związanymi z żywiołową grą sił rynkowych i przed potencjalnymi żądaniami redystrybucji dochodów. Środkiem do osiągnięcia tego celu ma być rozwój ubezpieczeń społecznych wyrównujących dochody.
Państwo bezpieczeństwa socjalnego- celem jest zagwarantowanie minimalnego dochodu wszystkim obywatelom, nie tylko wybranym grupom pracującym. Ustanowienie tego minimum ma służyć stworzeniu równych szans.
Państwo dobrobytu społecznego- nie ogranicza się do gwarantowania minimum. Celem jest równość szans oraz generalne wyrównanie warunków życiowych.
Typologia Esping-Andersena.
Esping- Andersen zaproponował zmianę określenia „modele” na „ reżimy”. Wyróżnił trzy typy reżimów:
Liberalny- dominują świadczenia o charakterze opiekuńczym, skromne transfery uniwersalne lub umiarkowane programy ubezpieczeń społecznych. Świadczenia z tych tytułów przysługują głównie osobom o niskich dochodach. Świadczenia socjalne nie mogą zastępować pracy zarobkowej, przez co wysokość świadczeń jest umiarkowana, a dostęp do nich ograniczony.
Konserwatywno-korporacyjny- dominuje dążenie do zachowania wykształconych na rynku różnic w statusie społecznym. Władze publiczne były gotowe do zastąpienia rynku, jako dostarczyciela świadczeń, stąd też bardzo małe znaczenie ubezpieczeń prywatnych i świadczeń przyznawanych przez pracodawcę.
Socjaldemokratyczny-obejmuje kraje, w których prawa socjalne zostały przyznane także klasom średnim. Zamiast tolerować dualizm między państwem a rynkiem oraz między klasą robotniczą a średnią, socjaldemokraci budowali państwo dobrobytu, które miało gwarantować równe prawo do wysokiego standardu życia, nie tylko do osiągnięcia poziomu minimum.
Dla skrajnych liberałów i neokonserwatystów najbardziej odpowiedni jest model liberalny, zakładający, że naturalnymi kanałami zaspokajania potrzeb obywateli jest rodzina i rynek prywatny. Państwo powinno ingerować jedynie w ostateczności tylko w przypadkach do grup, które nie potrafią same sobie poradzić. Model ten przyjmuje, że zdecydowana większość społeczeństwa jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby własnym działaniem. Dlatego, też rozwój polityki społecznej jest niepotrzebny. W modelu tym to jednostka jest, jako pierwsza uważana za podmiot odpowiedzialny za rozwiązywanie problemów społecznych. Problemy, te powinny być rozwiązywane poprzez konkurencję na rynku pracy przy pomocy rodziny lub organizacji charytatywnych.
W modelu liberalnym dominuje solidarność na zasadach wzajemności, rozumiana, jako mechanizm zależny od istnienia indywidualnego interesu we wzajemnym pomaganiu sobie. Ludzie gromadzą wspólne środki i dzielą ryzyko upatrując w tym swój własny interes. Taka koncepcja solidarności zakłada, że ludzie pomagają tym, którzy wspomagają ich, a ci, którzy nie mają żadnego wkładu do funduszu ryzyka zostaną wykluczeni lub pozwoli im się należeć do społeczności, ale na gorszych warunkach niż osoby, które opłacają składki.
W tym modelu prawa socjalne mają ograniczony charakter roszczeniowy lub nie ma ich wcale. Źródłem pomocy nie jest obowiązek, lecz dobra wola państwa lub współobywateli, a uprawnienia do świadczeń wiążą się z opłacaniem składek.
Liberalną politykę społeczną cechuje duża wrażliwość na zmiany politycznego układu sił. System świadczeń i usług gwarantuje jedynie minimalny standard zaspokojenia potrzeb. System podatkowy, z którego finansowana jest polityka społeczna opiera się na niskich podatkach i słabej progresji podatkowej. W modelu tym waga pełnego zatrudnienia jest niewielka, a rozwiązanie problemu bezrobocia pozostawia się wolnemu rynkowi.
Jest to model, który najbardziej odpowiada socjaliberałom. Dopuszcza się w nim możliwość większej ingerencji państwa w sprawy socjalne niż w modelu liberalnym. Według założeń tego modelu programy socjalne powinny jak najmniej zakłócać mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej i w możliwie jak największym stopniu służyć jej rozwojowi. Potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane przede wszystkim zgodnie z kryterium stażu pracy, zasług i wydajności.
Celem są przede wszystkim zdrowi i wykształceni pracownicy, a dopiero w drugiej kolejności zdrowi i wykształceni obywatele. Ubezpieczenia społeczne zapewniają ochronę przede wszystkim typowymi rodzajami ryzyka socjalnego, ale są zorganizowane tak, by poziom zaspokojenia potrzeb był bezpośrednio zależny od statusu osoby na rynku pracy i od wysokości dochodów przez nią uzyskiwanych. W praktyce zarówno w modelu liberalnym, jaki motywacyjnym poziom zaspokojenia potrzeb zależy od indywidualnego wysiłku,
W konsekwencji najważniejszą cechą systemu polityki społecznej w tym modelu jest silne uzależnienie prawa do pomocy i świadczeń od statusu danej osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują osobom ubezpieczonym, a same ubezpieczenia są obowiązkowe.
Podobnie jak w modelu liberalnym, to jednostka jest odpowiedzialna, jako pierwsza za występowanie problemów społecznych. Jednakże w modelu motywacyjnym jednostce nie pozostawia się dużego marginesu swobody w wyborze sposobów zaspokajania podstawowych potrzeb, ponieważ odpowiedzialność za ich zaspokajanie przejmuje państwo zmuszając wszystkich pracujących do obowiązkowego uczestnictwa w ubezpieczeniach społecznych prowadzonych przez władze publiczne.
W modelu motywacyjnym również dominuje solidarność wzajemna, ale wspólnoty bazowe tworzą wspólnoty ubezpieczeniowe w ramach ubezpieczeń społecznych. Prawa socjalne wiążą się z wywiązaniem się z obowiązku pracy i płaceniem składek. Pomoc dla osób, które nie spełniają tych warunków ma charakter fakultatywny.
Dominują tutaj ubezpieczenia społeczne obowiązkowe uzupełniane przez pomoc społeczną. Znaczenie podmiotów prywatnych w zaspokajaniu potrzeb jest ograniczone ze względu na dobrze rozwinięte ubezpieczenia społeczne.
Model motywacyjny nie jest tak wrażliwy na zmiany polityczne jak model liberalny. Stabilne są ubezpieczenia społeczne, mniej pozostałe programy. Podatki konieczne do sfinansowania polityki społecznej są na średnim poziomie. Wysoki poziom aktywności zawodowej jest pożądany, ale tylko wśród mężczyzn, kobiety nie muszą być aktywne zawodowo, a nawet lepiej, gdy zostają w domu. Świadczenia socjalne kompensują utratę dochodu osobom ubezpieczonym, pozostali mają zagwarantowany standard życiowy na minimalnym poziomie.
Nadania polityce społecznej tego charakteru domagali się przede wszystkim socjaldemokraci. W modelu tym zakład się, że odpowiedzialność za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne obywateli ponosi społeczeństwo, ponieważ ani rodzina, ani rynek prywatny nie są w stanie zagwarantować każdemu zaspokojenia potrzeb na dostatecznym poziomie. W procesie zaspokajania wszystkich potrzeb mechanizmy rynkowe muszą być zastąpione przez planowe działania państwa. Polityka społeczna powinna obejmować wszystkich obywateli. Zatem prawo do świadczeń socjalnych powinno przysługiwać każdemu bez żadnych dyskryminujących warunków.
Model instytucjonalno- redystrybucyjny zakład społeczną odpowiedzialność zarówno za występowanie, jak i za rozwiązywanie problemów społecznych. W konsekwencji władze publiczne powinny stworzyć każdemu system gwarantujący zaspokojenie ważnych potrzeb. Zakład się, że duża liczba obywateli nie jest w stanie samodzielnie zapewnić sobie odpowiedniego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego. Państwowa polityka społeczna powinna zastąpić mechanizmy rynkowe w procesie zaspokajania potrzeb, posługując się przede wszystkim kryterium potrzeb, a nie zasług.
W tym modelu solidarność ma charakter braterski, opierający się na silnych więziach społecznych. Ludzie pomagają sobie, ponieważ są członkami tej samej wspólnoty. Stąd, też system pomocy obejmujący wszystkich członków bez względu na ich wkład w gromadzenie funduszy. Prawo do pomocy jest niezależne od przynależności do danej grupy i ma uniwersalny charakter. Prawo to nie jest zróżnicowane ze względu na grupę społeczną, rasę, płeć czy wyznanie. Prawa socjalne wynikają z faktu obywatelstwa lub zamieszkania w danym kraju. Jeśli przyjmuje się założenie, że to społeczeństwo jest odpowiedzialne za występowanie problemów społecznych, to również społeczeństwo jest odpowiedzialne za ich rozwiązywanie.
W modelu instytucjonalnym dużą rolę odgrywają świadczenia zaopatrzeniowe, czyli świadczenia i usługi socjalne o charakterze uniwersalnym dostępne w zasadzie bezwarunkowa dla wszystkich obywateli. W odróżnieniu od pozostałych modeli duży nacisk kładzie się na rozwój usług socjalnych, równy dostęp do nich ma być gwarancją równego poziomu zaspokajania podstawowych potrzeb. Działania polityki społecznej sprzyjają wzrostowi integracji społecznej. Wszyscy obywatele zależnie od swoich możliwości finansują utrzymanie systemu, ale wszyscy też korzystają z powszechnie dostępnych świadczeń. Po części dzięki temu model ten charakteryzuje się stosunkowo dużą niezależnością od zmian politycznych.
Model instytucjonalny dąży do tego, aby standard zaspokojenia potrzeb gwarantowany przez politykę społeczną nie odbiegał od standardu normalnego dla klas średnich. Konsekwencją tego założenia są wysokie podatki i wysoka progresywność systemu podatkowego. Duża wagę przywiązuje się do polityki pełnego zatrudnienia, dąży się do wysokiej stopy aktywności zawodowej- zarówno mężczyzn jak i kobiet, osób niepełnosprawnych i grup marginalnych.
Wymienione modele są konstrukcjami o charakterze idealnym, a polityka społeczna realizowana w poszczególnych krajach zawiera najczęściej elementy charakterystyczne dla wszystkich trzech modeli. Modele polityki społecznej służą nie tylko jako narzędzie do klasyfikacji polityki społecznej, ale stanowią również podstawę badań nad polityką społeczną danych krajów.
Red. G. Firlit- Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Polityka społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2009
M. Hill, Polityka społeczna we współczesnym świecie. Analiza porównawcza, Wydawnictwo Difin Warszawa 2010
M. Lavalette, A. Pratt, Polityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy, Wydawnictwo Difin Warszawa 2010
Red. A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski, Polityka społeczna, Wydawnictwo BPS Katowice 1998
Red. M. Kolankiewicz, A. Zielińska, Polityka społeczna, służby socjalne i kształcenie pracowników socjalnych w Europie, Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 1998