MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ

O modelach polityki społecznej można mówić w dwojakim sensie:

- mogą one odnosić się do rzeczywistej polityki prowadzonej w różnych krajach

- mogą one powstawać w oderwaniu od praktyki, stanowiąc pewne konstrukcje logiczne pożądanych czy też możliwych do realizacji strategii polityki społecznej.

Titmuss wyróżnia trzy modele polityki społecznej, opierając się na wzajemnych relacjach między tą polityką a gospodarką rynkową.

- w modelu marginalnym lub rezydualnym potrzeby obywateli zaspokajane są opierając się na rynku prywatnym lub rodzinie. Jedynie wtedy, gdy mechanizmy te zawodzą może wkroczyć polityka społeczna, ale tylko pod postacią rozwiązań doraźnych.

- w motywacyjnym, służebnym bądź wydajnościowym programy socjalne traktowane są jako ważny dodatek do gospodarki, pełniąc wobec niej rolę służebną. Jednym z najważniejszych efektów występujących w tym modelu jest kształtowanie lojalności klasowej oraz grupowej.

-w modelu instytucjonalno- redystrybucyjnym polityka społeczna uważana jest za integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa, gwarantującą powszechny dostęp do świadczeń i usług, opierając się przede wszystkim na kryterium potrzeb. W modelu tym zakłada się pełnienie przez politykę społeczną funkcji redystrybucji dochodów.

Furniss i Tilton wyróżniają trzy modele polityki społecznej opierające się na kryterium możliwych form ingerencji państwa kapitalistycznego w wolną grę sił rynkowych:

- państwo pozytywne (polityka społeczna ma chronić właścicieli kapitału przed potencjalnymi żądaniami redystrybucji dochodów. Środkiem do tego celu ma być rozwój ubezpieczeń społecznych, wyrównujących dochody w ramach cyklu życiowego pracowników najemnych i przenoszących ryzyko bezrobocia lub choroby z jednostki na całą populację.

- państwo bezpieczeństwa socjalnego (celem jest zagwarantowanie minimalnego dochodu wszystkim obywatelom, a nie wyłącznie wybranym grupom pracujących. Minimum to ma służyć stworzeniu społeczeństwa równych szans.

- państwo dobrobytu społecznego (celem jest nie tylko równość szans ale przede wszystkim wyrównywanie warunków życiowych.

Esping- Andersen zaproponował zamianę określenia „modele” na „reżimy” i modyfikując podział Titmussa wyróżnił trzy reżimy:

- liberalne ( dominują świadczenia mające charakter opieki społecznej, przysługujące głównie osobom o niskich dochodach)

- konserwatywno- korporacyjne ( dążenie do zachowania ukształtowanych przez rynek różnic w statusie społecznym)

-socjaldemokratyczne ( obejmuje kraje, w których powszechne i bezwarunkowe prawa socjalne zostały także przyznane klasom średnim. Socjaldemokraci budowali państwo dobrobytu, które miało gwarantować równe prawo do wysokiego standardu życia, a nie tylko do poziomu minimum.)

Typologie Titmussa oraz Esping- Andersena nawiązują bezpośrednio do trzech głównych orientacji kapitalistycznych:

- podejście liberalne (określane jako skrajnie liberalne, neoliberalne lub neokonserwatywne) opiera się na założeniu decydującej roli wolnego rynku w procesie zaspokajania ludzkich potrzeb. Głównym zadaniem polityki społecznej jest łagodzenie biedy.

- doktryna socjalliberalizmu dopuszcza możliwość znacznej ingerencji państwa w sprawy socjalne, byleby nie naruszała tylko podstawowych zasad gospodarki rynkowej, np. wolności jednostki, inicjatywy prywatnej itp.

- orientacja socjaldemokratyczna, w której głównym źródłem problemów socjalnych jest struktura społeczno- gospodarcza danego społeczeństwa. Zadaniem polityki społecznej jest stworzenie systemu, w którym dzięki solidarnej współpracy wszystkich, potrzeby każdego członka wspólnoty zostaną zaspokojone na odpowiednim poziomie.

Każdej z tych doktryn odpowiada inny model polityki społecznej:

- dla skrajnych liberałów i neokonserwatystów najbardziej odpowiedni jest model marginalny (liberalny), który oparty jest na przeświadczeniu, że istnieją dwie naturalne drogi zaspokojenia potrzeb ludzkich: prywatny rynek oraz rodzina. Natomiast programy socjalne, pomoc państwa ma racje bytu jeśli naturalne drogi zawodzą. Rozbudowywanie państwowej polityki społecznej nie tylko jest niepotrzebne ale również może pociągnąć za sobą negatywne skutki, np.: w postaci utraty motywacji do pracy lub osłabienia moralności. Państwo powinno interweniować jedynie w ostateczności.

- z kolei socjalliberałom najbardziej odpowiada model zwany modelem motywacyjnym lub korporacyjnym. Możliwość o wiele szerszej ingerencji państwa w sprawy socjalne niż jest to w modelu marginalnym. Zakłada, że polityka społeczna stanowi dopełnienie polityki ekonomicznej a potrzeby socjalne powinny być zaspokojone według kryterium zasług wniesionego przez pracę wkładu i produktywności. Świadczenia przysługują głównie osobom ubezpieczonym, a same ubezpieczenia są obowiązkowe i mają powszechny charakter i obejmują wszystkich pracujących obywateli i ich rodziny.

- socjaldemokraci natomiast postulują nadanie polityce społecznej charakteru instytucjonalno- redystrybucyjnego, bez wyznaczania jakichkolwiek granic zaangażowania państwa w działalność socjalną. Dąży się tu do zapewnienia świadczeń o charakterze uniwersalnym.

Polityka społeczna powinna zajmować się redystrybucją dochodów i gwarantować dostęp do świadczeń i usług oparty na kryterium potrzeb, niezależnie od funkcjonowania rynku i wkładu własnego jednostki.

W każdym z tych modeli polityka społeczna odwołuje się do innych wartości.

W modelu marginalnym jest to wolność jednostki.

W modelu motywacyjnym jest to sprawiedliwość oparta o kryterium zasług.

W modelu instytucjonalno- redystrybucyjnym jest to równość społeczna.

Spośród krajów europejskich najbliższa modelowi marginalnemu jest polityka społeczna realizowana w Wielkiej Brytanii. Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, uzupełnione powszechną służbą zdrowia i zasiłkami rodzinnymi, gwarantują wszystkim obywatelom pewne minimum dochodu, które jest niezbędne do utrzymania się i do zaspokajania podstawowych potrzeb.

Ponieważ polityka społeczna w Wielkiej Brytanii nie daje się jednoznacznie przypisać do żadnego z modeli przedstawionych przez Titmussa i Esping- Andersena, zaproponowano wyodrębnienie dla niej jeszcze jednej- czwartej kategorii- grupy krajów z tradycją rządów labourzystowskich (partii pracy), włączając do niej oprócz Wielkiej Brytanii, także Australie i Nową Zelandię.

W większości krajów europejskich systemy polityki społecznej mieszczą się na pograniczu modeli: motywacyjnego oraz instytucjonalno- redystrybucyjnego, zachowując przy tym jednak elementy marginalnej polityki społecznej.

Spośród krajów europejskich najsłabiej rozwinięte systemy polityki społecznej występują w krajach śródziemnomorskich- Grecja, Hiszpania, Portugalia, Włochy ( model krajów pasa łacińskiego lub też model elementarny).

W niektórych z tych krajów istnieją silne tradycje działalności charytatywnej Kościoła, co uprawnia do określenia realizowanego w nich modelu polityki społecznej mianem katolickiego. Problemy społeczne powinny być rozwiązywane na możliwie najniższym szczeblu, a więc przez same jednostki i rodziny, wspólnoty lokalne, sąsiedzkie i religijne.

W ostatnich latach zaczęto wyróżniać jeszcze taki model polityki społecznej, który określa się mianem wspólnotowego, komunalnego lub libertyńskiego. Zaleca odejście od zastosowania najwyższej techniki w rozwiązywaniu problemów medycznych i społecznych i proponuje poszukiwanie rozwiązań alternatywnych. Podmiotami świadczącymi pomoc powinny być przede wszystkim różne organizacje społeczeństwa obywatelskiego, które opierają się na zasadzie samopomocy i pomocy wzajemnej, a nie instytucje robiące coś dla ludzi.

Nacisk kładzie się na rozwiązywaniu problemów przez wzajemną pomoc.

Jedna z najpoważniejszych prób stworzenia teoretycznych modeli polityki społecznej stanowi wydane w 1994 roku opracowanie T. Szumlicza: „Modele polityki społecznej”.

Autor wyróżnia w nim cztery modele tej polityki:

- interwencji społecznej – polityka społeczna koncentruje się na usuwaniu negatywnych zjawisk i rozładowywaniu napięć społecznych.

- antycypacji społecznej – działania uprzedzające pojawienie się sytuacji negatywnych (głównie ubezpieczenia społeczne, świadczenia zaopatrzeniowe i opiekuńcze).

- dystrybucji społecznej – kształtuje się dostęp do dóbr usług z uwzględnieniem preferencji społecznych.

- integracji społecznej – świadome utrwalanie i kierowanie czynników integrujących, oraz eliminowanie bądź neutralizowanie czynników dezintegrujących wybrane społeczności.

Każdy z wymienionych modeli opiera się na podstawowej kategorii konstrukcyjnej.

Są to kolejno:

- luka społeczna ( istniejący niedostatek i niedostosowania społeczne, które wymagają usunięcia)

-ryzyko społeczne (zagrożenia powodujące niekorzystne sytuacje społeczne i wymagające objęcia systemem zabezpieczenia społecznego)

-konsumpcja społeczna (sfera spożycia podlegająca różnorodnym preferencjom społecznym)

- struktura społeczna (odzwierciedlająca stosunki społeczne, które mogą być kształtowane zgodnie z przyjętymi zasadami życia społecznego).