Formuła realizmu w pisarstwie Marii Dąbrowskiej

Realizm, czyli "metoda twórcza dążąca do odtworzenia zjawisk, przedmiotów i osób, zgodnie z prawdziwym obrazem rzeczywistości"

"Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej, opowiadają losy Bogumiła i Barbary Nichciców, ziemiaństwa i ich zmagań z nową rzeczywistością. Bogumił, poczciwy szlachcic, który nie wstydzi się pracy i opuszcza "salony" by osobiście dopilnowywać swoich pól i podległych mu chłopów.
Dąbrowska czerpała z wzorców prozy realistycznej XIX w. i modernistycznej, przeciwstawiając się modnym na owe czasy nowatorskim tendencjom. Utwór zaliczany jest do "powieści rzeki" (ze względu na swoją długość), oraz sagi rodzinnej, charakterystycznej dla ówczesnej literatury europejskiej. Jest przepełniony opisami przyrody, wieloma wątkami i drobiazgowością w opisywaniu otaczającego świata. Powieść jest również epopeją, gdyż ukazuje losy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń i zmian społecznych, nawiązując do historii Polski i jej przemian. Najogólniej mówiąc jest to powieść społeczno-obyczajowa, ukazująca problemy (nieodbiegające od rzeczywistości) ziemiaństwa, zwłaszcza upadku wielkiej własności ziemskiej po upadku powstania styczniowego, a także powstania nowej klasy społecznej-polskiej inteligencji i ciężkiego położenia chłopów. Świat przedstawiony w utworze nie odbiega od realiów ówczesnej Polski i prezentowany jest w sposób realistyczny i naturalistyczny.

Noce i dnie są powieścią społeczno-obyczajową kontynuującą tradycje wielkiego realizmu. Dąbrowska uzupełnia i wzbogaca kreację obecnego w dziele narratora poprzez:
-zmianę sposobu ukrycia narratora poza rzeczywistością przedstawioną: podmiot mówiący jest anonimowy, opowiada z oddalenia, ale wyraźnie wywodzi się ze środowiska, o którym opowiada (np. powołuje się na to, co mówiono , o czym przekonano się ), jest w ten sposób naocznym świadkiem wydarzeń,
-ograniczenie wszechwiedzy narratora: część informacji uzyskujemy od bohaterów, którzy dzięki kunsztownemu wykorzystaniu mowy pozornie zależnej, współ opowiadają powieść. Każdy z bohaterów ma swój własny, niezależny byt, swoją tajemnicę, której przyczyny nie zna narrator. Wyjaśniają się one często przypadkowo i nie do końca (np. przyczyną dziwnego zachowania Teresy jest jej romans z Krąpskim, ale niczego bliższego o nim nie wiemy),
-polifoniczność narracji, poetykę punktów widzenia postaci (narrator nie poddaje jednoznacznej ocenie wypowiedzi i poczynań bohaterów, choć niekiedy traktuje ich z pobłażliwym humorem),
-postawę moralistyczną narratora, który wypowiada szereg sentencji i aforyzmów, które nie tyle tworzą epicki dystans, co są wyrazem utożsamiania się i solidarności z postaciami, gdyż to ich myśli i uczucia uogólniają,
-język narracji - prosty i potoczny, a jednocześnie niezwykle bogaty, bo nasycony mową różnych środowisk społecznych.

Można w „Nocach i dniach” odnaleźć wiele wątków autobiograficznych. Pisarka stworzyła niezwykłe opisy Kalińca, którymi odmalowała z topograficzną precyzją swój rodzinny Kalisz. Inne autobiograficzne elementy można odnaleźć w kreacjach małżeństwa Niechciców. Barbara przypomina matkę pisarki Ludomirę z Gałczyńskich. Obie przed ślubem pracowały jako nauczycielki w prywatnych domach, obie dbały o edukację dzieci. Z kolei powieściowy Bogumił został stworzony w oparciu o charakter Józefa Szumskiego. Niechcic, podobnie jak ojciec Dąbrowskiej, brał udział w powstaniu z 1863 roku, a po powrocie, utraciwszy majątek i dobra rodzinne, zajął się nadzorowaniem majątków ziemskich innych właścicieli i założył rodzinę. Najbardziej oczywistym elementem autobiograficznym w sadze jest oczywiście postać Agnieszki, którą Dąbrowska stworzyła w oparciu o własne doświadczenia i wybory.

Noce i dnie to także typowa kronika, saga rodzinna, „powieść rzeka”, przedstawiająca losy kilkupokoleniowych rodzin Niechciców oraz Ostrzeńskich, a zainspirowana lekturą przez Dąbrowską największymi europejskimi dziełami realizmu, na przykład Buddenbrookami Tomasza Manna, Rodziną Thibault Rogera Martina du Garda czy Sagą rodu Forsytów Johna Galsworthy’ego. Pisarka była tak bardzo zafascynowana tymi utworami, że postanowiła stworzyć ich polski odpowiednik, przez wielu uważany za jeszcze lepszy od poprzedników.

Stworzyła epos. Wplotła dzieje dwóch rodzin, ich przyjaciół i dalszych znajomych w konkretne wydarzenia historyczne (powstanie styczniowe, Warszawska demonstracja kilińszczyków 1894 roku, wojna rosyjsko-japońska, rewolucja 1905 roku, wybuch I wojny światowej), społeczne (wyemancypowane kobiety, zmiana świadomości społecznej w kwestii romansów pozamałżeńskich, upadek wielkiej własności ziemskiej, formowanie się klasy kapitalistów i nowego środowiska mieszczańskiego), nie zapominając o ogromnej roli natury w życiu człowieka, co widać na przykładzie egzystencji Niechciców w Serbinowie, gdzie podporządkowują się cyklowi dni i nocy, śmierci i narodzin oraz o wadze spotkań w gronie rodzinnym, gdy przyjeżdżają wszyscy członkowie rodziny, jest czas na biesiadowanie, rozmowy (na przykład chrzest Tomaszka). Wielowątkowość, rozległość czasowa (choć akcja rozgrywa się głównie w latach osiemdziesiątych XIX wieku, zaś kończy na początku I wojny światowej, to czas przedstawiony obejmuje rozleglejszy obraz temporalny - od 1863 roku), ponad 250 bohaterów reprezentujących różne środowiska społeczne, przewijających się przez setki stron, historyczny i egzystencjalny aspekt dziejów człowieka, pokazanie jego miejsca w planie naturalnym (przyrodniczo-biologicznym) i społeczno-narodowym, odwzorowanie przemian społecznych, politycznych oraz obyczajowych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku, a także problemy i radości życia rodzinnego sprawiają, że każdy się zgodzi z tezą o słuszności nazwania Nocy i dni jednym z najpiękniejszych i najważniejszych polskich utworów realizmu, stawiając go na równi z takimi wybitnymi osiągnięciami polskiej epiki powieściowej, jak Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Emancypantki Bolesława Prusa czy Przedwiośnie Stefana Żeromskiego.