TEORIE LOKALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTW

dr inż. Katarzyna Chrobocińska listy: 27.02., 24.04., 08.05.	ZAL – test z treści wykładowych 5.06., poprawa 12.06. będą listy (dzięki obecnościom możliwe niespodzianki, ale nie na pewno)

WYKŁAD 1 27.02.2015

Pojęcie lokalizacji obejmuje następujące elementy:
- obiekt zlokalizowany,
- miejsce lokalizacji,
- tzw. czynniki lokalizacji (to warunki np. koszty, wpływy, motywy, które w sposób negatywny lub pozytywny wpływają na funkcjonowanie danego obiektu).

Lokalizacja – umiejscowienie wielkości i rodzaju działalności gospodarczej, obiektu lub zespołu obiektów, w określonym obszarze.

Rozmieszczenie – przestrzenny układ zdarzeń tego samego typu, np. rozmieszczenie całego przemysłu jako działu gospodarki narodowej.

Każda jednostka gospodarcze potrzebuje:
- właściwie zagospodarowanego miejsca w przestrzeni,
- niezbędnych środków produkcji,
- możliwości zbytu,
- zasobów pracy.

Każde miejsce przedstawia określone walory użytkowe, które można podzielić na walory:
- popytu (atrakcyjność danej lokalizacji z punktu widzenia możliwości zbytu),
- zasobów (wynikają z możliwości uzyskania w danym miejscu warunków niezbędnych do określonej działalności).

Wybór lokalizacji jest jedną z najważniejszych decyzji planistycznych.

Planowanie lokalizacji – takie umiejscowienie przedsiębiorstwa, które gwarantuje minimalizację kosztów produkcji i dystrybucji.

Planowanie lokalizacji polega na:
- określeniu konkretnych wymagań (m.in. ekonomicznych),
- wyborze możliwych miejsc,
- ocenie możliwych wariantów,
- podjęciu ostatecznej decyzji lokalizacyjnej.

Analiza lokalizacji jest przeprowadzana w przypadku:
- planowania działalności lub inwestycji,
- zmian zachodzących w otoczeniu,
- formułowania strategii.

Zasady lokalizacji:
- systemowości: scalania poszczególnych form działalności gospodarczej,
- jednostkowości: jedna funkcja gospodarcza na jednej działce,
- koherencji: celowości wyboru miejsca, musi być logika w lokalizacji inwestycji,
- obronności państwa,
- racjonalnego wykorzystania przestrzeni,
- specjalizacji regionów,
- kompleksowości rozwoju gospodarki regionów,
- więzi międzyregionalnych,
- aktywizacji regionów słabo rozwiniętych gospodarczo.

Reguła koherencji lokalizacyjnej:
- właściwa działalność powinna odbywać się na właściwym miejscu,
- może być realizowana:
* aktywnie (poszukiwanie optymalnych punktów lokalizacji),
* pasywnie (określenie najkorzystniejszego przeznaczenia terenów).

Lokalizacja będzie najkorzystniejsza, gdy walory i wymagania lokalizacyjne będą do siebie najlepiej dopasowane.

Wymagania lokalizacyjne obejmują następujące grupy czynników:
- siła robocza (m.in. wielkość, koszt, kwalifikacje),

- dostępność ziemi oraz niezbędnych budynków i budowli (m.in. sposób użytkowania prawo własności, ocena terenów użytkowych i nieruchomości, plany zagospodarowania, odległość, komunikacja),

- zaopatrzenie materiałowe (m.in. koszty transportu, rodzaj dostarczanych surowców/materiałów, ciągłość dostaw),

- możliwość sprzedaży (m.in. potencjalny popyt, klienci, konkurencja),

- infrastruktura techniczna (m.in. linie wysokiego napięcia i zaopatrzenie w energię elektryczną, instalacja wodociągowa, kanalizacja),

- infrastruktura komunikacyjna (komunikacja samochodowa, lotnicza, wodna, pociągi),

- środowisko naturalne,

- obciążenia podatkowe (m.in. wysokość obciążeń, ulgi).

Zarówno walory, jak i wymogi lokalizacyjne zmieniają się w czasie.
Nie pozostaje to bez wpływu na ocenę dotychczasowej lokalizacji.
Jej efektem może być:
- poszukiwanie nowej działalności gospodarczej w danym miejscu (rekonwersja),
- szukanie nowego miejsca dla dotychczasowej działalności gospodarczej (relokacja),
- rewitalizacja, czyli przywracanie do życia obiektów pełniących wcześniej funkcje, np. przemysłowe (hale fabryczne, magazyny, instalacje techniczne) poprzez uruchamianie w nich nowej działalności gospodarczej.

Wybór lokalizacji działalności gospodarczej
- czynniki lokalizacyjne

Czynniki lokalizacji – specyficzne cechy poszczególnych miejsc, mające bezpośredni wpływ na kształtowanie się nakładów inwestycyjnych oraz rentowności (netto) działalności gospodarczej realizowanej w tych miejscach.

Na wielkość nakładów inwestycyjnych z punktu widzenia lokalizacji wpływają m.in.:
- wykup i przygotowanie terenu,
- warunki prowadzenia budowy,
- sieciowe inwestycje towarzyszące (np. wodno-kanalizacyjne),
- koszty (pracy, podatki lokalne, koszty zapewnienia zakładowi czynników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania itp.).

Z punktu widzenia swobody wyboru można wyróżnić lokalizację:
- zdeterminowaną (przymusową – wpływ określonych czynników lokalizacyjnych jest rozstrzygający),
- związaną (zależną – czynniki lokalizacyjne bardzo ograniczają wybór),
- swobodną (niezwiązaną – wpływ czynników lokalizacyjnych jest niewielki).

Rodzaje czynników lokalizacji:
- czynniki środowiskowe (warunki naturalne, np. surowce mineralne, woda),
- czynniki przestrzenne (tj. kształt i wielkość terenów, położenie),
- czynniki ekonomiczne (np. poziom inflacji, cen, wielkość i chłonność rynku zbytu),
- czynniki społeczno-kulturowe (np. poziom przedsiębiorczości, poziom wykształcenia i kultury),
- czynniki polityczne (np. stabilność polityczna kraju),
- czynniki prawno-administracyjne (np. polityka podatkowa, procedury zakładania firm, zasady księgowości),
- czynniki techniczno-technologiczne (np. postęp naukowo-techniczny, innowacje techniczne).

Czynniki lokalizacji przemysłu dzielą się na:
1) czynniki przyrodnicze, do których zalicza się:
- bazę surowcową (surowce, półprodukty),
- dostęp do wody,
- klimat (ukształtowanie terenu, właściwości fizjograficzne)

2) czynniki pozaprzyrodnicze, tj.:
- baza energetyczna,
- zasoby pracy,
- rynek zbytu,
- infrastruktura techniczna itd.

Twarde czynniki lokalizacyjne - dobrze mierzalne, mające bezpośredni wpływ na działalność przedsiębiorstwa m.in.:
- podatki, zachęty, subwencje,
- podaż powierzchni produkcyjnych, biurowych itp.,
- bliskość dostawców i kooperantów,
- ośrodki szkolenia zawodowego,
- podaż wykwalifikowanej siły roboczej,
- instytuty badawcze (możliwość kooperacji),
- warunki przyrodnicze.

Miękkie czynniki lokalizacyjne - słabo mierzalne, mające pośredni wpływ na działalność przedsiębiorstwa:
- przychylne nastawienie władz samorządowych do inwestora,
- gospodarczy wizerunek miejsc lokalizacji,
- mentalność ludności,
- klimat społeczny,
- możliwość spędzania wolnego czasu,
- korzyści mieszkaniowe,
- szkoły.

WYKŁAD 2 13.03.2015
Bariery lokalizacji działalności gospodarczej

Bariery lokalizacji – można określić jako przeszkody uniemożliwiające, ograniczające lub utrudniające prowadzenie określonej działalności gospodarczej na danym obszarze.

Mają one charakter destymulant lokalizacji produkcji tzn. oddziałują odpychająco na umiejscowienie i prowadzenie produkcji na danym obszarze.

Typy barier lokalizacyjnych:
1) bariery zasobowe – brak lub niewystarczające ilości np. siły roboczej, surowców mineralnych, mogą mieć postać ograniczeń jakościowych, np. odpowiednia liczba siły roboczej z jednej strony przy niewystarczających kwalifikacjach z drugiej.

2) bariery instrumentalne:
- wynikają z polityki przestrzennej państwa i społeczności lokalnych,
- instrumentami kształtowania przestrzennej struktury społeczno-gospodarczej,
- o charakterze prawnym, administracyjnym i ekonomicznym.

Pośrednie bodźce warunkujące odpowiednia zachowania inwestycyjne przedsiębiorstw to m.in.:
- system opłat za korzystanie ze środowiska i kar za nadmierne zanieczyszczanie środowiska,
- preferencyjne bankowe kredyty prośrodowiskowe,
- ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw wprowadzających technologie o mniejszym stopniu emisji zanieczyszczeń i odpadów,
- zwolnienia podatkowe (z podatku dochodowego lub od nieruchomości).

Według kryterium rodzajowego można wyróżnić pięć typów barier lokalizacyjnych:
- bariery naturalne (przyrodnicze),
- bariery demograficzne,
- bariery infrastrukturalne,
- bariery społeczne,
- bariery polityczno-administracyjne.

Typy barier wg wybranych kryteriów podziału

Kryterium	Typ bariery	Przykład barier
Stopień złożoności	- elementarne, - złożone	Oddziaływanie: - jednego czynnika, - splotu czynników
Zasięg przestrzenny	- lokalne, - regionalne, - krajowe	Obejmujące obszar: - gminy, - województw, - państwa
Występowanie w czasie	- istniejące, - potencjalne	- aktualny brak siły roboczej, - prognozowany brak siły roboczej
	- stałe, - okresowe	- permanentny brak wody, - sezonowy brak wody

TEORIE LOKALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTW

W ujęciu przedmiotowym teorie lokalizacji można rozważać z trzech poziomów analitycznych:
- pojedynczego przedsiębiorstwa,
- kilku przedsiębiorstw znajdujących się w warunkach konkurencji,
- układu terytorialnego działalności gospodarczej wzajemnie e sobą konkurujących podmiotów.

Twórcy teorii lokalizacji:

do lat czterdziestych XX w.:

- ekonomiści niemieccy m.in.: J. H. Thünen, A. Weber, A. Predohl oraz A. Lösch

- szkoła szwedzka m.in. G. Cassel, B. Ohlin, T. Palander, G. Myrdal

Spośród amerykańskich ekonomistów do najwybitniejszych należeli przede wszystkim M. Hoover i W. Isard.

Podstawą teorii lokalizacji jest stwierdzenie, że koszty produkcji i dochody przedsiębiorstwa zależą od jego położenia.

Przestrzenna organizacja produkcji rolnej – Johann H Thünen

Thünen poszukiwał racjonalnego pod względem ekonomicznym układu stref rolniczych wokół miasta, będącego rynkiem zbytu dla produktów rolnych.

Układ taki powstaje, gdy każdy kawałek ziemi jest użytkowany w taki sposób, iż daje największą rentę, czyli zysk.

Założenia Thünena:

1) wszystkie grunty na badanym obszarze są jednakowo urodzajne,

2) transport pomiędzy gospodarstwami rolnymi a rynkiem odbywa się po drogach stanowiących najkrótsze połączenia w linii prostej między tymi miejscami,

3) koszty transportu są wprost proporcjonalne do odległości, wagi produktu i jego nietrwałości,

4) na rynku istnieje wolna konkurencja pomiędzy sprzedawcami, którzy dążą do maksymalizacji zysku,

5) rolnicy nie wymieniają w zasadzie produktów między sobą, lecz produkują wyłącznie na sprzedać na owym centralnym rynku itd.

Thünen wykazał, że: najcięższe i najmniej trwałe produkty rolne będą produkowane najbliżej rynku.

Odległości od rynku, w jakich wytwarzanie danego typu produktów będzie zyskowne, kształtować się będą w sposób odwrotnie proporcjonalny do owych cech produktów, tj. ich wagi i nietrwałości.

W rezultacie powstaną koncentryczne w stosunku do rynku strefy (pierścienie) różnych typów gospodarki rolnej.

Wg Löscha i Dunna relacje pomiędzy parametrami produkcji rolniczej przedstawiają się następująco:

R = E(P−a) − Efd

Gdzie:

R – renta ekonomiczna na jednostkę powierzchni,

d – odległość od rynku,

E, P, a, f – wartości stałe dla poszczególnych produktów:

E – zbiór z jednostki powierzchni,

P – ceny rynkowe,

a – koszty produkcji,

f – stawki przewozowe.

Zakłócenia w symetrycznym układzie ziemi Thünena po wprowadzeniu: hierarchii miast i ich rolniczych zapleczy, niższych kosztów transportu na liniach głównych, zróżnicowania urodzajności gleb.

Czynniki zakłócające regularność kręgów to m.in.:

- przemieszczenia ludności,

- nierównomierny wzrost liczby ludności,

- nowe technologie w transporcie,

- zmiany w strukturze i organizacji rolnictwa (np. zwiększanie się obszaru gospodarstw rolnych).

Model Thünena jest wykorzystywany do:

- wyjaśnienia lokalizacji wewnątrzmiejskich,

- określania wartości terenów miejskich,

- analizowanie podmiejskich stref o charakterze przejściowym.

Lokalizacja przedsiębiorstw handlowych

Obecny stan handlu detalicznego w Polsce jest wynikiem:

- dynamicznych procesów restrukturyzacji i prywatyzacji,

- ekspansji zagranicznych sieci handlowych na rynek polski.

Kluczem do sukcesu w przypadku handlu jest lokalizacja. Położenie sklepu wpływa na jego funkcjonowanie i wielkość obrotów.

W związku z tym miasto można podzielić na trzy strefy lokalizacji przedsiębiorstwa handlowego:

- śródmieście,

- osiedla,

- peryferia.

Decyzje dotyczące lokalizacji podejmowane są dwustopniowo:

- lokalizację ogólną (zdeterminowaną m.in. skalą zapotrzebowania na usługi handlowe),

- lokalizację szczegółową (określa się zasady wyboru konkretnego miejsca).

Przy wyborze lokalizacji w działalności handlowej szczególne znaczenie ma, np.:

- rozmiar stref handlowych miasta,

- liczba ludności,

- łączna siła nabywcza,

- atrakcyjność dzielnicy dla klientów,

- rozmiary i potencjał ruchu,

- rozmiar parkingu.

Metody wyznaczenia przestrzeni handlowej:

1. Metody empiryczne – polegają cena obserwacji oraz rejestracji klientów, do których zalicza się:

- metodę nasycenia (pozwala na ustalenie, czy przestrzeń jest niedosycona czy przesycona sklepami)

$$wskaznik\ nasycenia = \frac{liczba\ nabywcow\ w\ danej\ strefie*wydatki\ na\ 1\ nabywce}{powierzchnia\ sprzedazowa\ przewidziana\ na\ produkt}$$

- wywiady z konsumentami

2. Metoda grawitacji (model interakcji przestrzennej – Reilly’ego), która polega na zróżnicowaniu wagi wpływu na przestrzeń handlową dwóch czynników: liczby ludności zamieszkałej w danych ośrodkach handlowych oraz odległości między ośrodkami handlowymi a miejscem zamieszkania potencjalnych nabywców.

Jedynym z wariantów ww. metody jest znalezienie punktu granicznego między dwoma ośrodkami handlowymi, na którym kończy się dominacja jednego miasta a zaczyna drugiego.

$punkt\ zwrotny = \frac{odgleglosc\ miasta\ A\ do\ miasta\ B}{1 + \sqrt{\frac{\text{populacja\ miasta\ B}}{\text{populacja\ miasta\ A}}}}$

Czynniki przyczyniające się do sukcesu w handlu:

- dostosowanie,

- dostępność,

- parkingi,

- ruch konsumentów,

- natężenie i kierunek ruchu,

- cena dzierżawy.

WYKŁAD 3 27.03.2015

Metody umożliwiające wybór lokalizacji działalności – model szacowania wartości użytkowej

Modele szacowania wartości użytkowej mogą być wykorzystywane do wyboru lokalizacji działalności.

Polega on na:

- opracowaniu listy czynników lokalizacyjnych (kryteriów),

- porównaniu ewentualnych lokalizacji,

- uporządkowaniu wariantów wg stopnia realizacji kryteriów pożądanych,

- wybraniu wariantu o najwyższej wartości użytkowej.

W celu dokonania wyboru:

- przyjmuje się ocenę punktową,

- stosuje się ocenę ważoną,

- dokonuje się oceny alternatywnych lokalizacji, wybierając wariant mający najwyższą liczbę punktów.

Lokalizacja przedsiębiorstwa przemysłowego – Alfred Weber

Wg założeń Webera:

- rozważa się lokalizację pojedynczego przedsiębiorstwa wytwarzającego jeden produkt w określonej ilości,

- znana jest lokalizacja miejsc konsumpcji i źródeł surowcowych,

- koszty transportu są proporcjonalne do masy towaru i odległości przewozu,

- techniczne współczynniki produkcji są stałe,

- o wyborze lokalizacji optymalnej decyduje minimalizacja kosztów transportu.

Wg Webera czynnik lokalizacji to korzyść, która przejawia się w działalności gospodarczej wówczas, gdy działalność ta jest prowadzona w określonym punkcie lub obszarze.

Przez korzyści należy rozumieć oszczędności w kosztach produkcji.

Weber wyróżnił trzy czynniki umiejscowienie zakładów przemysłowych:

- koszty transportu,

- koszty pracy,

- korzyści aglomeracji.

Weber uważa czynnik transportu za podstawowy, natomiast czynnikowi pracy i czynnikowi aglomeracji przypisuje jedynie znaczenie modyfikujące lokalizację.

Według Webera punktem w przestrzeni zapewniającym najkorzystniejszą lokalizację jest punkt minimalnych kosztów transportu.

Baza surowcowa ma istotne znaczenie w wyborze lokalizacji zakładów wielu gałęzi i branż (np. górnictwo, kopalnictwo).

Znaczenie bazy surowcowej zależy również od stopnia surowcochłonności przemysłu.

Określa się go na podstawie indeksu materiałowego, czyli stosunku wagi zużywanych surowców (materiałów) do wagi gotowego produktu.

Im indeks materiałowy jest większy od jedności, tym większa jest zależność lokalizacji zakładów od bazy surowcowej.

Stopień surowcochłonności jest wysoki w przypadku przemysłu hutniczego, przemysłu spożywczego (np. cukrownie).

Lokalizacja miejsca przedsiębiorstwa jest uzależniona m.in. od:

- stawek taryfowych,

- kosztów transportu niezależnych od odległości przewozów (np. kosztów załadunku, wyładunku),

- usytuowania w przestrzeni źródeł zaopatrzenia w surowce i rynków zbytu.

Weber wprowadził następującą klasyfikację surowców:

- surowce wszechobecne, czyli dobra wolne, dostępne powszechnie, „nie wyczerpujące się” (np. woda), czyli takie, które nie mają żadnego wpływu na wybór miejsca produkcji,

- surowce zlokalizowane, czyli osiągalne wyłącznie w wyjątkowych miejscach,

- surowce czyste, których waga w całości wchodzi do produktu końcowego, jak np. włókno w tkaninie,

- surowce brutto (tracące na wadze), które w toku procesu produkcji tracą całą swoją wagę lub jej część przez spalanie lub eliminowanie odpadów, jak np. ruda żelaza przy wytapianiu stali.

Wg Webera przedsiębiorstwa mogą wykazywać:

- orientację surowcową, ekonomicznie uzasadnione jest zlokalizowanie danego obiektu w miejscu lub w pobliżu bazy surowcowej,

- orientację rynkową, celowe jest zlokalizowanie danego obiektu w miejscu lub w pobliżu rynku zbytu w celu zminimalizowania kosztów przewozu wyrobów gotowych,

- orientację obojętną.

Metody znajdowania punktu minimalnych kosztów transportu – izodapany, to linie jednakowych całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji. W punkcje P1 wyższe koszty transportu są równoważone przez niższe koszty pracy.

Teoria Webera największe zastosowanie może mieć w takich gałęziach przemysłu ciężkiego, jak metalurgia, ciężka chemia, przemysł cementowy, drzewny, rafineryjny.

Gałęzie te zużywają wielkie masy surowca, a koszty transportu stanowią znaczą część ich kosztów całkowitych.

LOKALIZACJA PRZEDSIĘBIORSTW – AUGUST LӦSCH

Lӧsch za kryterium optymalnej lokalizacji przyjął maksymalizację zysku.

Miejscem spełniającym to kryterium jest punkt zapewniający maksymalną sprzedaż przy minimalnych kosztach wytwarzania.

Według Lӧscha przedsiębiorstwo będzie szukać lokalizacji możliwie blisko odpowiednio chłonnego rynku, na którym mogłoby zbywać swoje wyroby.

Lӧsch wprowadził do rozważań lokalizacyjnych czynnik popytu, przyjmując, że inne czynniki są równomiernie rozłożone i dostępne.

Analizę rynku opierał na klasycznej krzywej popytu, wyznaczającej zależność między ceną a popytem.

Do tego modelu wprowadził trzeci wymiar – odległość.

W koncepcji Lӧscha działalność przedsiębiorstw konkurujących jest współzależna.

Lokalizację przedsiębiorstw ustala się jako wypadkową dwóch przeciwstawnych sił: maksymalizacji indywidualnych zysków (korzyści) z jednej strony i maksymalizacji liczby podmiotów gospodarczych z drugiej.

Założenia Lӧscha:

- istnieje równina o jednakowych warunkach transportowych,

- ludność tam mieszkająca ma jednakowe gusty i preferencje oraz rozmieszczona jest równomiernie,

- każde gospodarstwo może rozpocząć produkcję,

- występują korzyści skali oraz aglomeracji,

- system jest zorganizowany tak, żeby koszty transportu były minimalne.

Jeśli w tych warunkach pojedynczemu rolnikowi opłaca się podjąć produkcję przemysłową ponad potrzeby jego gospodarstwa, to jego rynek zbytu przybierze kształt koła.

Taki kształt rynku pozwoli minimalizować koszty transportu oraz maksymalizować popyt ludności.

Opłacalność będzie wówczas wypadkową korzyści wzrastających wraz ze skalą produkcji i kosztów transportu zmniejszających te korzyści.

Wg Lӧscha idealnym ekonomicznie kształtem obszaru rynkowego jest sześciokąt (heksagon).

Minimalizuje on odległości od centrum do wszystkich punktów wewnątrz wieloboku – wywołuje to tym samym maksymalizację popytu ludności zamieszkującej obszar.

Model gospodarki przestrzennej (model równowagi ogólnej) – A. Lӧscha

Założenia:

1) Sieć heksagonów pokrywa określoną powierzchnię.

2) Dotyczy lokalizacji większej liczby zakładów związanych z rynkiem lokalnym przyjmując za kryterium maksymalizację zysku (maksymalizacja sprzedaży).

WYKŁAD 4 - 24.04.2015

Niektóre najmniejsze osiedla mogą się stać miejscami, w których inne będą mogły zaopatrywać się korzystnie. Z czasem w tym miejscu może rozwinąć się osada targowa.

W pewnej odległości od niej będą powstawać podobne osady. Będą one konkurować między sobą o możliwość zaopatrywania najmniejszych osiedli.

Obszar taki jest zazwyczaj rynkiem zbytu dla wielu dóbr.

Ze względu na swój kształt obszary rynków tej samej wielkości leżą bezpośrednio obok siebie, tworząc sieć w kształcie plastra miodu pokrywając cały teren.

W takim układzie największa liczba lokalizacji zbiega się w tych samych punktach.

Największej liczby zakupów można dokonać na miejscu (lokalnie).

A suma odległości pomiędzy lokalizacjami przemysłowymi jest najmniejsza.

W rezultacie nie tylko wielkość przewozów, lecz również długości linii komunikacyjnych dążą do minimum.

Jednostka wybiera swoją lokalizację w taki sposób, aby osiągnąć najwyższy zysk jako producent albo mieć dostęp do najtańszego rynku zakupów jako konsument.

W obu tych przypadkach lokalizację określa wówczas punkt, w którym obie te siły się równoważą.

Niektóre ograniczenia modelu gospodarki przestrzennej Lӧscha (model równowagi ogólnej):

1) Model ten nie obejmuje całej gospodarki przestrzennej, lecz tylko kilka głównych sektorów.

2) Model nie jest systemem równowagi ogólnej w ścisłym znaczeniu tego określenia. Zastrzeżenie budzi np. zbyt uproszczone założenie, że cena jest prostą funkcją popytu na towar.

Lӧsch wskazuje na fakt, że przestrzenna struktura efektów działalności człowieka (głównie gospodarki) znajduje się w stanie dynamicznej równowagi, będącej efektem sumy indywidualnych decyzji wielu niezależnych od siebie podmiotów, motywowanych chęcią maksymalizacji zysku.

PRZESTRZENNA SUBSTYTUCJA - A. PREDӦHL

Predӧhl wprowadził do analizy przestrzennej zasadę substytucji.

Zasada ta, wyrażona w wielkościach krańcowych (marginalnych), jest sednem teorii równowagi ogólnej.

Predӧhl koncentrował uwagę na rezultatach zmian w lokalizacji procesu produkcyjnego przy stałej wielkości produkcji. Wszystkie zmiany w lokalizacji przedsiębiorstw Predӧhl przypisywał substytucji czynników produkcji występujących w różnych miejscach.

Wg Predӧhla substytucja jest funkcją względnych cen czynników i kosztów ich transportu.

Przy założeniu, że czynniki występujące w różnych miejscach mają niejednakowe właściwości i cechy.

Zastępując czynniki mniej wydajne bardziej wydajnymi, można obniżać koszty produkcji w poszczególnych miejscach (pod warunkiem, że zastępowalność jest technicznie możliwa).

Wg Predӧhla można ustalić dla całego zbioru miejsc najefektywniejsze kombinacje czynników produkcji, a następnie można obliczyć łączne koszty uzyskania określonej produkcji w każdym z miejsc.

Miejsca o jednakowych kosztach łączą linie obojętności (indyferencji). Lokalizacja w tych miejscach jest jednakowo korzystna dla przedsiębiorstwa. W ten sposób ustala się przestrzenna równowaga.

Krytycy teorii Predӧhla uważają, że przyjęcie za podstawę zasady substytucji sprawia, że teoria ta odnosi się tylko do pojedynczego przedsiębiorstwa i krótkiego odcinka czasu oraz stałości technologii.

LOKALIZACJA A SUBSTYTUCJA CZYNNIKÓW PRODUKCJI - W. ISARD

Model lokalizacji Isarda uwzględnia układ równań, wyrażających ogólną równowagę za pomocą relacji nakładów-wyników, relacji cen-kosztów, włączając dodatkowo nakłady transportowe.

Wg Isarda nakładem transportowym można nazywać przemieszczenie jednostki wagi na jednostkę odległości (np. tonokilometr). Oznacza to, wysiłek lub usługę względem czynników produkcji, niezbędną do pokonania przestrzeni, która stawia opór.

Wg Isarda w procesie produkcji wymagane są umiejscowione czynniki produkcji: praca, kapitał, ziemia, a ponadto umiejętności organizacyjne i wreszcie nakłady transportowe.

Możliwa jest substytucja:

- między nakładami transportu a wydatkami i przychodami w produkcji,

- różnych źródeł tego samego dobra,

- miejsc, do których dobra są wysyłane.

Substytucja dóbr oznacza ich zastępowalność pod względem ich zastosowania, gdy dwa dobra mają podobne właściwości i służą zaspokajaniu tej samej potrzeby.

Czynniki są substytucyjne (choć najczęściej w ograniczonym stopniu) wówczas, gdy występuje możliwość zastąpienia nakładów jednego czynnika produkcji nakładami innego czynnika.

Analiza substytucji czynników produkcji jest częścią składową analizy lokalizacyjnej.

Dobra lokalne, kwalifikacje miejscowej siły roboczej, koszty transportu lub energii, istniejąca struktura czy lokalizacja względem reszty systemu mogą sprawiać, że w jeden miejscowości korzystniejsza jest jedna kombinacja, a w drugiej - z kolei inna.

Kierując się kryterium ekonomicznej efektywności, wybiera się taką lokalizację, w której łączny koszt stosowanej kombinacji czynników jest najniższy.

Isard jest twórcą nowego terminu, służącego do określenia nauki zajmującej się teoretyczną i praktyczną problematyką lokalizacji - regional science.

Regionalistyka jest wielodyscyplinową nauką społeczną zajmującą się przestrzennymi zachowaniami ludzi i instytucji oraz ich zbiorów (miast, regionów).

Dopiero na przełomie lat 60 i 70 problematyka środowiska przyrodniczego nabrała fundamentalnego znaczenia w tej nauce.

W ostatnich latach w regional science rozwijają się kierunki zorientowane ekologicznie i społecznie.

Regional science zawdzięcza swój rozwój przede wszystkim wysokiej innowacyjności.

WYKŁAD 5 - 08.05.2015

TEORIE SIECI OSADNICZEJ:

- TEORIA OŚRODKÓW CENTRALNYCH (W. CHRISTALLER),

- TEORIA BAZY EKONOMICZNEJ (W. SOMBART).

Teoria bazy ekonomicznej i teoria ośrodków centralnych jako teorie sieci osadniczej, stanowią podstawę teoretyczną kształtowania systemów obsługi. Obie teorie odnoszą się do problematyki działalności usługowej.

Teoria ośrodków centralnych stanowi podstawę konstruowania hierarchii ośrodków usługowych. Dotyczy ona praw rządzących rozmieszczeniem, liczbą i wielkością miast. Punktem wyjścia tej teorii jest stwierdzenie, że miejsce centralne jest źródłem usług i dóbr świadczonych na rzecz otaczającego obszaru, czyli strefy obsługi (centrum jako jednostka wyższego rzędu organizuje rozmieszczenie jednostek niższego rzędu).

Christaller przyjął następujące założenia:

- jednorodność przestrzeni geograficznej,

- równomierne rozmieszczenie ludności,

- racjonalne zachowania producentów i konsumentów,

- jednakowy dostęp do informacji uczestników działalności gospodarczej.

Pojęcia:

- centralność - stanowiąca podstawę prawidłowości rozmieszczenia całego układu osadniczego w postaci hierarchicznego systemu ośrodków centralnych, czyli ośrodków pełniących funkcje centralne.

- funkcje centralne - formy działalności, które obsługują obszar większy niż samo miasto (jest to działalność usługowa wyższego i niższego rzędu),

- dobra i usługi centralne - wytwarzane i świadczone tylko w miejscach centralnych, a wykorzystywane w wielu miejscach rozproszonych.

Model ośrodków centralnych oparty na tzw. zasadzie rynkowej

1. W systemie osadniczym tworzą się różne typy osiedli, a ich wielkość wyznacza liczba pełnionych przez nie funkcji centralnych. W ten sposób powstaje określona hierarchia ośrodków centralnych (usługowych).

2. Im wyższy rząd ośrodków (hierarchia), tym mniejsza jest ich liczebność w systemie osadniczym.

3. Osiedla rozmieszczają się z charakterystyczną regularnością, którą można nazwać układem heksagonalnym.

Obszary uzupełniające osiedli mają również kształt heksagonów.

Ośrodkom wyższych szczebli odpowiadają coraz większe obszary wpływu (zasięgu), które są wielokrotnością niższych szczebli obsługi. System obszarów ma więc układ hierarchiczny.

Rzeczywisty układ ośrodków jest wypadkową działania trzech zasad: rynkowej, komunikacyjnej, administracyjnej. Możliwa jest dominacja jednej z nich. Zależy to od możliwości uzyskania większych korzyści w danych warunkach. Rozmieszczenie ośrodków centralnych jest więc efektem kompromisu.

Ponadto Christaller w swoich rozważaniach uwzględnia działanie dwóch sił (konsumenci - dążenie do minimalnych wydatków, producenci - do maksymalnych zysków). Układ rozmieszczenia danego typu usług jest kompromisem między w/w siłami.

W związku z tym można wyróżnić usługi:
- swobodne (niewymuszone):
* powstają w wyniku swobodnego wyboru miejsc realizacji usług, np. usługi naprawcze (renowacyjne), dystrybucyjne (handel, gastronomia),
* granice obsługi rynku usług konsumpcyjnych są określone liczbą konsumentów oraz skłonnością do podejmowania przez nich podróży w celu nabycia tych usług.

- wymuszone:

* to usługi, z których korzystanie jest ustalone administracyjnie, np. szpitale i poradnie specjalistyczne, straż pożarna,

* a także placówki związane z funkcjonowaniem administracji rządowej i samorządowej (np. prokuratura, sąd, urząd skarbowy, zakład ubezpieczeń społecznych).

Adekwatność teorii ośrodków centralnych znalazła potwierdzenie w planach przestrzennego zagospodarowania Polski. Hierarchię miast można rozpatrywać jako układ rang, wyraźnie bowiem wyodrębniają się w nim następujące szczeble ośrodków miejskich:

- stolica kraju,

- krajowe ośrodki wzrostu,

- regionalne ośrodki wzrostu,

- ośrodki subregionalne,

- ośrodki lokalne.

Teoria bazy ekonomicznej- Waldemar Sombart, Kazimierz Dziewoński.

Teoria bazy ekonomicznej:

Funkcje miast- to całokształt działalności społecznych i gospodarczych, jakie miasta spełniają w systemie gospodarki narodowej.

Teoria bazy ekonomicznej miast jest oparta na założeniu, że ludność pracująca w mieście składa się z dwóch grup. Pierwsza z nich związana jest z działalnością gospodarczą otwartą terytorialnie na zewnątrz (ponadlokalnie), druga- z gospodarką ukierunkowaną do wewnątrz (lokalnie).

W związku z tym funkcje miasta dzielą się na:

• Egzogeniczne (In. Miastotwórcze), czyli formy działalności prowadzonej przez miasto na rzecz świata zewnętrznego (skierowane na eksport)

• Endogeniczne (uzupełniające), czyli działalność, którą miasto wykonuje w celu zaspokojenia potrzeb własnych ludności, a więc obsługa rynku miejscowego skierowana jest głównie na rozwój usług socjalno-bytowych

W procesie rozwoju miast funkcje różnicują się na:

• Centralne (standardowe), polegają na świadczeniu usług o charakterze centralnym w niewielu miejscach (np. w jednostkach administracyjnych wyższego szczebla), a (wykorzystywanych powszechnie w wielu punktach rozproszonych (np. w miejscach zamieszkania)

• Wyspecjalizowane, mogą być realizowane przez ośrodek niższego rzędu, ze względu na ich unikatowość wykraczają często poza granice regionu, a nawet kraju, np. uzdrowisko zlokalizowane w mieście powiatowym o zasięgu, np. krajowym.

• Komplementarne są przejawem pewnej specjalizacji ośrodka i wynikiem deglomeracji usług wyższego rzędu w złożonych wielofunkcyjnych podsystemach osadniczych, np. deglomeracja szkół zawodowych, kształcących w dziedzinie rolnictwa i leśnictwa.

Funkcje miast centralne i wyspecjalizowane- stają się podstawą modeli przestrzennej organizacji osadnictwa.

Organizacja nawiązująca do funkcji wyspecjalizowanych jest nie hierarchiczna i przestrzennie nieciągła, kładzie natomiast nacisk na powiązania międzyregionalne.

Organizacja zaś oparta na funkcjach centralnych przyjmuje postać modelu hierarchicznego o charakterze ciągłym przestrzennie.

Problem lokalizacji działalności gospodarczej. Podejście behawioralne.

Konsekwencją w/w spostrzeżeń, było wprowadzenie do teorii koncepcji:

• Decydenta z ograniczoną racjonalnością ekonomiczną (co wynika z jego niezdolności do zabrania i przetworzenia wszystkich, niezbędnych informacji o wpływie czynników lokalizacyjnych na efektywność inwestycji, przy czym uwzględnia się kwestie pozaekonomiczne)

• Człowieka usatysfakcjonowanego (decydent bada środowisko w celu ustalenia opcji, nie ocenia ich automatycznie jako „najlepsze” tylko jako „dość dobre” w stosunku do swego poziomu aspiracji, kryterium wyboru stanowi wynik zadawalający poziom aspiracji).

Za optymalną określa się taką lokalizację (chociaż nie z ekonomicznego punktu widzenia), która odpowiada, np. pozaekonomicznym celom decydenta.

Behawioralne podejście do problemu lokalizacji charakteryzuje się rezygnacją z założeń teorii klasycznej (maksymalizacja zysku) oraz koncentracją uwagi na zachowaniach decydentów w warunkach niepełnej informacji (ograniczonej racjonalności ekonomicznej) i wyborach zadowalających a jednocześnie ograniczających niepewność.

Teoria biegunów wzrostu- F. Perroux

Teoria Perroux- koncepcja biegunów wzrostu (spolaryzowanego rozwoju) opiera się ona na uznaniu fundamentalnej roli wielkich przedsiębiorstw i współzależności między nimi a innymi elementami gospodarki miast (czy regionów).

Biegun wg Perroux, oznacza zjawisko wybijające się ponad przeciętny poziom.

Koncepcja bieguna wzrostu w ujęciu Perroux jest koncepcją sektorową (gałęziową).

Wyjaśnia działanie głównych jednostek gospodarki, pociągających za sobą rozwój innych eksponuje i rozwija tezę, że motorem wzrostu są pewne dynamiczne dziedziny działalności.

Za jednostkę wzrostu przyjmuje się:

• Duży zakład przemysłowy (lub zakładowy)

• Reprezentujący dynamicznie rozwijającą się gałąź przemysłu (przemysł napędowy), wykazującą silne powiązania z innymi gałęziami przemysłu (przemysł pobudzony) poprzez dokonywanie dużych transakcji (zakup lub sprzedaż dóbr).

Wzrost produkcji przemysłu napędowego rozszerza produkcję w gałęziach przemysłu pobudzonego oraz stymulujące także inne formy działalności w regionie (np. operacje bankowe, sprzedaż.

Dzięki powiązaniom jednostka rozwojowa oddziałuje na inne, przyczyniając się do wzrostu gospodarczego. Odwrotne zjawisko zachodzi w tej części regionu, której proces wzrostu nie objął (inwestorzy nie biorą pod uwagę, ludność odpływa lub zachowuje się biernie).

Przestrzenna nierównomierność wzrostu regionu przynosi zarówno pozytywne, jak i negatywne efekty.

Do pozytywnych zalicza się: aktywizację strony słabo rozwiniętej dzięki impulsom płynącym z bieguna wzrostu (wzrost popytu na produkty wytwarzane w regionie, inwestycje przemysłu napędowego w działalność uzupełniającą, tworzenia miejsc pracy).

W wyniku procesu polaryzacji występują również efekty negatywne:

• Słabsza część regionu przegrywa w walce konkurencyjnej o rynki zbytu z bardziej wydajnym i lepiej zorganizowanym przemysłem skoncentrowanym w ośrodku regionalnym

• Następuje odpływ najwyżej wykwalifikowanych kadr oraz zasobów kapitałowych z regionu do ośrodka (efekt drenażu).

Jednakże w dłuższym okresie przeważają efekty pozytywne.

Dochodzi do nich w sposób następujący: przemysł napędowy osiąga z czasem rozmiary, przy których możliwe i niezbędne jest powstanie innego przemysłu współdziałającego, który staje się też przemysłem napędowym i sam z kolei pobudza wiele innych dziedzin działalności.

Jest to tzw. efekt mnożnikowy:

Wzrost w ośrodku regionalnym może osiągnąć taki poziom, że będzie on rozprzestrzeniał się na zewnątrz otaczającego obszaru (regionu) i coraz silniej go przekształcał.

Mechanizm rozprzestrzeniania się wzrostu z bieguna polega na powstaniu drugiego, mniejszego bieguna w pewnej odległości od pierwszego (biegun drugiego rzędu, z którym lokalizuje się przemysł współdziałający).

Koncentracja bieguna wzrostu jako centrum pola sił odśrodkowych i dośrodkowych może być uznana za ogólną teorię rozwoju gospodarczego w ujęciu gałęziowo – czasowym, a także przestrzennym.

Obok Perroux za głównych twórców polaryzacji uważa się L. R. Klassen.

Polaryzacja określana jako integracja przestrzeni przybiera różne formy jakościowe:

• Polaryzacja techniczna to korzyści, które przynoszą powiązania techniczne pomiędzy biegunem wzrostu i jego obszarem oddziaływania (inwestycyjna, funkcjonowania)

• Polaryzacja dochodów to skutki reakcji mnożnikowych wpływających na zwiększenie popytu na dobra konsumpcyjne

• Polaryzacja psychologiczna to wynik oddziaływania jednostek napędowych na zachowanie innych przedsiębiorstw, sukces osiągnięty przez inwestorów wpływa na postawy i decyzje inwestycyjne innych (efekt naśladownictwa)

• Polaryzacja geograficzna polega na rozmieszczeniu w przestrzeni jednostek napędowych, będących biegunem wzrostu i jednostek współdziałających (drugiego rzędu), które będą w stanie zapewnić najlepszy, łączny efekt rozwoju regionu.