Kolegium Nauczycielskie im. Grzegorza Piramowicza we Wrocławiu
Zabawa w edukacji wczesnoszkolnej
Rys historyczny zabawy
Zabawa towarzyszy człowiekowi w życiu codziennym od zarania dziejów. Pierwsze formy zabawy można zauważyć już u ludzi pierwotnych, np. prymitywne, nieskoordynowane ruchy i okrzyki, przeradzające się w tańce i pieśni obrzędowe. Dało to podstawę do powstania zabaw ludowych, w których można odnaleźć elementy starych obrzędów. Zabawa choć kojarzona jako aktywność przede wszystkim przeznaczona dla dzieci, służyła także dorosłym. Dopiero z czasem stała się głównie udziałem dzieci. Podstawą zabaw ludowych były dziecięce korowody, którym towarzyszył śpiew. Układy korowodowe były jednym z elementów naśladowczych, zabawy naśladowcze do dziś są najczęściej wybieraną przez dzieci formą zabawy.
Do pierwszych zabawek należały narzędzia i przedmioty, które były odzwierciedleniem przedmiotów używanych przez dorosłych. Później zaczęły powstawać przedmioty będące wyobrażeniem ludzi i zwierząt.
Badacz kultury Huzinga zwrócił uwagę na to, że zwierzęta bawią się tak samo jak ludzie. Postawił tezę, że zabawa w swych pierwotnych i prostych formach jest starsza od obrzędu, a nawet od wszelkich przejawów kultury.
Definicja zabawy
Termin zabawy jest ciężki do jednoznacznego zdefiniowania, dlatego też istnieje wiele definicji tego pojęcia. Najpełniejsze stadium zabawy w jej kulturowych kontekście przedstawił Johan Huzinga. Wnikając głęboko w jej sens, upatruje w niej źródeł kultury i jej przejawu. Dziecko jest jej kontynuatorem, odtwórcą i twórcą jednocześnie. Twierdzi, iż zabawa jest dobrowolną czynnością lub zajęciem, dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł, jest celem sama w sobie, towarzyszy jej zaś uczucie napięcia, radości i świadomości "odmienności od normalnego życia". Człowiek to przede wszystkim homo ludens- bawiący się, zabawa to zjawisko kulturowe.
Uczestnicy gry, zabawy tworzą związki społeczne, które chętnie otaczają się tajemnicą lub za pomocą przebrania uwydatniają swoją inność wobec zwyczajnego świata. W sferze zabawy nie obowiązują prawa i obyczaje zwyczajnego życia. Zabawa jest walką o coś lub przedstawieniem czegoś. Obie te funkcje mogą się łączyć w ten sposób, że zabawa ‘przedstawia’ walkę o coś albo też stanowi rodzaj zawodów: kto potrafi najlepiej coś przedstawić.
Funkcje zabawy
Wyróżniamy dwie funkcje zabawy funkcję integrującą – skierowaną na poszukiwanie wspólnych celów z innymi ludźmi, oraz funkcję dezintegrującą – skierowaną na poszukiwanie odrębności w grupie, zaznaczaniu różnic między sobą i innymi. Obie te funkcje pomagają dziecku w przyswajaniu norm i reguł społecznie akceptowanego zachowania.
Integracja społeczna to zwartość, stan koordynacji, zgodności, to łączenie elementów w całość. Wskazuje się na cztery rodzaje integracji:
kulturową – stan zgodności między wzorami kulturowymi występującymi w danej społeczności, a wzorami alternatywnymi uznawanymi przez pewne odłamy.
Normatywną – stan zgodności wartości i norm, którymi kierują się poszczególnie członkowie grupy z normami akceptowanymi w danej grupie społecznej.
Komunikacyjną – rodzaje i stopień intensywności stosunków i kontaktów społecznych między członkami danej grupy.
Funkcjonalną – stopień rozwiniętej zależności między jednostkami w zakresie wzajemnej wymiany świadczeń i usług.
W kontekście dziecka można mówić o integracji funkcjonalnej i normatywnej, mogą być one statyczne i dynamiczne.
Każda zabawa zawiera pierwiastek społeczny bezpośrednio w postaci konkretnych zachowań wspólnotowych, przeniesionych z rzeczywistości tematów lub pośrednio w postaci przejętych wzorców, a także użytych przedmiotów wytworzonych przez innych ludzi. Czas przerwy, gier na boisku jest prawdziwą szkołą życia, w tych miejscach dziecko najpełniej doznaje sympatii, antypatii, przychylności, akceptacji czy też odrzucenia. Są to właśnie pierwsze doświadczenia integracji społecznej.
Dezintegracja służy kruszeniu monolitu grupy, jaką jest grupa szkolna. Nauczyciele poświęcają wiele wysiłku na integrowanie dzieci, rezultaty tych działań bywają różne. Dezintegracja pozytywna dziecięcej struktury społecznej może wiązać się z niejednorodnością grupy w zakresie wieku, płci, pochodzenia itd. W dzieciństwie dezintegracja wiąże się z potrzebą wyodrębniania się i jest uwarunkowana egocentryzmem, który wyzwala dbałość o własne potrzeby. Zabawa pomaga dziecku przejście ku socjocentryzmowi.
Budowanie tożsamości społecznej poprzez zabawę
Zabawa odgrywa w rozwoju dziecka wielostronną rolę, wpływa na rozwój poznawczy, na sferę emocjonalno- motywacyjną, a także na kształtowanie się osobowości dziecka, postaw i poczucia moralności.
W zabawie dziecko w sposób najpełniejszy odczuwa i kształtuje swoją podmiotowość. Jest w niej twórcą zabawowej przestrzeni wyobrażeniowej i sprawcą tego wszystkiego co się w niej odbywa. To poczucie sprawia, że zabawa może odegrać istotną rolę w kształtowaniu się własnego ja a więc osobowości dziecka.
W miarę jak zabawa przybiera formę działań grupowych zabawa tematyczna wymaga przyjmowania wcześniej uzgodnionych reguł postępowania, rozdziału ról, jak również używanych w niej przedmiotów zastępczych. Sprzyja to kształtowaniu się gotowości do wychodzenia poza własny egocentryzm, uczy stosowania negacji w kształtowaniu współdziałania oraz samodyscypliny w stosowaniu przyjętych reguł postępowania .
Dzięki zabawom dziecko zaczyna dostrzegać swoje miejsce w otoczeniu społecznym. Granie roli osób starszych sprzyja stopniowemu wczuwaniu się w graną rolę , tym samym sprzyja wrastaniu w środowisko społeczne. Dziecko poprzez zabawę wrasta w realne warunki ludzkie, kształtuje moralne nawyki i normy odnoszenia się do innych dzieci, do dorosłych.
Gra w edukacji wczesnoszkolnej
Gra jest rodzajem aktywności ludycznej opartej na regułach, ustalonych prawach, o powtarzalnej organizacji, niezależnie od intencji graczy toczy się według ustalonego rytuału. Zabawa wymyka się ścisłym regułom, ograniczoności czasu i przestrzeni, racjonalizmowi. Istotą gry jest udowadnianie przez współuczestnika przewagi w danej dziedzinie, natomiast istotą zabawy jest zatarcie granicy między życiem a fikcją. Każda gra jest odmianą zabawy, ale nie każda zabawa jest grą.
Rodzaje zabaw i gier
Gry ruchowe – istotą tych gier jest stosowanie różnorodnego repertuaru ruchów pojedynczych i ich kombinacji,
Gry umysłowe/logiczne – istotą tego rodzaju gier jest konstruowanie przez uczestników modeli myślenia w obliczu sytuacji nietypowych,
Gry dydaktyczne/zabawy dydaktyczne – pozwala na łagodne wejście ucznia w sytuację problemową przez możliwość dostosowania wymagań do jego możliwości, ułatwia uczniom zrozumienie treści nauczania, uczy współdziałania,
Gra symulacyjna – zawarta jest w niej sekwencja rzeczywistości rozgrywanej w warunkach wytworzonych na użytek ćwiczenia, istotą tych gier jest obrazowanie możliwości rozwiązania problemu wyjętego z rzeczywistości
Gry strategiczne – istotą których jest wielofazowa decyzyjność gracza, pokazują sposoby rozwiązywania złożonych zadań, dzieląc proces na sekwencje.
Dlaczego należy stosować w pracy z dziećmi zabawy i gry?
Zabawa niesie radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania i przeżywania pewnych treści, stymuluje radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem, ułatwia prowadzącemu świadome bycie z grupą, wzbogaca kontakty. Aktywizujące zabawy mają tę szczególną zaletę, że zawsze pozostają zachętą, wzmocnieniem motywacji, pobudzeniem zainteresowania, a nie stają się nakazem. Do zabawy nie można bowiem nikogo zmusić.
W zabawę jest zaangażowana cała osoba, wszystkie zmysły. Pobudza ona do twórczego działania, pozwala odczuwać radość i więź z członkami grupy, a przy tym także wiele uczy. Nie jest środkiem przymusu, bo nim być nie może. Zabawa pomaga pełniej dostrzegać sferę emocjonalną człowieka, służy poprawie komunikacji, wzmocnieniu poczucia bezpieczeństwa, przeżywaniu i ujawnianiu pozytywnych uczuć. Jest pomocna również w przekazywaniu określonych treści i w rozwiązywaniu konkretnych problemów, pomaga stworzyć dobrą atmosferę do pracy w grupie, sprzyja bezpośrednim życzliwym kontaktom, ułatwia wymianę informacji.
Trudności związane z operowaniem językiem, będące wynikiem słabej stymulacji w rodzinie lub przebytych chorób czy nieprawidłowości rozwojowych aparatu artykulacyjnego, są źródłem wielu niepowodzeń w nauce. Zabawa z powodzeniem usuwa i wyrównuje wiele braków, błędów i zaniedbań. Dzieci doświadczają czasem obcości, przykrości, nierówności, dzięki temu mają sposobność nauczenia się radzenia sobie z tymi stanami. W tym sensie zabawa przygotowuje do radzenia sobie w życiu społecznym. Zabawa sama w sobie jest sytuacją wychowującą, edukującą, dziecko uczy się całym sobą. Doświadczenia zdobyte w zabawie przekładają się na całe życie, jest najskuteczniejszą formą nauczania, przysposabia do przyszłych ról. Zabawa pomaga dziecku uczyć się reagowania na zamienne parametry otoczenia, na zachowania adekwatne do oczekiwań, uczy się szybkiej reakcji na zmianę planów, sposobów działania.