Część B

3)Europa zach. I płd.-zach. w młodszej epoce brązu (od połowy II tys.)

Holandia- kultura Elp 1300-800 BD-HaB3

• Teren płn. Holandii

• Niewielka lokalna kultura, reprezentowana głównie przez osiedla (trójnawowe domy)

• Budynki tworzyły gospodarcze założenia z domu głównego i ok 4 zabudowań towarzyszących i nieregularnych zagród

• Osady długotrwale użytkowane

• Ceramika niestarannie wykonana, zbliżona wyglądem do nordyjskiej

Francja:

Kultura typu atlantyckiego

• W brązie końcowym na terenie Francji płn. i zach.

• nadal rozwijała się kultura typu atlantyckiego

• znana ze skarbów i znalezisk luźnych wyrobów brązowych.

• Zupełny brak cmentarzysk (stosowanie obrządku nieuchwytnego dla archeologów)

• Również nieznane osiedla

• Amorykański ośrodek metalurgiczny przeżywa swój szczytowy okres rozwoju (późna epoka brązu)

• Masowa produkcja siekier brązowych, mieczy ze sztabką, grotów, szpili i bransolet)

Płn-zach. kultura epoki brązu 1100-800 HaA2-HaB2

• Półwysep Iberyjski

• Niespalonych zmarłych chowano do grobów obstawionych kamieniami

• W grobach pojawiają się kamienne pokrywy ozdobione reliefami

• (wyobrażenia mieczy, siekier, berł sztyletowych, które prawdopodobnie miały zastąpić brak wyposarzenia w te przedmioty

Wyspy zach. części morza Śródziemnego 1200-1100 BD-HaA1

• Baleary, Malta, Sardynia, Sycylia

• Osiedla ufortyfikowane murami z wielkich kamiennych bloków, zaopatrzone w bramy (tzw. Mury cyklopów).

• W osiedlach potężne wieże kamienne, używane do celów mieszkalnych i obronnych

• Również czworoboczne domy mieszkalne

• Cmentarze zakładane w jaskiniach albo wznoszone kamienne grobowce na planie koła (podobne do wież mieszkalnych).

• W grobowcach zbiorowe pochówki ciałopalne kilkudziesięciu osób

• Ludność zajmowała się obok hodowli i rybactwa, korsarstwem

• Oryginalna kultura wysp ostatecznie została zniszczona przez Kartagińczyków

Kultura Deverell-Rimburry

• Płd. Anglia

• Tworzyli ją przybysze z k. pól popielnicowych (prawdopodobnie z dolnej Nadrenii)

• Ludność zajmowała się uprawą ziemi i hodowlą

• Osiedla z domostw i zabudowy gospodarczej (plan koła konstrukcja słupowa)

• Zabudowa grupowała się w niewielkie skupiska otoczone rowem lub palisadą

• Koło osiedli prostokątne pola oddzielone kamiennymi murkami

• Zmarłych, spalonych składano w dużych cmentarzyskach (do 100 grobów)

• Pojawiają się wyroby brązowe związane z płn. i środkową Europą

• Powstał również ośrodek produkcji metalurgicznej

Pólwysep Apeniński

W ciągu XIII w na terenie płn. Italii zaczęły się pojawiać importy brązowe z obszarów północnoalpejskich. Silne wpływy przenikały z formującej się w tym czasie środkowoeuropojskiej k. pól popielnicowych. (W osiedlach palafitowych i typu terramare pojawiły się miecze i szpile typowe dla popielnic).

Na teren Italii zaczęły napływać grupy ludności wywodzące się ze środkowoeuroprjskiej k. pól popielnicowych, również grupy nadcisańskiej z k. gavskiej

Napływ tej ludności spowodował pojawienie się nowych form naczyń, wyrobów metalowych i typów grobów.

• Kultura Este 1100-600 HaA2-C

• Kultura Golasecca 1100-600 HaA2-HaC

• Kultura Villanowa 1000-700 HaB1-HaC

• Kultura Malum 1000-700 HaB1-HaC

Wszystkie te kultury charakteryzuje pochówek zmarłych w płaskich grobach ciałopalnych (najczęściej popielnicowych). Zmarłych wyposażano w wyroby brązowe i ceramikę.

Kultura protoetruska 1100-600 HaA2-HaC

• Środkowa Italia (Toskania, Umbria, Lacjum)

• Silne wpływy k. Villanowa (zwłaszcza w ceramice)

• Typowe groby studniowe

• Pochówki ciałopalne popielnicowe zakładane w głębokich jmach

• Wyposażone w wyroby metalowe

Kultura Tella Gall

• Płd. Część Italli

• Miejscowe kultury o tradycjach sięgających wczesnej EB

• Obrządek w dalszym stopniu szkieletowy

• Wpływu z płn Włoch

• Gospodarka bazująca na hodowli

Wyspy Brytyjskie

• Cały teren wysp brytyjskich w środkowym i młodszym OEB

• Zajmowała je kultura grobów ciałopalnych

• Kontynuacja miejscowych kultur wczesnego starszego OEB

• Rozpowszechnienie cmentarzysk z grobami ciałopalnymi popielnicowymi

• Pochówki wkopywano również w nasypy starych kurhanów

• Rozwój populacji i poszerzenie osadnictwa (lokalne zróżnicowanie)

• W środkowym OEB dalszy rozwój lokalnej metalurgii (przedmioty brązowe i ze złota)

• Na Arkadach i Szetlandach zamieszkiwano osiedla złożone z kolistych kamiennych domostw

• Ludność zajmowała się rybactwem, polowaniem na ssaki morskie oraz hodowlą

• Obok wyrobów kamiennych i kościanych rozprzestrzeniała się ceramika i wyroby metalowe

4) Kultura Gava i inne kultury w dorzeczu środkowego i dolnego Dunaju w młodszej epoce brązu

Kultura Noua

• Obejmuje Besarabie i Mołdawię, wsch. Siedmiogród, zasięg aż po Dniestr

• Podobna do fazy sabatinowskiej kultury grobów zrębowych (być może się z niej wywodzi)

• Sięga do Polski (okolice Przemyśla i Rzeszowa)

• W XIII w rozprzestrzenia się na zach. tracąc elementy stepowe

• Groby podobne do zrębowych, nakryte kurhanem (szkieletowe na boku)

• Podobne wyposarzenie grobów (2-3 naczynia)

• Miecze, wyroby kościane i kamienne, naczynia szerokootworowe z dekoracją guzkową, plastyczną i rytą

• Osiedla otwarte

• Pozostałości zolników (kopczyki z ceramiką, odpadkami i popiołem).

• Wyobrażenia figuralne z gliny

• Fazy:

  • Protonoua

  • Właściwa noua

• zajmowała się hodowlą

grupa coslogeni

• Dobrudża, Muntenia

• Gr k. Noua?

• Zolniki

• Brak cmentarzysk

Kultura suciu de sus

• Dorzecze górnej Cisy, płn-zach. Rumunia, płd-wsch. Węgry, elementy w Siedmiogrodzie

• Podłoże Otomani

• Osiedla o zwartej zabudowie, tellowe

• Ryta i wycinana ceramika, motyw spirali

• Wyroby brązowe, głównie skarby (naramienniki z tarczkami spiralnymi, czekany)

• Cmentarzyska kurhanowe (stanowisko Lapus)

• Groby ciałopalne bezpopielnicowe

• Dużo naczyń, brązu i żelaza w inwentarzu

• Elementy k. Noua

• Ceramika podobna do madziarowskiej

• Pilińskie naczynia wazowate (wazy o wyodrębnionej szyi ze żłobkami)

Grupa cuceni BrC-BrD

• Banat

• Związana z Girla Mare

• Groby popielnicowe

• Ornament ryty i stempelkowy

• wisiorki, kolie, czekany z tarczowatym obuchem (żłobki, kanelury)

• cmentarzyska podobne do Lapus, z większą ilością ceramiki

Kultura gavska HaA-HaB

• górna i środkowa Cisa, Banat, Siedmiogród

• szybko rozprzestrzeniła się na Siedmiogród

• podłoże miejscowych kultur

• ekspansja na k. pilińską

• oddziaływania do Włoch (k. Villanova)

• osiedla otwarte o także grody założone na miejscach naturalnie obronnych z wałami i fosami

• groby ciałopalne płaskie, popielnicowe

• ośrodek produkcji przedmiotów metalurgicznych

• ogromne skarby

• eksploatacja złóż soli

• społeczeństwo bogate

• pod koniec hab. Zajmuje ją wschodnioeuropejska kult mozoscat(?)

kultura holihradzka HaA

• Dobrudża, Podniestrze

• Przybysze którzy wyparli Noua i zasymilowali się z k. komorowska

• Jajowate, tulipanowate naczynia kuchenne, wygładzona czerwona powierzchnia, gavskie wazy typu villanova

• Obrządek ciałopalny

• Groby kurhanowe i płaskie

• Pojedyncze popielnice w grobach

• Dużo skarbów

• Własna metalurgia –formy odlewnicze

Kultura isula banului

• Oltenia, Serbia, Bułgaria

• Nawiązuje do Girla Mare

• Osiedla z domami słupowymi i jamami, jaskinie

• naczynia jak u k. gavskiej

• brak cmentarzysk

5) Europa płn-wsch (strefa leśno-stepowa i leśna) w młodszej epoce brązu

Kultura czernoleska

• od Kijowa po środkowe podniestrze

• genetycznie związana ze wschodniotrzciniecką lub komorowską

• osady otwarte, grody (czarny las)

• metalurgia brązowa

• wyroby kamienne i krzemienne

• znajomość żelaza

• naczynia o esowatym profilu, guzki i listwy plastyczne (podobne do typu villanova)

• ciałopalenie, nieliczne groby szkieletowe z ciałem wyprostowanym

• importy z obszaru uralskiego

kultura bondariochańska

• płn-wsch. i wsch. Ukraina, Sejm i Doniec

• dalszy ciąg marianowskiej i malobudkowskiej

• materiał głównie w osadach

• ceramika garnkowa o esowatym profilu, dołki i stempelki

• krzemienne narzędzia

• metalurgia –formy odlewnicze

kultura pozdniakowska II/I tys. pCh.

• Osiedla otwarte

• Hodowla i rolnictwo, również rybactwo i myślictwo

• Cmentarzyska szkieletowe

• Oddziaływania grobów zrębowych

Kultura nadkazańska -II/I tys. pCh.

• Ujście Kamy do Wołgi

• Osiedla na cyplach z wałem i rowem

• Domy o konstrukcji słupowej ( z paleniskiem wewnątrz)

• Pochówki szkieletowe (czasem pod kurhanem)

• Ośrodek metalurgiczny (kontakty z kręgiem nordyjskim)

• Importy nordyjskie

• Baza dla k. ananiskiej

Strefa tajgi:

Kultura ceramiki dołkowo-grzebykowej

• Gospodarka łowiecko-rybacka

• Osiedla na terasach rzecznych (paleniska)

• Obróbka krzemienia, kości i miedzi

• Duże ilości kości zwierząt futerkowych

6) kultura stepów Europy w młodszej epoce brązu (od połowy II tys.)

Kultura bałanowska

• Typ antropolologiczny śródziemnomorski

• Hodowla

• Osiadły tryb życia

• Osiedla –domy słupowe, zrębowe, półziemianki

• Druga faza: osiedla ufortyfikowane

• Obrządek szkieletowy

• Od II fazy także ciałopalny

• Głównie wyroby kościane, mniej brązowych

• Amfory, szeroki brzusiec, krótka szyjka, kuliste dno, zausznice

Kultura abaszewska poł II tys.

• Dorzecze Wołgi

• Hodowla

• Obrządek szkieletowy, kurhany

• Więcej wyrobów z krzemienia i kości niż brązu

• Pod koniec II tys. Najechana przez k. grobów zrębowych

Kultura marianowska

• Sejn ,Doniec

• Na podłożu k. ceramiki dołkowo-grzebykowej

• Krótkotrwałe osady na brzegach i wydmach

• Znana obróbka brązu (przyniosła ją ludność k. grobów katakumbowych)

Kultura grobów zrębowych 1800-100

• Po Dunaj

• Własny styl metalurgiczny (w tym okresie)

• Osady przy brzegach

• Domostwa słupowe

• Hodowla (mleko)

• Zboża (sierpy brązowe)

• Okrągłe i podłużne kurhany

• Szkielety na prawym boku

• Zrębowe obudowy grobów

Kultura sabatinowska XVI-XIII w

• Na podłożu k. wielowałeczkowej

• Pod presją k. grobów zrębowych

• Rolnictwo (zboża-sierpy)

• Osadnictwo

• Kamienna, kamienno-ziemna zabudowa

• Metalurgia

• Być morze wywędrowali jako ludy morza po zmianie klimatu

Kultura andronowska

• Kazachstan, Kirgizja

• Podłoże k. szintaszty

• Podobny model do k. zrębowej

• Hodowla-wypas stad

• Rolnictwo po części (do gromadzenia paszy głównie)

• Stałe osiedla (półziemianki)

• Kurhany (ogrodzone czasem kamiennymi płotami)

• Magia rolnicza (osiedla w Kazachstanie, miejsca palenia roślin i mięsa)

Kultura karasukska od poł. II tys.

• na terenach k. andronowskiej

• hodowla

• rodowe cmentarzyska

• szkieletowe pochówki w skrzyniach

• naczynia z kulistym dnem

• zoomorficzne zdobnictwo

kultura bielozierska

• Dniepr, Dunaj

• Pierwsze wyroby z żelaza (krótkie bimetaliczne miecze)

• Zespoły grobowe składające się z płaskich kurhanów

• Zmarli skurczeni

• Duża rola hodowli- zwłaszcza konia

• Zerwali z ośrodkami surowcowymi, więc musieli się wrócić do krzemienia i kamienia

Horyzont sejmińsko-turbiński?

Horyzont kimmeryjski X-VIII w

• Zmiany klimatyczne na przełomie tysiącleci

• Heroizowanie zmarłego wojownika

• Upowszechnienie techniki i taktyki walki

• Ustawianie steli na kurhanach

• Grabieże

Grupa czernagotawska X-IX w

• Na bazie kultur miejscowych i nomadów z Azji centralnej

• Od późnej karasuksiej

Etap nowoczerkaski

• Tożsamy z horyzontem kimmeryjskim

7) Halsztacki krąg kultur w Europie środkowej

Kultura bylańska HaC-D

• Środkowe Czechy

• Głównie pochówki szkieletowe w drewnianych komorach (nakrytych płaskim stropem drewnianym)

• Zmarły wyprostowany na wznak

• Czasem obok szkieletu, drugie spalone szczątki

• Ślady czterokołowego wozu (groby)

• Również elementy rzędu końskiego (groby)

• Przedmioty metalowe i ceramika

• Półksiężycowate podstawki na plackach z gliny (pozostałości potraf mięsnych)

• Obok bogatych szkieletowych również ubogie, płaskie, ciałopalne, popielnicowe (głównie na peryferiach kultury)

• Ceramika z naczyniami wazowatymi o krótkiej wyodrębnionej szyi, misy o wygiętych brzegach (do środka i na zewnątrz)

• Naczynia cienkościenne grafitowe i malowane, motywy geometryczne, stylizowane postaci ludzkie

Kultura mogił południowoczeskich

• Na podłożu k. miławieckiej

• Ciałopalenie (mniej bogate niż wyżej(

• Groby okryte kopcem z okręgiem kamiennym na obwodzie

Kultura wczesnohalsztacka

• Dolna Austria, płn. Chorwacja, śrdk. Dunaj)

• W EB środkowodunajska k. pól popielnicowych

• Głównie obrządek ciałopalny

• Komory z drewna

• Kurhany

• Inwentarz jak wyżej

• Naczynia z plastycznymi głowami byków, naczynia situlowate,

• Antropomorficzne nóżki, puste nóżki

• Grafitowanie, malowanie (czerwona farba czarne figurki), geometryczny meander, figuralny, nalepione na ceramikę brązowe blaszki

• Załamana przez Scytów

Kultura horakowska

• Płd. Morawy

• Ekspansja na łużycką (aż do Ołomuńca)

• Rozwinięta metalurgia żelazna

• Szlak handlowy (oddziaływanie halsztackiej na łużycką)

• Osady otwarty, mniej grodów

• Grody popielnicowe i szkieletowe

• Komory drewniane (halsztacki standard)

• Kurhany

• Ceramika typowo halsztacka (misy z wywiniętymi końcami

Kultura południowo-wschodnio halsztacka

• Słowenia, Karyntia, Sawa, Drawa

• Na podłożu miejscowej środkowodunajskiej k. pól popielnicowych

• Widoczne wpływy kimmeryjskie

• Groby bezpopielnicowe ciałopalne (rzadziej popielnicowe)

• Osiedla obronne na wzgórzach

• Naczynia brązowe z plastyką figuralną, situle, cisty, biżuteria

  • Grupa dolnoistyryjska

  • Kurhany z komorami drewnianymi

  • Popielnice

  • Formy zoomorficzne

  • Miecze, itd.

  • Grupa słoweńska

  • Osiedla obronne z kamiennymi wałami

  • Zapinki łukowate

  • Halsztacki standard

  • Wpływy italskie

  • Jej szczyt w V w

  • Rozwinięta metalurgia brązowa

  • Kres z celtami

8) kultura halsztacka i inne kultury wczesnej epoki żelaza w Europie zachodniej

Cmentarzysko w Hallstatt

• W okolicach kopalni

• Groby płaskie, wykładane gliną i kamieniami

• 55% szkieletowych i 45% ciałopalnych bezpopielnicowych

• Czasem pochówki ciał częściowo spalonych

• Bogate pochówki wojowników (prawdopodobnie zarządcy kopalni)

• Naczynia brązowe z płd.

• Ozdoby rękojeści z bursztynu (płn.) i kości słoniowej

Kultura zachodniohalsztacka

• Górny Dunaj, Austria, Bawaria, Nadrenia

• Ciałopalne i szkieletowe

• Pochówki na wozach

• Kurhany

• Ozdoby typowe dla halsztackiej (wazowate naczynia o krótkich szyjach, misy talerzowate, ceramika geometryczna zdobiona ornamentem rytym, malowanym, wycinanym)

• Zróżnicowanie społeczne

• Kontakty wzdłuż Dunaju ze Scytami

Kimmerowie w zachodniej Europie

• pojawiają się zabytki typowe dla kimmerów (np., rząd koński)

• pochówki świadczące o stratyfikacji społecznej

• poświadczone informacje pobytu w Hiszpanii (Pliniusz)

Halsztat we Francji 625-450

• napływ ludzi ze wschodniej kultury halsztackej

• birytualizm

• także kurhanowe pochówki (Belgia, Nadrenia)

• metalurgia żelaza

• długie miecze

• silne tradycje miejscowe

• pojawiają się wozy

• zapinki z wyodrębnioną nużką

• hellenizacja

Anglia

• wpływy z Nadrenii

• ludność halsztacka

• zapinki broń halsztacka

• ceramika dawna

• oszczędna dekoracja