PROFILAKTYKA SPOŁECZNA
Profilaktyka – jest oddziaływaniem zapobiegającym niepożądanym zjawiskom. Każda odmiana profilaktyki, niezależnie od przymiotnika zawężającego jej zakres (np. profilaktyka opiekuńcza, szkolna, zdrowotna, społeczna, itp.) jest systemem działań zmierzających do utrzymania istniejącego stanu rzeczy ocenianego jako pożądany lub satysfakcjonujący- lub, co jest częstym przypadkiem – profilaktyka jest systemem działań mających na celu nie dopuszczenie do pojawienia się takich stanów rzeczy, które byłyby ocenione jako negatywne, a które mogą już występować w formach zalążkowych.
Profilaktyka społeczna – jest systemem działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnieniu się różnych odmian wykolejenia społecznego (nieprzystosowania społecznego). Wykolejenie społeczne należy traktować jako jedną z odmian patologii społecznej zaburzającej funkcjonowanie sytemu społecznego. Wyraża się ona w różnych formach zachowania członków systemu lub podsystemów takich jak: rodzina, szkoła, grupy zabawowe, itp. których efekty są szkodliwe dla systemu społecznego. Przykładami wykolejenia są: prostytucja, promiskuityzm, narkomania, chuligaństwo, kradzieże czy przestępczość w ogóle.
Profilaktyka społeczna pełni następujące funkcje:
diagnostyczną
interpretacyjną
edukacyjną
prognostyczną
terapeutyczną
koordynatorską
integracyjną
Odpowiednio od stopnia zagrożenia profilaktyka zachowań ryzykownych prowadzona jest na trzech poziomach:
Profilaktyka pierwszorzędowa – adresowana jest do grupy niskiego ryzyka. Działania prewencyjne obejmują szerokie niezdiagnozowane populacje osób. Ma dwa cele:
promocja zdrowego stylu życia
opóźnienie wieku inicjacji (zmniejszanie zasięgu zachowań ryzykownych – szkoła)
Profilaktyka drugorzędowa – adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka. Celem jest ograniczenie głębokości czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych, np. poradnictwo rodzinne i indywidualne, zajęcia prowadzone są najczęściej w Poradniach Psychologiczno-Pedagogicznych lub w Świetlicach Socjoterapeutyczncyh
Profilaktyka trzeciorzędowa – adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka. Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego degradacji społecznej oraz uniemożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Działalność prowadzą wybitni fachowcy, np. lekarze, psychologowie, pracownicy socjalni służby penitencjarnej.
Profilaktyka pierwszego stopnia wprowadzana jest w życie poprzez:
włączenie środków masowej informacji, wprowadzenie różnych akcji form działań profilaktycznych
Ważne jest dobranie właściwych mediów do różnych odbiorców. W zapobieganiu patologiom informacja telewizyjna może działać na zasadzie propagandy reklamowej i źródła informacji.
działania legislacyjne, które powinny iść radykalnie w kierunku przeciwdziałania zachowaniom patologicznym, karaniu sprawców, a nie napiętnowaniu i stygmatyzowaniu ofiar
promocje alternatyw, pozytywnych form w danym środowisku społecznym i kulturowym
programy edukacji zdrowotnej, zmierzające do modyfikowania stylu życia
Profilaktyka drugiego stopnia (lub wczesna interwencja) ma na celu:
ujawnienie osób o najwyższym stopniu ryzyka wejścia w patologię oraz pomaganie im w redukcji tego ryzyka
wszechstronną edukację społeczeństwa w celu uwrażliwienia na wczesne oznaki zagrożenia patologią oraz informowanie o dostępnych formach pomocy
modyfikowanie prawa i zarządzania w celu promocji pozytywnych zmian w zachowaniu społeczności o wysokim stopniu ryzyka lub w celu zapobiegania ekspansji danego zjawiska
organizowanie lokalnych, dostosowanych do odbiorców programów edukacyjnych i interwencyjnych
szkolenie nauczycieli i osób realizujących programy zapobiegania
Profilaktyka trzeciego stopnia – rozumiana jako interwencja, po wystąpieniu zachowań patologicznych u jednostki, ma na celu z jednej strony przeciwdziałanie pogłębianiu się nieprzystosowania społecznego ,a z drugiej strony uniemożliwia powrót do społeczeństw, prowadzenia w nim satysfakcjonującego i społecznie akceptowanego trybu życia. Profilaktyka ta obejmuje:
informowanie i szkolenie konkretnych osób
bezpośrednie oddziaływania leczniczo-rehabilitacyjne na jednostkę
utworzenie doraźnych struktur i ośrodków (baza leczniczo-rehabilitacyjna)
badanie i ocena skuteczności poszczególnych programów terapeutycznych i rehabilitacyjnych
Badanie i ocena skuteczności poszczególnych programów terapeutycznych i rehabilitacyjnych opartych na wynikach, jakie uzyskują dane jednostki, które dotknięte są patologią społeczną.
Główne odmiany profilaktyki społecznej wyróżnia się ze względu na rodzaj podejmowanych działań mających na celu przeciwdziałanie dewiacjom. Są to:
Profilaktyka objawowa – polegająca na możliwie wczesnym wykrywaniu i wczesnym reagowaniu na pierwsze zwiastuny wykolejenia społecznego, m.in. poprzez nie dopuszczanie do eskalacji zaistniałych stanów zalążkowych
Profilaktyka uprzedzająca – mająca na celu zneutralizowanie szkodliwego działania czynników zwiększających szansę jednostki na wykolejenie społeczne np. poprzez blokowanie oddziaływania tych czynników lub poprzez działania mające na celu zwiększenie odporności jednostki na wpływ tych czynników
Profilaktyka powstrzymująca – która różnymi środkami uniemożliwia lub utrudnia podjęcie decyzji, lub wprowadzenie w życie decyzji dotyczącej czynu nagannego lub ich serii. Środki te są bardzo zróżnicowane
Profilaktyka kreatywna – wzmacniająca i podtrzymująca te formy i sposoby zachowania, które mając charakter prospołeczny, allocentryczny a tym samym i godny naśladowania, wywierania wpływu na ludzi zagłuszając i tłumiąc siłę oddziaływania innych, w tym także (szkodliwych) czynników konkurencyjnych.
Profilaktyka predeliktualna (przestępcza) – profilaktyka właściwa, zapobiegająca występowaniu zachowania przestępczego
Profilaktyka postdeliktualna (poprzestępcza) – podejmowana po wykryciu i ukaraniu przestępczego zachowania – mająca na celu zapobiegnięcie ponownemu przestępstwu.
Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się kilka strategii:
strategie ( działania ) informacyjne, których celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru
strategie edukacyjne, których celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom otoczenia). U podstaw tych strategii leży przekonanie, że ludzie, nawet dysponujący odpowiednią wiedza, podejmują działania ryzykowne z braku wielu umiejętności niezbędnych w życiu społecznym. Programy edukacyjne składają się z bloków ćwiczeń, w których uczestnicy mogą poznawać własne braki w zakresie różnych umiejętności i zacząć je trenować. Są to przeważnie ćwiczenia właściwego komunikowania się, mówienia "nie" w sytuacji nacisku grupowego, relaksacji itp.
strategie alternatyw, których celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej. U podstaw tych strategii leży założenie, że wielu ludzi nie ma możliwości podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów czy też rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo. Wśród motywów picia lub brania narkotyków znajduje się "nuda". Działania alternatywne polegają na stwarzaniu alternatyw dla zachowań ryzykownych - coś zamiast picia, ćpania. Są to miejsca oferujące atrakcyjne zajęcia: kluby sportowe, koła zainteresowań, harcerstwo itp.
strategie interwencyjne, których celem jest pomoc osobom mającym trudności w rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych. Stosowane są głównie w profilaktyce drugo i trzeciorzędowej.
strategie zmniejszania szkód przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresem tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wcześniejsza profilaktyka, terapia, resocjalizacja. Są to narkomani i alkoholicy z długim stażem, którzy z różnych względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z ryzykownych zachowań.
Skuteczność strategii profilaktycznych
Strategie informacyjne są mało skuteczne. Ludzie często zachowują się ryzykownie pomimo posiadanej wiedzy. Szczególnie dotyczy to nastolatków posiadających zwykle duży zasób informacji na temat szkodliwości używek, a jednocześnie podejmujących ryzyko odurzania się. Programy informacyjne powodują zmiany zasobu wiedzy, a nawet postaw, ale nie wpływają na zachowanie. Młodzież poprawnie odpowiada na pytania testowe, a jednak nie zmienia swoich zachowań. Komunikaty na temat negatywnych konsekwencji zdrowotnych związanych z różnymi zachowaniami problemowymi nie odnoszą skutku, gdyż młodzież nie ceni sobie zdrowia.
Programy informacyjne muszą spełniać szereg warunków, aby miały znaczenie zapobiegawcze. W przypadku zaniechania przestrzegania pewnych zasad działania informacyjne mogą mieć bardzo niską skuteczność lub nawet spowodować poważne szkody.
Warunki, które stawia się działaniom informacyjnym kierowanym do dzieci i młodzieży to:
przekazywane informacje powinny być dostosowane do możliwości percepcyjnych odbiorcy i do już posiadanego zasobu wiedzy,
informacja powinna być rzetelna i podawana rzeczowo (aby nie wzbudzać ciekawości lub niedowierzania),
informacja nie powinna być zbyt szczegółowa(aby nie stanowiła instruktażu dla konkretnego zachowania ryzykownego).
Strategie edukacyjne, skupiające się na kształtowaniu i rozwijaniu umiejętności psychologicznych i społecznych, uważane są za jedne z najbardziej skutecznych.
Trening w zakresie tych umiejętności powinien stanowić ważny element szkolnych programów profilaktycznych, których celem jest redukcja zachowań ryzykownych.
Strategie alternatyw są oceniane jako skuteczne. Programy organizowane w szkołach, osiedlach czy gminach stwarzają młodzieży możliwość zaangażowania się w działalność, która daje jej satysfakcję, sprzyja rozwojowi i jest społecznie akceptowana. Zapobiega to angażowaniu się w działania destrukcyjne.
Strategie interwencyjne należą do podstawowych i najważniejszych działań w ramach profilaktyki drugorzędowej. Ponieważ na tym poziomie współwystępuje wiele problemów i u każdego dziecka istnieje specyficzny zestaw czynników ryzyka, programy wczesnej interwencji wymagają znacznej indywidualizacji podejścia, co uniemożliwia stosowanie jednolitych form i metod oddziaływania.
Polityka zmniejszania szkód oceniana jest jako mało skuteczna, zwłaszcza w grupach najwyższego ryzyka.