Prawie super. Ale przy pojęciach – przykład Filozofa. Transcendentalizm związany jest z klasyczną filozofią niemiecką. Amerykanie wymyślili (W. James), że miarą prawdy, a moim zdaniem mądrości – jest dolar. 

1.Hylozoizm - to filozoficzna koncepcja ożywionej materii, pogląd, według którego zasada ruchu jest jej immanentna (właściwy czemuś z natury, nieodłącznie z czymś związany). Powstał na tle przekonań przedfilozoficznych typowych dla animizmu (pogląd, że zwierzęta, przedmioty i żywioły posiadają duszę). Został sformułowany przez Talesa z Miletu w twierdzeniu: "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie". Do hylozoistów należą m.in. także pozostali (prócz Talesa z Miletu) tzw. filozofowie jońscy czyli Anaksymenes i Anaksymander, Heraklit, czy Demokryt. Hylozoizmowi ostro przeciwstawili się np. pitagorejczycy, np. Empedokles. Do koncepcji hylozoistycznej powracali w filozofii hellenistycznej, np. epikurejczycy czy stoicy.

2. Hylemorfizm (gr.: hyle = materia, morphe = kształt), hylemorfizm – stanowisko w teorii bytu i filozofii przyrody, według którego każdy byt jest ukonstytuowany przez materię i formę. Za pomocą tego założenia można wyjaśnić m. in. fakt zmian substancjalnych - przechodzenia jednej substancji w inne substancje, tzn. ginięcia jednej substancji przy jednoczesnym powstawaniu innych. Hylemorfizm sformułowany został przez Arystotelesa, a następnie przyjęty przez tomizm. Dla Arystotelesa ani materia, ani idea nie były substancjami, natomiast i jedna i druga były składnikami substancji. Materia natomiast nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją idee - wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją tylko konkretne zespoły materii i formy.

3. Anaksagoras jest pierwszym, który określił Zasadę Absolutną jako rozsądek (myślenie - nous, a nie rozum, logos), wprowadzając element duchowy. Jego zdaniem, zasada jest rzeczywistością nieskończoną, oddzieloną od reszty, sama w sobie, jest myśleniem i samookreślającą się działalnością. Anaksogoras nie skorzystał jednak w pełni z tej koncepcji i ostatecznie uznaje, iż duch to tylko pierwsze poruszenie w procesie mechanistycznym. Duch ten, jak twierdzi Anaksagoras, ma charakter materialny (choć subtelniejszy), w przeciwnym wypadku nie mógłby oddziaływać z materią. Prócz tego istnieje zasada druga – zasada przyrody (homoiomerie – zarodki wszystkich rzeczy) Nie ma ona jednak charakteru absolutnego.

4. Pitagoras. Przyjmując podstawowe tezy orfików, mianowicie, że człowiek składa się z ciała i duszy (boskiej i nieśmiertelnej), która pozostaje tylko w chwilowym związku z ciałem, w celu oczyszczenia się od popełnionych win, i że w czasie życia ziemskiego należy tego oczyszczenia dokonać (w przeciwnym wypadku czeka duszę szereg dalszych wcieleń - metempsychoza), pitagorejczycy usilnie zajmowali się nauką, uznając poznawanie prawdy za jeden z podstawowych środków doskonalenia i oczyszczenia duszy.

5. Heraklit -Był przedstawicielem tak zwanej Jońskiej filozofii przyrody. Za podstawę i zasadę istnienia wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko jest płynne"), "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem.

6. Parmenides. Zenon z Elei - Był twórcą: 1) teorii jedności i niezmienności bytu, 2) poglądu o nierozerwalności bytu i myśli, 3) zasady odróżniania myśli od postrzegania, 4) dedukcyjnej, dialektycznej metody filozofowania.
Zgodnie z jego naczelną tezą, świat składa się z mnogości rzeczy, w której tkwi antagonizm pomiędzy trwałością i zmiennością. O niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz tylko, że się staje.
Poglądy Parmenidesa stały się zaczątkiem dualizmu, którego w filozofii Heraklita nie było. Parmenides przyjmował tożsamość myśli i bytu. Odróżniał myśl od postrzeżenia, w ten sposób dokonał niemal jednocześnie z Heraklitem, choć różnego w skutkach, rozróżnienia poznania zmysłowego i myślowego.

Posługując się wyszukanymi argumentami rozumowymi bronił tezy o niezmienności i niepodzielności bytu. Sformułował słynne paradoksy, które miały dowodzić, że ruch – zmiana - nie istnieje. Przeciwko wielości rzeczy wysuwał twierdzenie, że nie można w nieskończoność dzielić czegoś, bo uzyska się w końcu części nie posiadające wymiarów, a suma części bez wymiarów musi być równa zeru.
Paradoksy Zenona z Elei były rozważane przez najwybitniejszych filozofów, a doczekały się naukowego rozwiązania dopiero dzięki badaniom nad pojęciem ciągłości.

7. Sofiści. Antynomie Eubulidesa

Paradoks (pozbawiony historycznych kontekstów) brzmi następująco: Pewien człowiek twierdzi: "ja teraz kłamię". Jeśli zadamy sobie pytanie, czy jest on kłamcą czy też twierdzi prawdę dojdziemy niechybnie do sprzeczności. Jeśli kłamie, to stwierdzając "ja teraz kłamię" wypowiada prawdę, a więc nie jest kłamcą. Jeśli natomiast twierdzi prawdę, to znaczy, że kłamie, bo to oznacza wypowiadane przez niego zdanie.

Należy rozróżnić kłamstwo od fałszu (jednego ze stanów logicznych). Fałsz, to brak prawdy (obiektywnej). Natomiast kłamstwo to zdanie niezgodne z przekonaniami osoby je wypowiadającej – kłamstwo zatem jest przedmiotem zainteresowania pragmatyki. W powyższym przykładzie pojęcie "kłamać" użyte jest w znaczeniu "mówić nieprawdę". Zdanie skonstruowane tak, że nie można z niego wywnioskować żadnej prawdy (obiektywnej), jest w oczywisty sposób fałszywe.

8. Sokrates. Intelektualizm etyczny

pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle – jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.

Sformułowanie tego stanowiska przypisuje się Sokratesowi, który pierwszy twierdził, że grecka αρετη (areté) – szeroko pojmowana cnota – tożsama jest z επιστημη (episteme) – wiedzą, poznaniem naukowym.

Konsekwencją tego poglądu było twierdzenie, że cnoty można się nauczyć, wbrew elitarnym poglądom arystokratów, że jest ona czymś przyrodzonym. Dalej, cnota, jako tożsama z wiedzą, jest jedna i nie można być cnotliwym w pewnej dziedzinie, a w innej już nie.

Przekonanie to musiało prowadzić do paradoksów, które dostrzegał sam Sokrates. W Hippiaszu Mniejszym znajdujemy między innymi ta ki ustęp:

Bo mnie się wydaje, Hippiaszu, coś całkiem przeciwnego niż ty mówisz. Ci, którzy szkodzą ludziom i krzywdzą ich, i oszukują, i uchybiają prawu rozmyślnie, a nie mimo woli, ci mi się wydają lepsi, niż ci co mimo woli. Niekiedy znowu wydaje mi się wprost przeciwnie; więc błąkam się na tym punkcie: oczywista dlatego, że nie mam wiedzy.

Wybrnąć z problemu można jedynie zajmując nieludzką postawę albo-albo: kto źle czyni, nie może wiedzieć; kto wie, nie może czynić źle, opisaną wyżej przez Ksenofonta. Postawa ta dostępna jest jedynie (jeśli w ogóle) nielicznym

9. Platon - twórca systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim. Według Platona świat idei i świat materialny się przenikają, jedynym odstępstem od tej reguły jest dusza (nieśmiertelna). Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei.
Platon stworzył też teorię państwa - podzieloną na 3 części: uczonych, wojskowych, żywicieli oraz napisał 35 dialogów.

10. Demokryt - "śmiejący się filozof", założyciel atomizmu. Według Demokryta prawdziwe poznanie wychodzi od zmysłów, ale da się osiągnąć tylko umysłem, który odróżnia złudne własności zmysłowe, od właściwej poza nimi leżącej istoty. Byt jest ilością cząstek pozostających w ciągłym ruchu. Rozwinął teorią postrzegania w której zawarte jest jakie atomy jak wpływają na smaki, kolory lub kształty.

11.Arystoteles - Uczeń Platona. Założyciel szkoły w ogrodach Lykeionu. Arystoteles dokonał trychotomicznego podziału nauk, w etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście. Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne.

12. Sceptycyzm - pogląd filozoficzny, podważający pełną wiarygodność ludzkiego poznania. Pierwszym etapem sceptyzmu jest postać Pyrrona z Elidy, który nauczał jak osiągnąć spokój ducha i szczęście. w późniejszych etapach sceptycyzmu zrezygnowano z celu osiągnięcia szczęścia, na rzecz dyskusji z epistemologią stoicką.

13. STOICYZM

Istota stoicyzmu leży w połączeniu racjonalizmu z materializmem.

Materializm – świat ma budowę jednolitą: jest cały materialny, a zarazem ożywiony i na miarę boską doskonały (dzięki temu przekonaniu wytworzyli system monistyczny, przeciwny do dawnych systemów dualistycznych). Bytem więc jest jedynie to, co działa i podlega działaniu, czyli ciała materialne (= rzeczy oraz ich własności, jak cnoty czy bogowie). Jeśli dusza istnieje, ona także musi być materialna. Co niematerialne, jest niebytem (próżnia, przestrzeń, czas).

Nominalizm - pojęcia mają charakter ogólny, są wytworem mowy i nie mają odpowiednika w rzeczywistości.

Dynamizm – ciała nie są bytem prostym, a zawierają dwa pierwiastki: bierny i czynny. Bierny to materia, czynny to „pneuma”, czyli „tchnienie” (stanowi o jakości ciała, przenika je i stanowi jego własności, naturę, duszę, rozum; ona także jest materialna, lecz subtelniejsza od biernej). Pneuma jest źródłem życia wszelkiej materii, działającą siłą, która porusza się ruchem tonicznym (polegającym na napięciu). Pneuma jest dla wszystkich ciał wspólna, jedna i ta sama, różni się tylko stopniem natężenia (największe u istot rozumnych, najmniejsze - martwych).

Racjonalizm - koleje świata są więc spojone jednym łańcuchem przyczyn i stanowią jeden proces, a przyczyna ta (pneuma) działa na zasadzie celowości.

Cnota stoicka jest jednoznaczna ze szczęściem. „Ceniąc cnotę, i tylko cnotę, mędrzec uniezależnia się od wszelkich niepomyślnych okoliczności, jakie by zajść mogły, i zapewnia sobie szczęście”.

14. EPIKUREIZM

Hedonizm Epikura i radość z życia - szczęście jest najwyższym dobrem, które polega na doznawaniu przyjemności, nieszczęście zaś – cierpień. Dwa źródła szczęścia: a) życie ludzkie jest z natury dobre, radosne i rozkoszne, do szczęścia wystarczy zatem brak cierpienia, bowiem już to odczuwamy jako przyjemność. Brak potrzeb, a więc brak zaabsorbowania ich zaspokajaniem jest stanem najprzyjemniejszym. b) Przyjemności zewnętrzne, do osiągnięcia których należy mieć potrzeby i je zaspokajać (fizyczne i duchowe). Lepszym gatunkiem jest ten pierwszy – „najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb”.

Kult życia – jedyne dobro dane nam na własność, choć tak krótkotrwałe i jednorazowe. Trzeba więc korzystać z niego docześnie!

Dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota (wartościowa tylko dlatego, że prowadzi do szczęścia, nigdy sama z siebie) oraz rozum (kieruje myślami, by nie wytwarzały złud i lęku). Podobnie cenna jest przyjaźń, ale tylko dlatego, że przez spokój i bezpieczeństwo prowadzi do przyjemności (wszystkie przepisy epikurejskie oparte były na trzeźwym egoizmie).

Teoria przyrody była materialistyczna (nie istnieje nic poza ciałami i pustą przestrzenią) i atomistyczna (ciała składają się z mnogości niezależnych od siebie atomów oraz ich własności). Wyznawał mechanistyczną teorię przyczyn – ruch atomów z góry na dół spowodowany był ich materialnym, mechanicznym ciężarem – stąd wyprowadził wniosek, że przyroda rządzi się sama, bez udziału bóstw (istnieją, ale nie zaprzeczają sobie nami głowy, bo to by przeczyło zasadzie przyjemności).

Kanonika – jedyna potrzebna logika: umiejętność odróżniania prawdy od fałszu. Kryterium poznania, czyli prawdę, można znaleźć tylko i wyłącznie przez wrażenia zmysłowe (sensualizm epistemologiczny). Wrażenia te są także źródłem ogólnych pojęć i sądów (sensualizm psychologiczny).

15. PLOTYN

Istotę bytu stanowi dynamiczne stawanie się; nie ma wielu bytów, jest jeden, rozwijający się i przybierający różnorodne postacie.

System emanacyjny – z bytu wyłaniają się (emanują) coraz to nowe jego postaci, które jednak nie likwidują bytów poprzednich. Są one uporządkowane: każda postać bytu pochodzi od innej, doskonalszej i mającej większą moc twórczą.

TO HEN (henada) – byt pierwotny i najdoskonalszy, czysta jednia, niezależna i bezwzględna, absolutna, jedyna, niepoznawalna, źródło wszystkiego. „Causa sui” – przyczyna samej siebie. Z niej odchodzą hipostazy.

Najniższym poziomem poznania jest materia (chaos; granica emanacji), którą charakteryzuje brak porządku, powtarzalność rzeczywistości. Wyższą od niej hipostazą jest dusza, a więc świadomość samego siebie;, porządkowanie bez zrozumienia. Część ludzi wspina się wyżej, do ducha – próby zrozumienia świata. Tu kończy się filozofia grecka i nauka. Na drodze ekstazy do absolutu mogą wznieść się tylko filozofowie.

Jedność bytu wskazuje na to, ze każda część wszechświata, wywodząc się z prabytu, posiada coś z jego doskonałości.

Dusza jest podzielona na: część niższą (funkcje cielesne, rodzinne i zwierzęce, niedoskonałości i grzechy) oraz wyższą. Część wyższa schodzi do niższej, by ją uduchowić i podnieść, traci jednak wtedy łączność z doskonałymi sferami i upada. Potrzebne jest wtedy nawrócenie (dwie drogi: w dół i wzwyż).

Filozofia Plotyna jest „słupem granicznym” między starożytnością i nowożytnością, motywuje niejako pojawienie się monoteizmu.

16. Augustyn z Hippony.

Założenia filozoficzne doktryny Augustyna to (oczywiście w dużym uproszczeniu) mieszanka skrajnego teocentryzmu i neoplatonizmu, uzupełniona o pewne wątki manichejskie. Osobowy i nieskończony Bóg stworzył świat z niczego (creatio ex nihilo) na wzór idei znajdujących się w Jego umyśle i nieustannie podtrzymuje go w istnieniu, wciąż jakby tworząc go na nowo (creatio continua); Bóg kieruje światem w najdrobniejszych szczegółach (Opatrzność boska); zło jest brakiem dobra (tzw. prywacyjna teoria zła) i efektem odwrócenia się ludzi od Boga; dusza ludzka jest niematerialną substancją samoistną i odrębną od ciała; nie ma nic wspólnego z funkcjami biologicznymi, jest też od (grzesznego) ciała doskonalsza, bo bliższa Boga i nieśmiertelna; duszę znamy lepiej niż ciało, a poznanie dokonuje się przez iluminację (oświecenie przez Boga); rozkosz zmysłowa jest godna potępienia, bo skłania do wywyższania dóbr cielesnych nad duchowe. Augustyn jest całkowicie nastawiony na poszukiwanie Boga, dystansując się od przeżartego grzechem świata doczesnego. Filozoficzne (rozumowe) badanie świata uważa za „poszukiwania bardzo ciekawe – i bardzo próżne”. Pisze: „Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. Augustyn twórczo rozwija chrześcijańską solidarystyczną koncepcję społeczeństwa jako wspólnoty wartości, odróżniając dwa jego typy: państwo Boże (civitas Dei), symbolizowane przez Jeruzalem i państwo ziemskie (civitas terrena), symbolizowane przez Babilon. Pisze: „Dwie miłości powołały do życia dwa państwa: miłość własna, posunięta aż do pogardy Boga, powołała pań- stwo ziemskie; miłość Boga zaś, posunięta aż do pogardzania sobą, powołała państwo niebieskie”. Rozróżnienie na civitas Dei i civitas terrena ma również swój wymiar eschatologiczny. Augustyn był zwolennikiem teorii predestynacji, opartej na kluczowym pojęciu łaski bożej. Buntując się przeciw Bogu i stwarzając w ten sposób przestrzeń dla zła, pierwsi ludzie skazali siebie i wszystkich swoich potomków (niejako „genetycznie” obciążonych grzechem pierworodnym) na wiekuiste potępienie. Jednak Bóg w swej niezmierzonej dobroci obdarzył (bardzo zresztą niewielką) część ludzkości łaską, przeznaczając ich tym samym do zbawienia. Cała reszta grzeszników, która łaski nie otrzymała, zostanie potępiona. Na łaskę człowiek zasłużyć sobie w żaden sposób nie może i tajemnicą dla niego pozostaje, kto zostanie zbawiony.
Augustyn postuluje obowiązek posłuszeństwa wobec władzy. Z perspektywy ostatecznego celu – zbawienia – jest dla chrześcijanina w zasadzie obojętne, pod jakimi rządami przyjdzie mu żyć. Stąd też zdaniem Augustyna należy także okazywać posłuch władcom złym, okrutnym i zbrodniczym – wszak oni także mogą się okazać narzędziem w ręku Boga (wyjątek pojawia się tylko w wypadku władców nakazujących postępowanie sprzeczne z prawem Bożym, wówczas dopuszczalny jest bierny opór). Trudności w doktrynie Augustyna budzi też kwestia relacji między państwem świeckim a Kościołem, zwłaszcza że mimo swego pierwotnego założenia biskup Hippony dochodzi jednak ostatecznie do daleko posuniętej identyfikacji doskonałego państwa Bożego z Kościołem, a grzesznego państwa ziemskiego z państwami pogańskimi. Idee Augustyna rzeczywiście zostały wykorzystane w tym celu w wiekach średnich. W mocno zresztą zdeformowanej wersji – jako tzw. augustynizm polityczny – zainspirowały one doktryny papalizmu i hierokratyzmu, które stały się kanonem średniowiecznej myśli politycznej.

17. Spór o uniwersalia [powszechniki]
Idee lub terminy ogólnie napotykane we wszelkim poznaniu. „Spór o Uniwersalia”,który przyczynił się do wzbogacenia filozofii średniowiecznej, miał za przedmiot istotę idei ogólnych: czy są abstrakcjami nie mającymi odbicia w bycie realnym [„nominalizm” Roscelina. XI w.], czy też przeciwnie, istnieją realnie, co powoduje, że poprzedzają i nadają strukturę wszelkiemu poznaniu rzeczy [„realizm” Dunsa Szkota” koniec XIII w.]. Synteza obydwu punktów widzenia, będących odpowiednikami tego, co nazwalibyśmy dzisiaj empiryzmem i racjonalizmem, wyłożona jest w „konceptualizmie” [Abelard, XII w.], głoszącym, że istnienie idei ogólnych w umyśle poprzedza każdą działalność poznawczą, ale ujawniają się one dopiero niejako przy okazji określonego aktu poznawczego. Doktryn ta jest w gruncie rzeczy zapożyczona od Arystotelesa w formie, w jakiej została wyłożona w Analitykach wtórnych. Później podejmie ją Kant.

18. Mistycyzm.
Doktryna albo wiara oparta na uczuciu intuicji. Mistycyzm uważa, że tylko uczucie może nas wznieść ku nieskończoności, podczas gdy rozum zamyka nas w złudnym i sztucznym kręgu stworzonego przez nas świata słów. Nie należy mylić m. z iluminizmem lub jakąkolwiek pierwszą lepszą formą intuicjonizmu: od św. Kana od Krzyża [XVI w.] teolodzy przyznają, że prawdziwa mistyka wymaga niezwykle precyzyjnej techniki i ściśle określonego przygotowania, co sprawia, że musi różnić od wszelkich objawów bezładu uczuciowego. Rozróżnia się m. negatywną, prowadzącą do unicestwienia się [rozpłynięcia się] jedności w boskości oraz m. pozytywną, powodującą, przeciwnie, samorealizację osoby doznającej mistycznych stanów w płynącym od Boga strumieniu światłości. Spośród mistyków na szczególne wyróżnienie zasługują mistrz Eckhart [ XIII – XVI w.] i Jackob Bohme [XVIw.] z powodu ogromnego wpływu jaki wywarli na całą kulturę i filozofię niemiecką, inspirując szczególnie mocno romantyczną filozofię przyrody. Równie znaczącymi postaciami byli św. Teresa z Avili i św. Jan od Krzyża. W naszych czasach mistycyzm chrześcijański wychwalany przez Bergsona, który stawiał go nieporównanie wyżej niż przejawy mistycyzmu antycznego i hinduskiego, znalazł godny uwagi wyraz w dziele Simone Weil, w którym uczucie transcendencji przesycone jest światłem racjonalizmu, mistyka zaś oświeca człowiekowi prawdę o nim samym, żyjącym w rzeczywistości swojego konkretnego życia, poza tym jednak, jeśli chodzi o etykę i o stosunki międzyludzkie, mistycyzm może się okazać źródłem nietolerancji i wojen ideologicznych. Przeciwstawia się zarówno racjonalizmowi, jak i humanizmowi, dla którego ostatecznym celem życia nie jest rozpłynięcie się człowieka w wyższej rzeczywistości [zespolenie z Bogiem], lecz samorealizowanie w człowieczeństwie i przyczynianie się do polepszenia warunków życia i postępu kultury.

19. Dialektycy.
W starożytności i średniowieczu mianem dialektyki określano głównie sztukę prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez ukazywanie sprzeczności w sposobie myślenia rozmówcy lub przez obalanie zaprzeczeń dowodzonych tez (Sokrates, Platon, Arystoteles, Abelard).

W czasach nowożytnych, dialektykę pojmowaną jako teorię bytu, ukazującą rozwój rzeczywistości w postaci procesu ścierania się i jednoczenia przeciwieństw, wyznawali Giordano Bruno oraz klasycy filozofii niemieckiej, jak Schelling i Hegel.

Dialektykę heglowską przejął i znacząco rozwinął Karol Marks, tworząc z niej teorię rozwoju rzeczywistości materialnej i społecznej oraz podstawę wszelkich projektów ich przekształcania.

Anzelm z Canterbury lub Anzelm z Aosty (ur. 1033, zm. 21 kwietnia 1109) – włoski duchowny katolicki, benedyktyn, filozof uważany za jednego z twórców scholastyki, teolog katolicki, Doktor Kościoła i święty Kościoła katolickiego.

Filozofia św. Anzelma zalicza się do średniowiecznego nurtu dialektycznego. Filozof ów był głosicielem prymatu intelektu nad czystą wiarą i dowodził w swoich dziełach, iż da się udowodnić istnienie Absolutu (Boga) za pomocą czystego rozumu.

Najważniejsze tezy św. Anzelma dotyczą problemu relacji rozumu do wiary, jednej z najbardziej istotnych kontrowersji średniowiecza. Polemizując z ortodoksyjną filozofią chrześcijańską św. Augustyna, Anzelm twierdzi, że rozum jest niezbędny do wytworzenia w umyśle idei Boga, i dopiero od tego punktu należy rozwijać swoją wiarę. Prace Anzelma zawierają również sugestie, aby nie traktować powagi Pisma Świętego jako nadrzędnej wobec własnego intelektu i w swoich poszukiwaniach duchowych skupić się w pierwszej kolejności na głosie rozumu, a nie Pisma.

Nawiązując do starożytnej idei logosu, a więc przepełniającego świat Porządku – lub Rozumu – Anzelm dostrzega w rzeczywistości uporządkowanie, które daje się poznać – poprzez podobieństwo – właśnie przy pomocy rozumu. Swoich rozważań zdecydował się jednak nie opierać na żadnym z uznawanych wówczas autorytetów, takich jak Pismo Święte czy nauka Ojców Kościoła, lecz prawd wiary dowodzić w sposób wyłącznie rozumowy (Sola Ratio). Nie jest możliwe zrozumienie bez wiary. Filozof wywodzi dalej z tej tezy myśl, iż Bóg, tworząc świat w taki właśnie precyzyjnie rozumny sposób, dał nam wskazówkę, aby łączyć się z Absolutem poprzez intelekt.

Św. Anzelm poświęcił wiele uwagi, zwłaszcza w swoich dziełach Monologion (1076) oraz Proslogion (1077-1078), dowiedzeniu istnienia Boga na drodze rozważań intelektualnych. Posługuje się m.in. znanym ze starożytności konceptem "pierwszego poruszyciela", zwanego w pracach Anzelma "ostateczną przyczyną". Wedle tej myśli każda rzecz na świecie ma swoją przyczynę, która również została przez jakąś przyczynę spowodowana. A ponieważ wywodzenie takie w nieskończoność jest bezcelowe, koniecznym staje się przyjęcie idei Pierwszego Poruszyciela lub – u św. Anzelma – Ostatecznej Przyczyny, jaką jest Bóg. Pomysł ten stanie się jednym z pięciu dowodów na istnienie Boga wymienianych przez św. Tomasza z Akwinu.

Najbardziej jednak znaną koncepcją św. Anzelma jest dowód ontologiczny na istnienie Boga, który zawarł w Proslogionie. Mówi on, że istnienie Boga można wydedukować z istnienia samego pojęcia "Bóg". Choć pomysł ten na pozór wydaje się sprzeczny logicznie, konstrukcja myślowa św. Anzelma jest niezwykle pieczołowicie przemyślana. Oto uproszczony proces myślowy, który doprowadził filozofa do dowiedzenia istnienia Boga:

Istnieje w języku pojęcie "Bóg". Cechą desygnatu pojęcia "Bóg" jest absolutna doskonałość. Jeśli zaś owo słowo oznacza byt doskonały, to temu bytowi nie może niczego brakować. W szczególności zaś nie może brakować mu przymiotu istnienia. Musi więc on istnieć.

Choć powszechnie przyjęło się za Kantem mówić, że jest to dowód, niektórzy podkreślają, iż powinno się raczej mówić o argumencie (więcej E. Mascall, Otwartość bytu).

Św. Anzelm z Canterbury zdawał sobie sprawę z tego, że doskonałej wiary nie da się wyprowadzić z samego rozumu. Zwracał więc szczególną uwagę na to, aby po podjęciu próby zrozumienia idei Boga, skierować się w stronę czystej wiary. Św. Anzelm kładł tu szczególny nacisk na boskie Objawienie, któremu przypisywał moc przekształcenia wiary rozumowej w wiarę pełną, czyli związaną również z cnotą ufności w Boga

20. Tomasz z Akwinu.
Swoją myśl oparł na filozofii arystotelesowskiej, palotyńskiej, a w sposób bezpośredni - na nauce swojego mistrza, którym był wspomniany Albert Wielki. Za najbardziej znane, uznać należy dowody Tomasza na to, że Bóg istnieje.

Zasługą Tomasza jest rozdzielenie wiedzy i wiary, a tym samym rozumu od objawienia. Istnieją jednak takie rodzaje prawd, które są osiągalne zarówno na drodze rozumu, jak i objawienia; na przykład - nieśmiertelność duszy. Przeważnie jednak, wiara i wiedza występują samoistnie. Umysł umożliwia poznanie tego, co materialne, ale także poznanie Boga. Istnieją prawdy, których nie można poznać drogą umysłową, a jedynie na drodze objawienia ( np. Trójca święta, grzech pierworodny- felix culpa). Akwinata uważał, że ludzki umysł jest zdolny ogarnąć tylko to, co ma charakter jednostkowy, i co jest samoistnym bytem. W ten oto sposób, wykształciła się opinia na temat uniwersaliów. O poglądzie tym, można powiedzieć, że był dość rzeczywisty i przepełniony duchem Arystotelesa. Powszechnik, może istnieć, ale tylko w połączeniu z przedmiotem jednostkowym.

Pojedyncze rzeczy, stanowią substancje, byty samodzielne. W ich skład wchodzą: istota (essentia) i istnienie (existentia). Rola Boga polega na implikowaniu tegoż istnienia, ale istota przedmiotów stworzonych nie dokonuje implikacji istnienia i z ich istoty nie wypływa ich istnienie. W Bogu, widzi św. Tomasz, Byt Prosty, albowiem jest to byt niezbędny ( jego istnienie wypływa z jego istoty) i niezależne ( jego istnienie wypływa z jego natury). Natomiast stworzenie stanowi byt złożony, zbudowany jest co najmniej z essentia i existentia. Podstawową różnicę między światem ducha i światem ciała stanowi to, iż to, co cielesne zbudowane jest z formy i materii, a na czystą duchowość składa się sama forma. Tego rozróżnienia dokonał Tomasz w oparciu o myśl Arystotelesa, który możności przeciwstawił akt. A więc byt możliwy - byt rzeczywisty. Bóg stanowi najczystszy akt, zaś stworzenie opiera się na czynniku potencjalnym, który sukcesywnie urealnia się. Istnienia Boga nie można uznać za prawdę zbudowaną na rozumowaniu a priori : nie wypływa z pojęcia Prawdy, ani też z pojęcia bytu idealnego. Dowody na istnienie Boga powinny być oparte na empirii. Św. Tomasz mówił o pięciu dowodach na istnienie Boga:

Dowód pierwszy (ex motu - z ruchu).

Ruch istniejący w świecie musiał zostać przez kogoś zapoczątkowany i został po raz pierwszy wprawiony w ruch.

Dowód drugi ((ex ratione causae efficientis).

Świat nie powstał samoistny; jego Stwórcą jest samoistna istota, która istniała od zawsze, a początek jej egzystencji nie miał przyczyny.

Dowód trzeci (ex possibili et necessario).

Wszystko na świecie ma charakter przypadkowości, ale istota konieczna jest odpowiedzialna za kierowanie przypadkiem.

Dowód czwarty (ex gradibus perfectionis).

Istoty są zróżnicowane pod względem idealności. Jeśli coś jest mniej doskonałe, to coś innego musi być bardziej doskonałe (Bóg jest najbardziej doskonały).

Dowód piąty (ex gubernatine rerum).

Świat przyrody funkcjonuje w sposób celowy i cele są uporządkowane aż do najwyższego i ostatniego celu - Boga, który nimi kieruje.

Powyższe dowody mają charakter kosmologiczny. Oparte są na założeniu, że ciąg przyczyn musi być skończony, a więc musi istnieć pierwsza przyczyna. Trzy pierwsze dowody, oparte są na założeniu arystotelesowskim; a pozostałe wzorują się na myśli neoplatońskiej, chociaż zakamuflowanej przez naukę perypatetyków. Z kolei, Jan z Damaszku wniósł duży wkład -zdaniem Tomasza- w powstanie tamtego dowodu.

Stworzenie w ujęciu tomistycznym składało się z pięciu poniższych elementów:

1) świat powstał z niczego (creatio ex nihilo)

2) stworzenia świata dokonał bezpośrednio Bóg, a nie przez coś pośredniego

3) stworzenie to akt woli, a nie konieczności; spośród wielu możliwości Bóg urealnił ta jedyną

4) stworzenie nastąpiło zgodnie z ideami Bożymi; idee Boskie zawierały swoisty projekt świata, zaś stworzenie jest wynikiem realizacji tych idei

5) stworzenie dokonało się w przestrzeni czasowej.

Człowiekowi przypisane jest w świecie określone miejsce, w ramach którego powinien wznosić się coraz wyżej. Zgodnie z tomistyczną koncepcją człowieka jako mikrokosmosu, istota ludzka stanowi zwierciadło świata, a więc makrokosmosu. Na drabinie bytów człowiek znajduje się wyżej niż świat materialny, ze względu na posiadanie rozumnej duszy. Ale człowieka przewyższają anioły jako byty całkowicie czyste. Człowiek jest trybikiem w maszynie i musi się poddać jej prawom. Św. Tomasz jest autorem stwierdzenie, iż jednostka - z racji zajmowanego miejsca- musi być podporządkowana komuś innemu. W ten oto sposób, wytłumaczył nierówności społeczne- występujące w ramach shierachizowanej stanowo społeczności.

Akwinata odrzucił myśl platońską, jakoby tylko dusza była tym, co człowiecze; a ciało stanowiło wyłącznie narzędzie. Święty Tomasz był zdania, że także ciału przypisać trzeba naturę ludzką. Opierając się na hylemorfizmie Arystotelesa, uważał że dusza jest formą istoty skończonej. Za formę człowieka uznał ludzką duszę. Wskazywał na rozumność duszy, gdyż rozumny sposób poznania, uznał za czynność charakterystyczną tylko dla człowieka.

Poznanie ludzkie, w ujęciu Św. Tomasza z Akwinu stało w opozycji do wcześniejszej nauki scholastycznej. Akwinata głosił receptywność poznania, czyli proces receptywny polegający na wdrażaniu w duszę "obrazu" danego przedmiotu. W procesie poznawczym, nieocenione są zmysły, gdyż wdrażanie obrazu duszy następuje po kontakcie z przedmiotem, a ów kontakt następuje za pośrednictwem zmysłów. Proces poznawczy bierze swój początek w niższych władzach sensualnych. W ziemskim żywocie człowieka (secundum praesentis vitae sistum) rozum połączony z ciałem jest uzależniony od pośrednictwa zmysłowego. Umysł ujmuje określone rzeczy, ale zmierza do poznania ich cech charakterystycznych. Dzięki rozumowi, postęp poznawczy następuje za pomocą abstrahowania. Tomasz ujmował rozum w wymiarze psychologicznym, jako władzę duszy. Za Arystotelesem, rozróżniał intelekt czynny i bierny. Ten pierwszy jest niczym światło, które pada na wyobrażenie i ujawnia jego istotę. Takaż istotność jest poznawana przez rozum bierny i to on dokonuje właściwej czynności poznawczej.

Świat widziany oczyma św. Tomasza jest nieskomplikowany i oparty na harmonii; ma charakter celowy i rozumny. Nam, ludziom współczesnym, nie wszystko wydaje się takie proste i oczywiste. Niemniej, filozofia św. Tomasza stanowi odbicie rzeczywistości, takiej jak ją widzieli ludzie w czasach feudalizmu. Jeśli Stwórcą świata jest doskonały Bóg, to świat musi być oparty na porządku i hierarchii. To z woli Stwórcy, człowiek otrzymał umysł i zmysły, aby dane mu było poznanie tego, co Bóg stworzył. Wytłumaczenie świata umożliwia odnalezienie w nim swego miejsca.

21. Duns Szkot - Jego poglądy stanowiły nawiązującą do augustynizmu odpowiedź na system św. Tomasza z Akwinu. Głosił przewagę wiary nad rozumem twierdząc, że przy jego pomocy nie da się dowieść większości prawd teologicznych, stanowiących domenę objawienia. Filozofia, utożsamiona z metafizyką, winna wg niego zajmować się uogólnionym pojęciem bytu. Wskazał, iż argument za istnieniem nieskończonego, pierwszego bytu - Boga, mieści się w samej możliwości jego istniena. Stwierdził, że wszelkie relacje między bytami skończonym, tj. światem, i nieskończonym są przygodne, więc akt stworzenia jest kwestią wolnej woli Boga, odrębnej od Jego intelektu. Za faktycznie istniejące uznawał rzeczy poszczególne, które wyodrębnia dodana do realnie istniejących w nich różnych form tzw. jednostkowa determinacja - odrzucał tym samym Tomaszowy podział na istotę i istnienie.

22. W. Ockham -Będąc wyrazicielem nowego ducha we wszystkich przejawach przeciwstawiał się tradycji scholastycznej i tworzył równocześnie podwaliny pod nową scholastykę. Podstawą filozofii Ockhama jest teoria poznania sprowadzona do logiki, na której opierają się jego poglądy przyrodnicze, moralne i filozoficzno-społeczne. Przyjmując w poznaniu tylko istnienie słów i terminów (powszechników) odrzucał różnicę między duszą i jej władzami.

23. N. Machiavelli - teoria skutecznego sprawowania władzy. los (fortuna), przedsiębiorczość człowieka, jego zdolności i aktywność (virtu). Tylko ludzie odważni i energiczni mogą uwolnić się spod wpływu fortuny i samodzielnie kierować swoim życiem. Takie osoby są predysponowane do rządzenia. Władca musi też jednak pamiętać, że ludzie z natury są egoistami, źli i niewdzięczni.

24. Bacon Francis - angielski filozof epoki odrodzenia i baroku, prawnik, polityk (zyskał nawet tytuł wicehrabi Saint Albans). Podzielił wiedzę wg władz duszy na: filozofię/teorię, historię oraz poezję.Wyznaczył również konkretne cele nauki. Uważany jest za jednego z twórców empiryzmu oraz nowożytnej metody naukowej opartej na eksperymencie i indukcji.

25. Descartes René (Kartezjusz) - francuski filozof, racjonalista, matematyk i fizyk, jeden z najwybitniejszych uczonych XVII wieku, uważany za prekursora nowożytnej kultury umysłowej. Połączenie przez Kartezjusza matematyczno-fizycznego światopoglądu z teologią odnajdujemy u takich myślicieli jak Spinoza, Leibniz i Wolff, a nawet u Kanta.

Filozof, podobnie jak św. Augutyn neguje wszystko, co nazywamy poznaniem. Odkrycia przez to, że tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest zatem aktem myśli. Jako racjonalista, próbował poprzez doświadczenia zastosować do filozofii swoją zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu. Jednak jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć, jest to, że myślimy.

Autor słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem.

26. BLAISE PASCAL

Proces poznania bez udziału rozumu,by poznać co jest nadnaturalne wystarczy serce i wiara. Aby udowodnić, że Bóg istnieje posłużył się sądami racjonalnymi- "zakład Pascala". Wiara w Boga niesie ze sobą małe starty - życie na ziemi. Kiedy jednak nasze przewidywania okażą się prawdziwe można wszystko zyskać, łącznie ze szczęściem i życiem wiecznym- człowiek powinien żyć w taki sposób, jakby Bóg istniał naprawdę. "Myśli"- obraz wewnętrznych rozterek prowadzących kolejno przez sceptycyzm, racjonalizm, aż po mistycyzm,podstawowe prawo hydrostatyki "prawo Pascala".

51. Metafizyka – gałąź filozofii zajmująca się krytyczną analizą podstawowych założeń filozoficznych, próbująca ustalić naturę i sposób bytu, czyli wszystkiego, co istnieje. Tematem dociekań metafizyków był związek między abstraktami i bytami materialnymi, pytanie czy jednym i drugim przysługuje taki sam rodzaj realności. Parmenidesowi i Platonowi zawdzięczamy podstawowe rozróżnienie między pozorem a rzeczywistością.

52. Ontologia (termin zamiennie używany ze starszą nazwą metafizyka) - jest to nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu, której zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest". Jest to dział filozofii starający się badać strukturę rzeczywistości i zajmujący się problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.

53. Materializm - kierunek w filozofii, według którego istnieje tylko materia. W teorii poznania materializm przyjmuje istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznaje jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił

lub bytów.

54. Immaterializm - nurt w filozofii uznający wszystko, co istnieje, za niematerialne; zaprzeczający realnemu istnieniu materii i sprowadzający całą rzeczywistość do idei. Według immaterializmu przedmioty, które postrzegamy istnieją realnie, są jednak tylko kombinacją jakości zmysłowych a podłożem ich istnienia nie jest materia, lecz umysł (duch). Ich istnienie polega na tym, że są postrzegane.

55. Idealizm - pogląd filozoficzny zakładający tezę o pierwotności czynnika duchowego (myśli, idei, świadomości) wobec materialnej rzeczywistości. Oznacza istnienie bytów wiecznych, nie podlegających zmianom. Idealizm dzieli się na obiektywny (założenie, że jedynym bytem rzeczywistym jest idea, która istnieje niezależnie od materii świadomości ludzkiej) i subiektywny (oparty na twierdzeniu, że świat realny jest jedynie wytworem podmiotu poznającego).

56. Spirytualizm, pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji.

57. Wariabilizm, pogląd filozoficzny, według którego rzeczywistość jest zmienna. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z greckiego - "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita (uważany był za ojca wariabilizmu).

58. Monizm, pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną: materialną, duchową lub materialno-duchową.

59. Dualizm (co do substancji, dualizm ontologiczny) – obok monizmu i pluralizmu, jedno z głównych stanowisk ontologicznych co do głównych klas substancji. Wyróżnia dwie: ciało (materię, substancję fizyczną) i ducha (substancję duchową).
(*ontologia-dział filozofii starający się badać strukturę rzeczywistości i zajmujący się problematyką bytu, istnienia itp.)

60. Pluralizm, w filozofii pogląd, według którego istnieją odrębne rzeczywistości, a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk.

61 i 62. Epistemologia (teoria poznania lub gnoseologia) - dział filozofii, zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością..Epistemologia porusza głównie zagadnienia obejmujące kwestię źródeł poznania, pytania o rolę doświadczenia w powstawaniu wiedzy oraz udziału w tym rozumu. Bada ona jakie są granice ludzkiej wiedzy .Podstawowym problemem dla teorii poznania jest poszukiwanie definicji prawdy .Dotyczy procesów prowadzących do zdobywania przez człowieka wiedzy o świecie przedmiocie a także granicach i kryteriach ludzkiego poznania.

63. Agnostycyzm- stanowisko filozoficzne ,które odrzuca możliwość poznania absolutu (Boga), przez co ogranicza możliwości poznawcze człowieka do zjawisk jedynie zmysłowych. Agnostycyzm neguje częściowo bądź całkowicie możliwość poznania obiektywnej prawdy, a szczególnie takich pojęć jak istota ,pochodzenie rzeczy czy prawidłowości rozwojowych, które występujących w świecie. Termin agnostycyzm wprowadził Thomas Henry Huxley, który mianem tym określił stanowisko przeciwstawiające się zarówno teizmowi, jak i ateizmowi. W późniejszych okresach nazwa ta została rozciągnięta na koncepcje filozoficzne stojące na stanowisku niepoznawalności świata lub pewnych jego elementów (w potocznym znaczeniu powstrzymanie się od sądu co do istnienia Boga).

64. Realizm-stanowisko filozoficzne ,które w przeciwieństwie do idealizmu uznaje istnienie rzeczywistości niezależnej od aktów świadomości oraz poznawalności przedmiotów zewnętrznych względem poznającego podmiotu.

65. Fenomenalizm-bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie". Koncepcje fenomenalizmu rozwinął znacznie Immanuel Kant, który starał się przezwyciężyć niektóre jego paradoksy poprzez koncepcję umysłu praktycznego.

66. Idealizm obiektywny - pogląd głoszący istnienie obiektywnej rzeczywistości (duchowej i materialnej), niezależnej od naszych przeżyć, na którą nie mamy wpływu, za twórcę tego poglądu uznaje się → Platona, który uważał, że idee nie są bytami pomyślanymi przez kogoś, ale istnieją niezależnie od naszej świadomości.

67. Idealizm subiektywny- pogląd wedle ,którego rzeczy istnieją tylko o tyle, o ile są postrzegane (zasada esse = percipi).Byty dane nam w doświadczeniu zewnętrznym są jedynie zespołami poszczególnych jakości zmysłowych, a wszystkie owe jakości są subiektywne. George Berkeley argumentował to w ten sposób, iż np. jeśli mówię "książka istnieje", to nie znaczy to nic poza faktem, że mogę jej dotknąć, zobaczyć itp. Jeśli jednak ani ja, ani żaden inny umysł nie odbiera na jej temat żadnych wrażeń zmysłowych, to o książce tej nie można powiedzieć iż "istnieje". 

68. Solipsyzm – pogląd filozoficzny według którego nie jest możliwe poznanie rzeczywistości innej niż własna świadomości (umysłu).Rzeczywistość człowieka to jedynie zbiór jego subiektywnych wrażeń odczuć , które są doświadczane przez niego jedynie częścią umysłu. Solipsysta przyjmuje, że istnieje tylko on jako konkretny podmiot, dla którego wszystko oprócz jego świadomości, jest jedynie układem zjawisk. Za twórcę tego poglądu uważany jest sofista Gorgiasz, który w swoich poglądach skłaniał się ku sceptycyzmowi.

69. Aprioryzm (w filozofii stanowi przeciwieństwo aposterioryzmu, nazywany bywa także ultraracjonalizmem). Jest to pogląd, iż pewna część naszej wiedzy jest wyłącznie dziełem rozumu, tj. nie zależy od doświadczenia — od tego, co widzimy, słyszymy czy czujemy — a więc od doznań, które zawdzięczamy naszym zmysłom. Przekonania składające się na tę część wiedzy nazywane są prawdami apriorycznymi i uważane za prawdy konieczne, w przeciwieństwie do prawd przygodnych, które poznajemy przez doświadczenie.

70. Aposterioryzm, to stanowisko epistemologiczne, wg. którego prawdziwe poznanie dokonuje się wyłącznie w oparciu o uprzednie doświadczenie (a posteriori) i potwierdzone może być tylko poprzez bezpośrednie lub pośrednie odwołania się do owego doświadczenia; Aposterioryzm, stanowiący przeciwieństwo aprioryzmu, jest metodologicznym odpowiednikiem empiryzmu.

71. Racjonalizm - termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Podejście to zakłada możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego tylko rozumu, bez doświadczenia. Dokonuje się tego przez stworzenie opartego na aksjomatach systemu. Z akjomatów tych poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Pojęcie rozumu (logos) wprowadził Heraklit ale nowożytnej filozofii racjonalizm pochodzi od Kartezjusza. Znanymi filozofami racjonalistami są również Isaac Newton, Baruch Spinoza, oraz po części Gottfried Wilhelm Leibniz.

72. Natywizm, racjonalizm genetyczny-(z gr. nativus- urodzony) pogląd zależny nie od doświadczenia, lecz od rozumu,zakładający , że w umyśle człowieka tkwi już jakaś gotowa wiedza. Istnieją wrodzone idee, wiadomości, z którymi przychodzimy na świat, a które następnie pozwalają rozumowi na dochodzenie prawdy, bo wiedza -jak mówi Platon- to przypominanie sobie tego co już wiemy, co zostało nam dane z góry. Wyznawcami tego poglądu w filozofii starożytnej byli Platon i Kartezjusz a w XVIII w. John Locke, David Hume i George Berkeley.

73. Empiryzm- ( z gr. émpeiros – doświadczony) kierunek filozoficzny w teorii poznania, wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego lub wewnętrznego. W sporze o źródła poznania empiryzm, przeciwstawiając się racjonalizmowi, który wywodzi poznanie z czystego rozumu, rozstrzyga problem genezy poznania (empiryzm genetyczny) oraz problem sposobów osiągania zgodnego z prawdą poznania rzeczywistości (empiryzm metodologiczny). Empiryzm genetyczny (przeciwstawny natywizmowi) głosi, że umysł jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (tabula rasa ‘niezapisana tablica’), których dostarcza mu (bezpośrednio lub pośrednio) doświadczenie; w wersji skrajnej wiąże się ono ściśle z sensualizmem. Empiryzm metodologiczny, przeciwstawiając się racjonalizmowi metodologicznemu, broni tezy, że poznanie prawdziwe jest zawsze oparte na poprzedzającym je doświadczeniu i jedynie w nim może znajdować uzasadnienie; teza ta nie oznacza negowania roli czynników rozumowych w procesie poznawczym, przeczy jedynie możliwości tzw. czystego rozumowania, niezwiązanego z doświadczeniem. Filozofowie kierujący się empiryzmem to m.in. F. Bacon, J. Locke, I. Kant.

74. Sensualizm- ( z łac. sensualis- zdolny do odczuwania, zmysłowy) pogląd zgodnie z którym źródłem wiedzy ludzkiej są wrażenia dostarczane umysłowi za pomocą zmysłów; w wersji umiarkowanej, głoszącej, iż wrażenia zmysłowe stanowią odbicie zewnętrzne względem nich rzeczywistości, sensualizm prowadził zwykle do materializmu (np. u materialistów francuskiego oświecenia); w wersji skrajnej, uznającej wrażenia zmysłowe za jedyną dostępną człowiekowi rzeczywistość, prowadził do idealizmu subiektywnego (u G. Berkeleya, D. Hume’a, empiriokrytyków); klasycznymi przedstawicielami sensualizmu byli J. Locke i E.B. de Condillac.

75. Irracjonalizm- ( łac. irrationalis- nierozumowy) pogląd filozoficzny, który jest przekonaniem, że istnieją- a nawet mają szczególnie wielką lub wręcz najwyższą wartość poznawczą,- środki, przedmioty poznania lub obszary rzeczywistości, których zrozumienie przez człowieka nie daje się zasadniczo sformułować w słowach, bądź sprawdzić. Filozofowie kierujący się irracjonalizmem to m.in. Platon, Pitagoras, Plotyn oraz F. Nietzsche, B. Pascal i A. Schopenhauer.

76. Iluminacjonizm- (łac. illuminatio - oświecenie, natchnienie) - doktryna filozoficzna twierdząca, że oświecenie Boże (iluminacja) jest integralnym elementem poznania umysłowego człowieka. Przedmiotem jest Absolut i rzeczywistość duchowa, odgrywa istotną rolę tego oświecenia w życiu moralno-religijnym. Prekursor: Platon.

77. Emotywizm- sformułowany przez Ayera. Teoria etyczna głosząca, że sądy moralne są jedynie wyrazem irracjonalnej i emocjonalnej postawy skłaniającej do zajęcia podobnego stanowiska w danej sprawie.

78. Woluntaryzm (wolicjonalizm, Immanuel Kant)- wprowadzony przez Ferdinanda Tönniesa. Pogląd, według którego wola ludzka jest głównym czynnikiem kształtującym zarówno poznanie, jak i przedmiot poznania. Kierowanie się tylko własną wolą i nieliczenie się z opiniami innych ludzi w podejmowaniu decyzji.

79. Intuicjonizm (Henri Bergson)- intuicja ma naturę organiczną, równą rzeczom poznawanym, a jej przedmiotem jest rzeczywistość wewnętrzna. Intuicja jako podstawa poznania.

80. Transcendentalizm - nurt filozofii amerykańskiej, którego prekursorem jest R.W Emerson. Podkreśla swobodę każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki; że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Narzucone z góry wartości mogą być szkodliwe dla jednostki. Kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, oraz na wyciąganie wniosków poprzez analizowanie ich

81. Immanentyzm – wszelkie doświadczenia człowieka to przeżycia wewnętrzne. Pogląd ten neguje i odrzuca doznania rzeczywiste. Poznanie nie wychodzi poza granice świadomości, więc rzeczywistość utożsamia się ze świadomością. Oznacza również wewnętrzną potrzebę Boga, który jednak jest niedostępny dla rozumowego poznania.

82. Spór o uniwersalia(Powszechniki) – Spór o status pojęć ogólnych. Wiąże się z tym pytanie, do czego pojęcia ogólne się odnoszą. Platon uważał, że istnieja one realnie. Arystoteles zajął stanowisko przeciwne, uznał istnienie ogólności, lecz zaprzeczył by mogło to być istnienie niezależne i samoistne. W sredniowiecziu spór rozgorzał na nowo za sprawą Boecjusza. Uważał on, że istnieja w rzeczach poznawalnych zmysłowo, ale poznajemy je niezależnie od ciała. Wyoderebniły się dwa skrajne stanowiska: a)Platońskie – skrajny realizm pojęciowy (Anzelm i Eriugena) b)Uniwersalizm – Odmawiano uniwersaliom istnieni, uznawano je tylko za nazwy.(Roscelin i Ockham)

83. Skrajny realizm pojęciowy – Platon uważał, że powszechniki istnieją niezależnie od rzeczy jednostkowych i poza nimi. Autonomicznie i pierwotnie istnieją pozaświatowe idee. Byty jednostkowe to tylko odbicie bytów idealnych

84. Umiarkowany realizm pojęciowy – Jeden z głównych poglądów dotyczących statusu ontycznego pojęć ogólnych. Ojcem realizmu pojęciowego był Arystoteles. W filozofii średniowiecznej reprezentowali go Abelard i Św Tomasz. Według tego poglądu nazwom i pojęciom ogólnym przysługują korelaty w postaci przedmiotów ogólnych. Inaczej niż w realizmie skrajnym, nie istnieją jako byty realne i niezależnie od podmiotu, lecz jako byty idealne.

85. ..Nominalizm... koncepcje i doktryny filozoficzne, wg których treści wiedzy abstrakcyjnej nie mogą mieć odpowiedników w rzeczywistości. Przedstawicielami tych koncepcji byli: np stoicy, którzy twierdzili, że pojęcia mają charakter ogólny, są wytworem mowy, a ich przedmiotem nie są rzeczy materialne

86. Konceptualizm.. (sztuka konceptualna, sztuka pojęciowa) - jest to typ działania sprawdzony do przekazu koncepcji myślowej drogą komunikatu słownego, wykresu, rysunku technicznego, fotografii, czy też tekstów dotyczącej samej sztuki, haseł parafrazujące potoczne zdania wymieniane między ludźmi lub notatek o rozmaitych treściach

87. Sermonizm,. średniowieczny pogląd filozoficzny dotyczący sporu o uniwersalia (o sposób istnienia pojęć ogólnych), reprezentowany przez P. Abelarda. Polega na stwierdzeniu, że pojęcia ogólne (np. dobro, piękno) należą do mowy nie jako zwykłe dźwięki, lecz jako dźwięki posiadające znaczenie. Ogólnym więc jest nie sam znak fizyczny czy desygnat, lecz także znaczenie znaku.

88. Klasyczna koncepcja prawdy: Arystoteles tak próbował przybliżać istotę prawdy w swojej Metafizyce:” Powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem. Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą.” Definicja ta oznacza, że dane zdanie A jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy stan faktyczny opisany przez zdanie A ma rzeczywiście miejsce, tzn. zdanie 'Ala ma kota' jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy Ala rzeczywiście posiada jakiegoś kota.

98. NATURALIZM Twórcą był Emil Zola.

-zainteresowanie biologicznym i socjologicznym środowiskiem determinującym rozwój człowieka.

-Tło,zostało poddane szczegółowym badaniom, zmieniając swój dotychczasowy charakter.

-zasady rządzące życiem człowieka: prawo natury, a w jego zachowaniach:podobieństwo do zwierząt,

jednostki ludzkie, kierujące się instynktami, obdarte z jakichkolwiek wyższych pobudek.

–fascynacja darwinizmem oraz koncepcją walki o byt.

-Miłość jako głos natury, której nakazem jest płodność i reprodukcja gatunku; zaspokojenie popędów seksualnych jest drugą, obok walki o byt, charakterystyczną cechą naturalizmu.

-zainteresowanie człowiekiem, jako wytworem przeszłości oraz współczesnych przemian.

99. supranaturalizm (łc. supra ‘nad, ponad’+ naturalizm) filoz. teoria głosząca istnienie świata tajemnego, nadprzyrodzonego, który różni się od świata rzeczywistego, ale na niego wpływa

100. Egoizm (z łacińskiego ego – ja)- postawa życiowa polegająca na kierowaniu się w postępowaniu tylko własnym dobrem i interesem.Przybiera ona postać anomalii, gdy człowiek przywiązuje nadmierną wagę do własnej osoby i realizuje swoje cele kosztem innych.

101. Altruizm, przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w myśl której w przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra drugiego człowieka.

102. Holizm, filozoficzna koncepcja rozwoju rzeczywistości, wg której świat stanowi hierarchiczną całość, złożoną z całości niższego rzędu, i podlega dynamicznej, twórczej ewolucji, prowadzącej do powstawania coraz to nowych, jakościowo różnych całości, nie dających się już zredukować do sumy swych części.

103. Indywidualizm, kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenesa, a rozwinięty przez J. Dunsa Szkota zarówno w teorii bytu, jak i w teorii poznania. Punktem wyjścia do indywidualizmu w poznaniu stała się intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii, lecz formy.

110. Obiektywizm - postawa światopoglądowa, ideologiczna i polityczna nakazująca powstrzymywanie się od zaangażowania ideowego, klasowego i politycznego. Rezygnacja z formułowania ocen ideowo-moralnych badanej rzeczywistości.

111 Subiektywizm - pogląd, według którego przedmiot poznania nie istnieje obiektywnie, lecz jedynie subiektywnie, tj. w zależności od sposobów i warunków poznawania właściwych podmiotowi poznającemu.

112 Absolutyzm - w filozofii przeciwieństwo relatywizmu. Pogląd, w myśl którego wartości najwyższe, np. prawda (absolutyzm w teorii prawdy), dobro (absolutyzm etyczny), piękno (absolutyzm estetyczny), mają charakter absolutny - są wieczne i niezmienne, niezależne od indywidualnych zapatrywań ludzkich, okoliczności historycznych, koniunktury społeczno-politycznej itp. Prawda jest jedna i obowiązuje wszystkich, niezależnie od tego, czy ktoś potrafi w danej chwili do niej dotrzeć czy nie.

113 Relatywizm - pogląd filozoficzny, według którego wartości poznawcze, etyczne i estetyczne oraz związane z nimi normy i oceny mają charakter względny. Relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.

114 Teologia - nauka o Bogu, jego naturze i relacji do świata i ludzi, odrębna dla każdej religii. Jest to dyscyplina wiedzy posługująca się metodami filozoficznymi w wyjaśnianiu świata w jego relacji do Boga.

115. Ateizm - z greckiego (a- "nie") + (theos - "bóg"), pogląd nie uznający istnienia sił nadprzyrodzonych (duchów, bóstw), a w szczególności zaprzeczający istnieniu boga, jako źródła wszechrzeczy. Ateizm odrzuca wiarę w boga jako sprzeczną z rozumem i nienaukową, tłumacząc zjawiska opisujące świat bez odwoływania się do sił nadprzyrodzonych. W toku historii ateizm przybierał różne formy, przeważnie wiązał się z krytyką religii. Pierwsze formy ateizmu powstały w starożytności, u jońskich filozofów przyrody, którzy widzieli główne źródła życia w materii. Ze względu na problematykę rozróżnia się: 1. ateizm dogmatyczny - kategoryczne zaprzeczenie istnienia siły wyższej, 2. ateizm sceptyczny - brak wiary w boga oparty na twierdzeniu niemożliwości potwierdzenia jego istnienia, 3. ateizm praktyczny - negujący sens samego pytania o siłę wyższą.

116. Teizm - z greckiego (theos - bóg), pogląd przyjmujący istnienie osobowego bóstwa transcendentalnego (będącego poza i ponad przyrodą oraz czasem) pod postacią istoty rozumnej i nadprzyrodzonej, która stale wpływa na losy świata oraz jest jego stwórcą. Ze względu na opisanie samej istoty bóstwa, teizm przybiera różne formy (np. politeizm, deizm, panteizm itd.).

117. Deizm - nurt filozoficzno-religijny negujący wiarę w ingerencję lub kierowanie przez boga losami świata po jego stworzeniu. Bóg sam w sobie dalej jest najwyższą istotą, ale sprowadzany jest tylko do roli stworzyciela świata. Wraz z tym poglądem neguje się szeroko rozumianą opatrzność, a w konsekwencji również takie cechy religii jak: objawienia i cuda, dogmaty religijne, liturgię oraz wszelką organizację religijną. Był przejawem sceptycyzmu i racjonalizmu. Propagował świecką moralność, laicyzację społeczeństwa oraz często porównywany był z wolnomyślicielstwem. Wielu naukowców wyznawało deistyczne podejście do wiary, uważając, iż niemożliwym jest opisanie działań boskich na podstawie realnych nauk takich jak matematyka czy przyroda.

118. Panteizm - z greckiego (pan en theos - "wszystko w bogu"), pogląd negujący istnienie boga pod postacią osobowego bytu. Zakłada on przenikanie boskiej materii przez wszystkie formy realnego świata. Występuje on od dawna w dziejach myśli ludzkiej, głównie w filozofiach wschodu (np. taoizm, buddyzm). W czasach nowożytnych przybierał różne formy, zależnie do tego, czy akcentowano przewagę boga (teopantyzm), czy świata (świat jest bogiem). Często był etapem przejściowym pomiędzy teizmem a ateizmem. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli filozofii panteistycznej był włoski filozof - Giordano Bruno.