ROZWÓJ W WIEKU PONIEMOWLĘCYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Sylwetka wyszczupla się, postawa stojąca w pełni wykształcona, chód automatyczny.

Charakterystyczna aktywność motoryczna:

- w 15 miesiącu wchodzenie po schodach na czworakach, samodzielne chodzenie (upada rzadko);

- w 18 miesiącu ciągnięcie zabawek na sznurku, wchodzenie po schodach z pomocą osoby dorosłej;

- w 25-30 miesiącu schodzenie po schodach bez poręczy (stawia nogi naprzemiennie), skakanie, bieganie;

- w 36 miesiącu jazda na trójkołowym rowerku, stawanie na palcach;

- u dwulatka wydłuża się krok, poprawia się koordynacja ruchów, zanikają ruchy zbędne, podczas chodzenia nogi unoszone są niżej.

W drugim roku życia rozwija się manipulacja specyficzna - dziecko powoli dopasowuje ruchy do kształtu przedmiotu, jego wielkości i oddalenia; ruchy są coraz bardziej precyzyjne. Zachodzące zmiany rozwojowe dobrze oddaje zabawa klockami:

- na początku dziecko buduje z klocków wieżę (układa je jedne na drugim): w 18 miesiącu z 3-4 klocków, w 21 miesiącu z 5 klocków, w 24 miesiącu z 6 klocków, w 30 miesiącu z 8 klocków;

- następnie około 21 miesiąca buduje pociągi (układa je jeden obok drugiego w jednej linii);

- wreszcie około 30 miesiąca zaczyna budować obiekty trójwymiarowe, na przykład mosty.

Dziecko w wieku poniemowlęcym uczy się posługiwać przedmiotami codziennego użytku, naśladując osoby dorosłe; rozwój praksji (celowych). W drugim roku życia posługuje się łyżka i ołówkiem; w wieku 2,5 lat potrafi przenieść szklankę pełną płynu, fragmenty garderoby; w wieku 3 lat myje twarz i ręce, wyciera je w ręcznik.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Etap inteligencji sensoryczno-motorycznej według Piageta - różnicowanie schematów czynności.

Podstawowe metody utrwalania nowych umiejętności:

- powtarzanie reakcji,

- powtarzanie reakcji w odpowiedzi na inne niż pierwotny bodźce,

- różnicowanie reakcji zależnie od kontekstu.

Stadium I: schematy czynności pierwotnych, na przykład ssania.

Stadium II: schematy czynności nabytych; łączenie schematów czynności pierwotnych z elementami sensomotorycznymi (ruch ręki w stronę ust); efekt - schemat ssania kciuka.

Stadium III: schemat czynności wtórnych (od 4 do 8 miesiąca); aktywność dziecka skierowana na świat rzeczy (schematy przyciągania, potrząsania).

Stadium IV: łączenie schematów czynności wtórnych (od 8 do 12 miesiąca); schematy są wykorzystywane albo w funkcji celu (chwytanie), albo w funkcji środka (przyciąganie); łączenie schematów sprzyja zmianie ich dotychczasowej funkcji, umożliwia ich stosowanie w nowych sytuacjach; zasada stałości (przedmiot istnieje, chociaż zniknął z pola widzenia) i obiektywności (przedmiot istnieje niezależnie od dziecka).

Stadium V: korzystanie z wielu różnych schematów w kontakcie z jednym obiektem (od 12 do 18 miesiąca); postukiwanie, badanie dotykiem, oglądanie, smakowanie, potrząsanie przedmiotu; czynne eksperymentowanie - stosowanie znanych schematów w nowych sytuacjach;

Stadium VI: zastępowanie realnych obiektów i operowanie na obrazach umysłowych (od 18 do 24 miesiąca); przejście od schematów czynnościowych do umysłowych, od działań na własnym ciele do działań na przedmiotach, od powtarzania (rzucanie klockiem) do powtarzania z modyfikacją (celowe rzucanie klockiem z różnej wysokości, z różną siłą).

Trzy rodzaje asymilacji:

- asymilacja funkcjonalna - powstanie schematów funkcjonalnych klas przedmiotów (te są do turlania, a te do rzucania);

- asymilacja uogólniająca - myślenie magiczno-zjawiskowe (dziecko nie dostrzega związków przyczynowo-skutkowych); dostrzega związki między zdarzeniami i przyjemnymi doznaniami; dziecko uczy się wywoływać interesujące zjawiska;

- asymilacja różnicująca - odkrywanie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym (ułożenie do karmienia oznacza karmienie); następuje zmiana elementów oznaczających - nie są już związane z ciałem dziecka, ale z przedmiotami i zachowaniami innych; zmieniają się strategie rozwiązywania problemów.

Koniec etapu inteligencji sensoryczno-motorycznej oznacza pojawienie się nowej formy inteligencji, opartej na umysłowych obrazach obiektów i zdarzeń.

Wrażenia i spostrzeżenia

Doświadczenia fizycznych cech obiektów i zjawisk są uzupełniane lub zastępowane (odkrycie, że cytryna jest kwaśna, a piłka kulista). Modyfikowane są także doświadczenia logiczno-matematyczne (zasady stałości, obiektywności) i semiotyczne (element oznaczający-oznaczany).

W wieku 12 miesięcy rozumie niektóre symbole, opanowuje kilka wyrazów.

Stadium VI inteligencji sensoryczno-motorycznej - rozwój funkcji symbolicznej, czyli umiejętności określania obiektów nieobecnych przy pomocy symboli i znaków; objawy: opanowanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (wzoru), pierwotne wyobrażenia.

Wiek poniemowlęcy to okres fascynacji symbolami, dziecko bardzo szybko przyswaja zasady posługiwania się nimi.

Do końca 3 roku życia dziecko opanowuje język w stopniu elementarnym: zna około 2 tysięcy słów i najprostsze zasady gramatyki; porozumiewa się w codziennych sprawach, rozumie proste historie, opowiada o zdarzeniach, których było uczestnikiem; rozumie także i niekiedy potrafi się posługiwać innymi systemami symboli - rysunkiem, muzyką, gestami, cyframi.

Uwaga i pamięć

Oba systemu mimowolne; działają na zasadzie odruchowej reakcji na bodźce.

Wyobraźnia

O aktywności wyobraźni dziecka świadczy intensywny rozwój zabawy w wieku poniemowlęcym.

Rodzaje zabaw:

- manipulacyjne - są podstawą zabaw konstrukcyjnych, wywodzą się z zabaw funkcjonalnych; polegają na swobodnych działaniach dziecka na przedmiocie wywołujących przyjemne doznania; przykłady: potrząsanie grzechotką, wkładanie klocków do pojemnika, przenoszenie i przewożenie klocków;

- konstrukcyjne - polegają na dążeniach dziecka do wytworzenia dostrzegalnego rezultatu swoich działań, na przykład wieży z klocków, rysunku, zamku z piasku, ale bardziej niż rezultatem dziecko jest zainteresowane samą czynnością tworzenia;

- symboliczne - są podstawą zabaw tematycznych, przykład: zabawa w udawanie.

Zabawa w udawanie - istotny dowód prawidłowego rozwoju dziecięcej teorii umysłu. Wczesne formy pojawiają się w wieku 18 miesięcy i są związkiem trzech elementów: podmiotu (dziecka), podstawowej reprezentacji (przedmiot, którym bawi się dziecko - na przykład klocek) i reprezentacji rozkojarzonej - drugiego rzędu, dotyczącej udawanej treści (klocek to filiżanka). Rozkojarzenie umożliwia traktowanie udawanej treści niezależnie od rzeczywistych właściwości przedmiotu.

Między 18 i 24 miesiącem rozwija się umiejętność udawania - dzieci odgrywają sytuacje "na niby" i rozumieją, kiedy udają inni, na przykład mama posługująca się bananem jako słuchawką telefonu.

Ogólnie rzecz biorąc, wyróżniamy trzy odmiany zabawy w udawanie:

- udawania substytucyjnego - przedmiot jest tym, czym w rzeczywistości nie jest (klocek jest filiżanką);

- prawdy - przedmiot posiada cechy, których w rzeczywistości nie posiada (suche ubranie jest mokre);

- istnienia - przedmiot jest, chociaż tak naprawdę go nie ma (tata ma kapelusz na głowie, ale go nie ma).

Myślenie

W wieku półtorej roku połączone z działaniem w procesie interioryzacji.

W wieku dwóch lat połączone z rozwojem mowy. Mowa intelektualna, czyli wyrażająca myśli. Myślenie językowe, czy przy pomocy słów.

Myślenie konkretno-obrazowe.

W połowie drugiego roku życia - nabywanie wiedzy o stanach mentalnych (tworzenie dziecięcej teorii umysłu). Dziecko potrafi myśleć o przedmiotach ukrytych, nieobecnych (szuka ich) i wyobrażonych, możliwych sytuacjach. Wspomina przeszłość, planuje przyszłość; okazuje zadowolenie, jeśli plan zadziałał, niezadowolenie, jeśli nie zadziałał.

Jeszcze nie potrafi powiedzieć co to jest aktywność umysłowa (w 4 roku życia już potrafi). Musi dopiero odkryć, że umysł jest zbiorem stanów psychicznych (myśli), że umysł aktywnie produkuje te stany i jest reprezentacja rzeczywistości. Potem jest w stanie rozróżnić i rozumieć żarty, metafory, kłamstwa i fałszywe przekonania.

Mowa

Słowa określają konkretne przedmioty, które dziecko zna. Nadaje przedmiotom własne nazwy. Tworząc słowa stara się przestrzegać zasad semantyki i syntaktyki, czego skutkiem jest hiperregularyzacja ("nakarmić piesa", bo "nakarmić konia").

Proces opanowania mowy zależy od wrodzonych mechanizmów, docierającego do dziecka materiału językowego, kontekstu sytuacyjnego i od środowiska.

W wieku 2 lat dziecko posługuje się słowami nieprecyzyjnie (nadprodukcja znaczeń), używa wielu wyrazów dźwiękonaśladowczych, przy wymawianiu słów popełnia błędy fonetyczne.

Na początku w mowie dziecka przeważają holofrazy, czyli jednowyrazowe wypowiedzi, pełniące funkcję zdania. Potem pojawiają się dwuwyrazowe, agramatyczne zlepki ("mama lala").

Mowa sytuacyjna - związana z aktywnością dziecka, jej znaczenie zależy od kontekstu sytuacyjnego; przewaga funkcji ekspresywnej (ekspresja uczuć i postaw) i impresywnej (wpływanie na odbiorcę) nad symboliczną.

Mowa telegraficzna - dziecko umie łączyć wyrazy w zdania, lecz wbrew regułom gramatyki.

W wieku 3 lat słownik dziecka zawiera od 1000 do 1500 wyrazów, ich znaczenia są precyzyjnie zdefiniowane, brak błędów fonetycznych, budowane zdania są poprawne gramatycznie, składają się średnio z 3-4 słów, ale zdarzają się także wypowiedzi 20-zdaniowe.

Przed 3 rokiem życia uwypuklają się różnice między płciami - dziewczęta budują dłuższe zdania i wypowiedzi. Po 18 miesiącu systematycznie wzrasta liczba wypowiadanych zdań, ich forma rozwija się na pograniczu wczesnego i średniego dzieciństwa.

ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY

W wieku 2 lat dziecko lubi przebywać z osobami dorosłymi, które budzą w nim pozytywne emocje. Uczestniczy w wykonywaniu prac domowych - naśladuje zachowania dorosłych. Rozumie pragnienia własne i innych, o swoich potrzebach mówi wprost.

W wieku 3 lat dziecko mówi o potrzebach własnych i innych; chętnie mówi o swoich emocjach, dzieli się refleksjami na ich temat; rozumie emocje innych. Te wszystkie umiejętności pomagają nawiązywać kontakty społeczne i dzielić się doświadczeniem.

Emocje wieku poniemowlęcego są skrajne, gwałtowne, labilne (znaki emocji są nietrwałe, szybko zamieniają się w przeciwne); związane z potrzebami biologicznymi i ciekawością.

Przebieg rozwoju emocjonalnego zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego i temperamentu dziecka.. W okresie poniemowlęcym procesy pobudzenia wciąż przeważają nad procesami hamowania.

Przez ukończeniem 3 roku życia dziecko doznaje emocji złożonych - zazdrości, dumy, wstydu, poczucia winy, zakłopotania. Ma to związek z rozwojem poczucia własnej tożsamości, rozumieniem sytuacji społecznych. Poza tym, doznawanie nowych emocji jest związane z osiąganiem wyższego poziomu rozwoju poznawczego.

Dziecko potrafi inicjować interakcje społeczne; zaczepia inne dzieci nawiązując kontakt wzrokowy lub wykonując jakąś czynność; bawi się samotnie bądź równolegle.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Dzięki rozumieniu zasady stałości i rosnącej samodzielności dziecka (poczucie sprawstwa - jestem źródłem zmian i wydarzeń), kształtuje się jego odrębność psychiczna i poczucie tożsamości. Pierwszym przejawem poczucia własnego "ja" jest umiejętność rozpoznania siebie w lustrze, nabywana między 15 i 24 miesiącem życia.

Bardzo ważnym źródłem wiedzy o siebie jest dla dziecka tak zwane lustro społeczne, czyli opinie innych osób. W ukształtowaniu odrębności pomagają dziecku rozmowy o przyczynach wydarzeń, o emocjach i potrzebach oraz powtarzany dźwięk własnego imienia. Poczucie tożsamości i odrębności jest również wzmacniane przez używanie zaimka "ja", dziecięcy negatywizm (wyraźny sprzeciw wobec próśb, odmowa wykonania, upór). Trzy lata to wiek przekory. Dziecko uniezależnia się od rodziców. A przynajmniej się stara, wahając się (według Erika Eriksona) między potrzebą autonomii a zwątpieniem w swoją niezależność.