Wady rozwojowe wieku szkolnego.
1.Postawa człowieka i jej rozwój
Postawa człowieka - sposób utrzymywania przez niego pozycji stojącej - zależy nie tylko od czynników wrodzonych (genetycznych). Na jej ukształtowanie wpływają zarówno warunki zewnętrzne, jak i wewnętrzne.
Postawę wyraża sylwetka człowieka, która jest jego indywidualną cechą. Zmienia się ona w zależności od wieku, stanu zdrowia, samopoczucia i trybu życia.
Właściwa budowa i ukształtowanie przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa, odpowiednia siła, napięcie i praca mięsni stabilizujących kręgosłup (rys. 1) stwarzają możliwość utrzymania prawidłowej postawy (rys. 2).
Prawidłowa pozycja stojąca charakteryzuje się:
głową ustawioną prosto,
barkami na jednym poziomie,
łopatkami ściągniętymi,
symetrycznym ustawieniem miednicy (kolce biodrowe na jednym poziomie),
lekko wciągniętym brzuchem,
napiętymi pośladkami,
równoległym ustawieniem kończyn dolnych wyprostowanych w stawach kolanowych (bez ich przeprostowywania),
prawidłowym ustawieniem i obciążeniem stóp.
Charakterystyczne wygięcia kręgosłupa ku przodowi i tyłowi, tak zwane fizjologiczne krzywizny (najlepiej widoczne, gdy patrzymy na sylwetkę człowieka z boku - rys. 1,2), warunkujące prawidłową czynność kręgosłupa, są związane z etapami osiągania pionowej postawy. Wykształcają się w pierwszym roku życia, kiedy dziecko zdobywa możliwość samodzielnego poruszania się.
Początek nauki w szkole sprzyja pogorszeniu postawy. Przyczyną tego zjawiska są nowe dla dziecka warunki. Niekorzystne pozycje statyczne spowodowane koniecznością dłuższego siedzenie, niewłaściwe wymiary krzeseł, stolików czy ławek, nowe obowiązki czy intensywne, często ujemne przeżycia mogą wywołać zaburzenia w stabilizacji postawy. Niekorzystnie działające czynniki wewnętrzne (choroby) i zewnętrzne (głównie złe nawyki) powinny być szybko rozpoznawane i likwidowane, aby nie dopuścić do utrwalenia się ich szkodliwego wpływu na postawę.
Prawidłowa postawa człowieka decyduje o stabilności ciała opierającego się na niewielkich płaszczyznach dwu stóp, co warunkuje ekonomiczne wydatkowanie energii potrzebnej do ruchu oraz właściwe ułożenie i pracę narządów wewnętrznych. Postawa odzwierciedla również stan zdrowia i samopoczucie człowieka. Zmęczenie i złe samopoczucie najszybciej znajdują wyraz w postawie człowieka.
Prawidłowa postawa to takie ustawienie kręgosłupa, przy którym siła ciężkości i ciężar przenoszone są wzdłuż długiej osi kręgosłupa. Zabezpiecza ona kręgosłup i jego chrzęstne krążki międzykręgowe przed mechanicznymi przeciążeniami. Dlatego bardzo ważne jest dbanie o właściwy rozwój postawy oraz o prawidłowe jej utrzymywanie.
2. Wady postawy
Odchylenie kręgosłupa od stanu prawidłowego występuje najczęściej w płaszczyźnie strzałkowej (przednio - tylnej) i czołowej (bocznej). Istotą wad kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej jest pogłębienie lub zmniejszenie jego krzywizn fizjologicznych. Dzieje się to głównie na skutek dystonii mięśniowej polegającej na nadmiernym osłabieniu i rozciągnięciu jednych grup mięśniowych w stosunku do nadmiernego napięcia i przykurczenia drugich. Wyróżnia się następujące wady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej:
plecy okrągłe (pogłębiona kifoza piersiowa),
plecy wklęsłe (pogłębiona lordoza lędźwiowa),
plecy wklęsło-okrągłe (pogłębiona kifoza piersiowa i lordoza lędźwiowa),
plecy płaskie (zmniejszona kifoza piersiowa i lordoza lędźwiowa).
Najczęściej występującą u dzieci wadą w płaszczyźnie strzałkowej są plecy okrągłe. Powodem tego jest zbytnie osłabienie i rozciągnięcie mięśni grzbietu oraz nadmierne napięcie i przykurczenie mięśni piersiowych.
Najczęstszą przyczyną wad postawy jest przyswojenie nieprawidłowego nawyku postawy i brak kontroli nad postawą, czego skutkiem jest osłabienie pewnych grup mięśniowych kręgosłupa.
Innymi znanymi przyczynami wad postawy, poza wymienionymi poprzednio mogą być: wady wzroku czy słuchu, przewlekłe schorzenia układu oddechowego, gardła, zatok, nieprawidłowości w stawach biodrowych, kończynach dolnych, nieprawidłowe częste stanie czy siedzenie, noszenie przyborów szkolnych tylko w jednej ręce lub na jednym ramieniu oraz inne nieprawidłowe i często powtarzające się czynności.
Zdolność utrzymywania i kontrolowania prawidłowej postawy może być przywrócona przez uświadomienie, na czym polega prawidłowa postawa, usunięcie przyczyn wywołujących nieprawidłowości i odpowiednie ćwiczenia.
Nie utrwalone nieprawidłowości występujące w wadach postawy dość szybko poddają się leczeniu. Przy zaniedbaniu dochodzi do ich utrwalenia się. Może to doprowadzić do powstania bocznych skrzywień kręgosłupa.
3. Boczne skrzywienia kręgosłupa (skoliozy)
Boczne skrzywienia kręgosłupa, tak zwane skoliozy, najczęściej ujawniają się w okresie wzrostu. Jest to zespół wielopłaszczyznowych zniekształceń kręgosłupa i bezpośrednio lub pośrednio z nim związanych części układy ruchu, klatki piersiowej i narządów wewnętrznych. Klasyfikuje się je ze względu na:
lokalizację (piersiowe, lędźwiowe, szyjne),
liczbę łuków (jednołukowe, wielołukowe),
pierwotność skrzywienia (pierwotne, wtórne),
okres ujawnienia i przyczynę powstania (wrodzone, rozwojowe, idiopatyczne),
stopień zaawansowania procesu patologicznego(funkcjonalne, strukturalne),
stopień mechanicznego i anatomicznego wyrównywania się.
Przypuszcza się, że powodem skrzywień idiopatycznych, tej największej grupy bocznych skrzywień kręgosłupa, są zaburzenia metabolizmu w chrząstkach wzrostowych kręgów i więzadłach kręgosłupa oraz brak równowagi w napięciu mięśni grzbietu.
Obniżenie napięcia (osłabienie) mięśni przykręgosłupowych po jednej stronie pociąga za sobą zwiększenie napięcia po stronie przeciwnej, wywołując asymetrię w napięciu i sile mięśni utrzymujących prawidłowe położenie i zrównoważenie kręgosłupa.
Wygięcie kręgosłupa ku stronie o osłabionej sile mięśni jest początkowo małe. Pod wpływem siły ciężkości, wraz ze wzrostem dziecka, łuk skrzywienia powiększa się i jest wprost proporcjonalny do intensywności wzrostu.
Im szybciej dziecko rośnie, tym szybciej powiększa się skrzywienie. Początkowe łukowate wygięcie kręgosłupa w jednym z jego odcinków nazywa się skrzywieniem pierwotnym (rys. 12a). Zaburza ono równowagę tułowia i przesuwa środek ciężkości ciała. Organizm dąży do zrównoważenia ciała. Powyżej i poniżej wygięcia pierwotnego powstają skrzywienia wtórne, czyli wyrównawcze (rys. 12b).
Wśród dzieci i młodzieży występują najczęściej skoliozy funkcjonalne, spowodowane niewydolnością układu mięśniowo - więzadłowego. Są one odwracalne i można je korygować poprzez wzmacnianie odpowiednich grup mięśniowych (tylko skoliozy I°).
4. Wady stóp
Stopa spełnia trzy zasadnicze funkcje: podporową, ruchową oraz amortyzującą wstrząsy. Kościec stopy składa się z 26 stosunkowo niewielkich kości o proporcjonalnie dużych powierzchniach stawowych. Utrzymanie tych poszczególnych kości we właściwym układzie anatomicznym wymaga niezwykle sprawnej funkcji układu więzadłowego i mięśniowego stopy.
System łuków podłużnych (przyśrodkowy - dynamiczny, boczny - statyczny)
i poprzecznych (przedni, tylny) stopy, działających jak resory rozciągające się pod wpływem obciążenia i powracające do stanu wyjściowego dzięki swym specyficznym właściwościom, umożliwia spełnianie przez nią funkcji podporowej, nośnej i amortyzacyjnej.
Stopą płaską przyjęto określać zmniejszenie lub zniesienie naturalnego wysklepienia stopy. Jednak nie każde zmniejszenie tego wysklepienia uznawane jest za patologię. Różne typy stóp, jak stopy szerokie, wąskie, długie, krótkie, mniej lub więcej skręcone ku wewnątrz lub na zewnątrz zachowują różną wysokość sklepienia (tzw. stopy z niskim podbiciem).
Do najczęstszych wad stóp występujących u dzieci i młodzieży szkolnej należy płaskostopie statyczne, którego przyczyną jest dysproporcja między wielkością obciążenia stopy a wydolnością jej układu mięśniowo-więzadłowego. Ze względu na lokalizację spłaszczenia wyróżniamy:
stopę płaską podłużnie z koślawością kości piętowej lub bez;
stopę płaską poprzecznie z paluchem koślawym lub nie;
stopę płasko-koślawą ze zniesieniem obu łuków.
Profilaktyka i korekcja wad stóp polega przede wszystkim na:
zapewnieniu dziecku warunków do prawidłowego rozwoju stóp;
stałym noszeniu odpowiedniego obuwia;
utrzymywaniu proporcjonalnego do wzrostu ciężaru ciała;
nauce i przestrzeganiu na co dzień poprawnego obciążania stóp przy staniu i chodzeniu.
Wzmacnianie mięśni powinno odbywać się tylko i wyłącznie po uprzednim skorygowaniu ustawienia stopy.
Pamiętać należy również o tym, że w większości przypadków płaskostopie nie powoduje żadnych objawów. Nie oznacza to jednak, że nie ma ono żadnego wpływu na postawę ciała. Utrzymujące się płaskostopie ma bardzo niekorzystny wpływ na kręgosłup i może prowadzić do powstania skoliozy lub pogłębienia się kifozy.
5. Wady kolan
Nieprawidłowości kolan nie są najczęściej wadami wrodzonymi. Pojawiają się dopiero po pewnym czasie od rozpoczęcia chodzenia jako wynik przeciążenia szybko rosnących kości przy słabym układzie mięśniowo-więzadłowym.
Ustawienie kończyn wyznacza kąt zawarty między osią uda i podudzia. Koślawość kolan występuje wtedy, kiedy przy złączonych i wyprostowanych kolanach między stopami tworzy się odstęp (rys. 55a). Szpotawość kolan rozpoznaje się wtedy, kiedy przy wyprostowanych kończynach dolnych i złączonych stopach między kolanami powstaje odstęp.
Koślawość kolan u kobiet jest większa niż u mężczyzn, ponieważ miednica u kobiet jest znacznie szersza.
Koślawość kolan nie przekraczająca 10°, czyli taką, kiedy odstęp między kostkami przyśrodkowymi przy złączonych i wyprostowanych kolanach nie jest większy niż 4-5 cm, uważa się za prawidłową, nie wymagającą żadnego postępowania usprawniającego.
Większą skłonność do koślawości obserwuje się u dzieci szczupłych. Koślawość kolan powoduje tendencję do stawania w rozkroku. Zwiększa się przez to obciążenie wewnętrznych brzegów stóp, utrudniające kształtowanie prawidłowego ich wysklepienia.
Dziecko, u którego zauważy się skłonność do koślawości kolan, powinno mięć ograniczone długie chodzenie i stanie w rozkroku oraz całkowicie zabronione przebywanie w czasie zabawy w siadzie klęcznym z podudziami i stopami skierowanymi na zewnątrz. Jest to pozycja, którą dzieci z koślawością kolan przyjmują bardzo chętnie. W niewielkiej koślawości najważniejsze jest noszenie prawidłowego obuwia.
Szpotawość kolan to deformacja kończyn dolnych przeciwna do opisanej wcześniej koślawości. Kolana szpotawe są zniekształceniem całej kończyny. Jeśli wygięcie dotyczy tylko podudzi, mówimy o podudziach szpotawych lub nogach pałąkowatych.
W zniekształceniu tym kończyny dolne są skręcone do wewnątrz, występuje nadwyprost w stawach kolanowych. Mięśnie wewnętrznej strony kończyn dolnych ulegają skróceniu, a po stronie zewnętrznej nadmiernie rozciągają się.
Najczęstszą przyczyną jest krzywica, ale wadę tę spotyka się również u dzieci zdrowych, najczęściej otyłych, które zbyt wcześnie rozpoczęły chodzenie. Zniekształcenie to wywołuje za duży, w stosunku do wytrzymałości układu kostnego, ciężar ciała.
Leczenie szpotawości kolan polega na utrzymywaniu odpowiednich pozycji ciała przy jednoczesnym leczeniu przyczyn schorzenia, jeśli są znane (np. krzywica).