Romantyzm w Polsce i na świecie
I. Ramy czasowe epoki:
Europa - od końca XVIII do połowy XIX wieku
Polska - od 1822 (wydanie "Ballad i romansów" Adama Mickiewicza) do 1864 roku (wybuch powstania styczniowego).
II. Nazwy romantyzm zaczęto używać już w 1820 roku.
III. Najważniejsze wydarzenia historyczne związane z epoką romantyzmu:
1824 - powstanie Greków przeciwko Turkom
1830 - powstanie listopadowe
1848 - 1849 - Wiosna Ludów
1863 - powstanie styczniowe.
IV. Przedstawiciele literatury powszechnej:
a) niemieckiej: Johann Wolfgang Goethe ("Cierpienia młodego Wertera", "Faust")
b) angielskiej: Walter Scott ("Waverley"), George Gordon Byron ("Giaur")
c) francuskiej: Victor Hugo ("Nędznicy"), Jean Jacques Rousseau ("Nowa Heloiza")
d) rosyjskiej: Aleksander Puszkin ("Eugeniusz Oniegin").
V. Przedstawiciele literatury polskiej:
- Adam Mickiewicz ("Dziady", "Pan Tadeusz")
- Juliusz Słowacki ("Balladyna", "Kordian")
- Zygmunt Krasiński ("Nie-Boska komedia", "Irydion")
- Aleksander Fredro ("Zemsta", "Śluby panieńskie")
- Cyprian Kamil Norwid ("Vade-mecum").
VI. Gatunki najchętniej uprawiane w epoce:
- ballada
- powieść poetycka
- dramat romantyczny
- sonet.
VII. Cechy epoki:
- bohater romantyczny (wybitna jednostka, nieszczęśliwie zakochana, zbuntowana, wywodząca się najczęściej z ludu)
- prym wolności i niezależności, bunt przeciwko tyranii i konwenansom
- niezgoda na rzeczywistość
- przewaga uczucia nad rozumem
- Weltschmerz (ból istnienia)
- zachwyt przyrodą orientalną
- ludowość
- nastrój tajemnicy i grozy
- wydarzenia przedstawiane niechronologicznie.
Założenia romantyzmu
- romantyzm kształtował się jako konsekwencja
kryzysu świadomości ludzi oświecenia, reakcja wobec założeń racjonalizmu
- przekonanie o rewolucyjnym rozwoju świata
- preferowanie intuicji, wyobraźni, natchnienia, subiektywizmu w pojmowaniu świata
- dominowały tendencje indywidualistyczne, których przejawem był kult jednostki wybitnej
- odrzucono kanony, reguły i poetyki
- funkcjonowało przekonanie o głębokim zespoleniu rzeczywistości ze sztuką
- nastąpiło rozszerzenie zakresu tematyki literackiej
- dominującymi rodzajami literackimi były: liryka i dramat
Ironia romantyczna
- kategoria estetyczna ukształtowana na gruncie filozofii,
dotycząca postawy artysty wobec świata
- cechy charakterystyczne ironii romantycznej to:
• przewaga czynnika podmiotowego i subiektywnego
• traktowanie twórczości jako gry ujawniającej przeciwieństwa rządzące bytem oraz sztuką
• igranie konwencjami i wartościami estetycznymi
• łączenie sprzeczności
• eksponowanie dominującej roli artysty nad dziełem, a bohatera nad światem przedstawionym
- ironia romantyczna znalazła wyraz w twórczości między innymi: George’a Byrona, Aleksandra Puszkina, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida
Ballada – gatunek synkretyczny, łączący w sobie cechy liryki (nastrojowość, emocjonalność), epiki (fabuła, narrator) i dramatu (dialogi, akcja), której tematem są niezwykłe wydarzenia. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki. Romantyczna ballada nawiązuje jednak do ludowych pieśni, które między XII a XIV w. pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII w. odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej forma romantyczna wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora – zdziwionego światem – który przedstawia.
Ballada była charakterystyczna dla epoki romantyzmu.
Cechy ballad romantycznych:
ludowość (obecność ludu – mieszkańców wsi, symbolika ludowa),
przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,
przyroda jako żywy bohater,
język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),
cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,
autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),
synkretyzm rodzajowy – utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu
Obecność przyrody :
jest tłem dla wszystkich wydarzeń,
tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój,
jest siłą sprawczą wydarzeń,
jest surowym trybunałem osądzającym człowieka,
stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.,
jest związana ze światem ludzkim,
Charakterystyczne ballady to np. "Pani Twardowska" lub "Świteź" Adama Mickiewicza.
Oda do młodości – wiersz Adama Mickiewicza napisany 26 grudnia 1820 roku. Uznawany jest za entuzjastyczną pochwałę młodości w duchu filomackim.
Jest to pierwszy w historii literatury polskiej utwór poświęcony młodości – która nie jest tu potraktowana jako zjawisko sfery biologicznejczy socjologicznej, lecz raczej ukazana jako "potęga kreacyjna o boskiej mocy, składnik uniwersalnego porządku świata"[1]. Świadczą o tym m.in. stałe porównania Boga i młodości jako mocy powoływania stworzeń do istnienia.
Wielu współczesnych Mickiewiczowi widziało w tekście Ody do młodości jawne nawiązania do poematu Fryderyka Schillera An die Freundschaftoraz innych hymnów jego autorstwa. Wyraźne są też liczne odwołania do haseł filomatów i "do zbiorowego heroizmu w walce z przeciwnikiem, oświeceniowo (...) nazywanym: z samolubami, przesądami i nieczułym światem (...)"[1].
Autor wybrał odę, czyli gatunek bliski stylowi klasycystycznemu; zbliżył w ten sposób formę utworu do epoki oświecenia. Styl wiersza jest wysoki, patetyczny, a sam język wypowiedzi podniosły.
Główną osią konstrukcyjną utworu jest ukazanie kontrastu jaki jest widoczny pomiędzy dwoma pokoleniami – "młodych" i "starych". Ci drudzy nazywani są szkieletami bez serc i ducha, ukazani są też jako płazy skorupy, zamknięci w sobie. Są to więc osoby niewykazujące zdolności do romantycznych uniesień, a ponadto zamknięte na rady i poglądy innych. To reprezentanci świata który musi zginąć i – co więcej – nic po nich nie pozostanie, przyszłość bowiem należy do pokolenia młodych. To młodość dodaje skrzydeł i wykreuje nowy świat, nowe realia.
Cechy oświeceniowe
hasło jedności, solidarności, braterstwa
wiara w możliwości udoskonalenia świata przez człowieka
forma utworu (gatunek, styl)
Cechy romantyczne
wzmianki o sięganiu, gdzie wzrok nie sięga i łamaniu, czego rozum nie złamie, czyli odwoływanie się do sfery emocji, zachęcanie do kierowanie się nimi
pojęcie świata ducha
skontrastowanie dwóch światów – pokolenia starych i świata młodych
wzywanie do rewolucyjnej przemiany
motyw młodości jako potęgi
nawoływania do czynu, heroizmu, zapału
użycie nowego obrazowania poetyckiego[2]
Sonety krymskie - cykl 18 sonetów stanowiących opis podróży Adama Mickiewicza na Krym, opublikowany w 1826 razem z cyklem wierszy miłosnych (tzw. sonety odeskie) jakoSonety.
Cykl ten jest również wyrazem zainteresowań Mickiewicza Wschodem. Zainteresowania te były bardzo popularne wśród studentów Uniwersytetu Wileńskiego, wielu studiowałoorientalistykę w Petersburgu. Poeta, przymusowo przebywający w Rosji, opuścił Odessę i wybrał się w podróż, która okazała się wyprawą do innego świata, pierwszym wtajemniczeniem twórcy w Orient.
Sonety krymskie są opisem orientalnej przyrody i kultury Wschodu oraz ukazują rozpacz poety - pielgrzyma, wygnańca stęsknionego za ojczyzną, z której wygnała go przemoc wroga. Podmiot liryczny wypowiada się zazwyczaj w pierwszej osobie liczby pojedynczej, innym razem przeżycia podróżnika przedstawia bezstronny narrator. Spotyka on mieszkańca Krymu - księcia arabskiego Mirzę, który uosabia muzułmańską religię, kulturę, a także mowę tatarską i turecką.
W Sonetach czytelnika uderza różnorodność postaci podmiotu lirycznego. Jest on:
wygnańcem - tajemniczym, tęskniącym za Litwą, nasłuchującym choćby najcichszego głosu z domu; ma poczucie osamotnienia i zagubienia w nieskończenie wielkich przestworzach, izolacji od innych ludzi, cierpi z powodu niespełnionej miłości, przepełniony jest goryczą i cierpieniem; pamięć jest dla niego nośnikiem nieszczęścia, przekleństwa
podróżnikiem - próbuje zagłuszyć ból zbieraniem nowych doświadczeń, stąd intensywność doznań, zachwyt i podziw dla wspaniałości natury (stepu, morza, gór); zajmuje postawę turysty zwiedzającego egzotyczne kraje; postrzega naturę jako żywioł, który pochłania dzieła ludzkie i niszczy ślady obcego sobie porządku-cywilizacji; pamięć jest tylko ocaleniem przed śmiercią kultury
pielgrzymem - dla którego cierpienie, przemijanie i śmierć są źródłem pytań o metafizyczny porządek świata; poszukuje odpowiedzi na nie w kontakcie z dziką przyrodą Krymu - postrzega ją jako znak nieskończoności; Mirza - człowiek Wschodu, żyjący w stałym kontakcie z naturą, jest jego przewodnikiem wskazującym drogę ku zrozumieniu istoty natury, a natura tłumaczy mowę Boga na język widzialny. Stąd podróż wśród stepów, gór, przepaści jest pielgrzymką do miejsc świętych, w których przez "szczeliny świata" można ujrzeć jego drugą, niewidzialną zazwyczaj stronę; eksponowanie ruchu w górę; radość i groza; niemożność wyrażenia swoich doświadczeń
poetą - poszukuje nowych środków wyrazu; poezja staje się dla niego sposobem opanowania chaosu przeżyć emocjonalnych, swoistą autoterapią i nośnikiem indywidualnej pamięci.
Cisza morska
Żegluga
Burza
Widok gór ze stepów Kozłowa
Bakczysaraj
Bakczysaraj w nocy
Grób Potockiej
Mogiły Haremu
Bajdary
Ałuszta w dzień
Ałuszta w nocy
Czatyrdah
Pielgrzym
Droga nad przepaścią w Czufut-Kale
Góra Kikineis
Ruiny zamku w Bałakławie
Ajudah
liryki lozańskie – grupa wierszy Adama Mickiewicza, napisanych w latach 1839–1840 podczas pobytu poety w Lozannie. Do liryków lozańskich zalicza się wiersze: Snuć miłość, Nad wodą wielką i czystą, Gdy tu mój trup, Polały się łzy. Niektórzy wydawcy dołączają do nich również utwory: Ach, już i w rodzicielskim domu i Uciec z duszą na listek. Liryki lozańskie opublikowano dopiero po śmierci autora.
Utwory te różnią się od wcześniejszej twórczości Mickiewicza oraz od ówczesnej liryki romantycznej. Charakteryzuje je większa zwięzłość oraz ej. odejście od opisowości i retoryki. Wiersze cechują się także melodyjnością, opartą na paralelizmach i powtórzeniach. Uważa się, że stanowią one zapowiedź nowego etapu w twórczej biografii Mickiewicza oraz w rozwoju poezji romantyczn