KAPITAŁ SPOŁECZNY
Terminu kapitał społeczny pierwszy raz użyła Lynda Judson Hanifan w roku 1916 opisując szkolne ośrodki społeczne na wsi.
Pojęciem kapitału społecznego jako czynnika wzmacniającego m.in. bezpieczeństwo publiczne w miastach amerykańskich posłużyła się Jane Jacobs w wydanym w roku 1961 klasycznym dziele Death and Life of Great American Cities. (Śmierć i życie wielkich amerykańskich miast).1 Stwierdziła ona, że gęsta sieć społecznych więzi istniejących w starych dzielnicach miejskich tworzyła formę kapitału społecznego. Ów kapitał społeczny w sposób zdecydowany przyczyniał się do zwiększenia bezpieczeństwa na ulicach amerykańskich miast. Autorka postuluje powrót, przynajmniej częściowy do dawnych więzi społecznych.
Francis Fukuyama w taki sposób definiuje pojęcie kapitału społecznego: Kapitał społeczny można zdefiniować jako zespół nieformalnych wartości i norm, które uznają członkowie danej grupy i które umożliwiają im współpracę. Jeżeli członkowie grupy oczekują od innych uczciwego postępowania, na którym można polegać, muszą ufać sobie nawzajem. Zaufanie jest jak smar, który usprawnia funkcjonowanie wszelkich grup i organizacji. 2
Pojęcie kapitału społecznego rozwinęli i sprecyzowali trzej badacze: Robert Putnam, Pierre Bourdieu i James Coleman. Każdy z nich opisuje zjawisko z nieco innej perspektywy. Za najbardziej wyczerpującą uważana jest koncepcja R. Putnama.
Robert D. Putnam jest autorem koncepcji kapitału społecznego jako wartości kulturowej. Zgodnie z jego definicją:
Na kapitał społeczny składają się takie jakości życia stowarzyszeniowego w danym społeczeństwie, jak sieci, normy oraz zaufanie – jakości te umożliwiają członkom danego społeczeństwa zwiększenie efektywności zbiorowego działania i sprawniejsze osiąganie podzielanych przez nich celów.3
Putnam rozróżnia dwie formy kapitału społecznego: formę wiążącą (banding) i formę pomostową (bridging):
| Formy kapitału społecznego wg Roberta Putnama |
|---|
| Kapitał społeczny wiążący |
| banding |
| Obejmuje relacje pomiędzy ludźmi podobnymi do siebie. Więzi w tym wypadku są bardzo silne i gęste. Kapitał społeczny obejmujący relacje pomiędzy ludźmi podobnymi jest czynnikiem wzmacniającym homogeniczność społeczeństwa lub grupy społecznej. Takie homogeniczne społeczeństwa lub społeczności mogą ewoluować w kierunku ksenofobii, budowy barier przed obcymi. |
| Społeczności ekskluzywne |
W koncepcji Pierre’a Bourdieu kapitał społeczny jest jedną z trzech zasadniczych form kapitału. Pozostałymi dwoma są: kapitał ekonomiczny i kapitał kulturowy. Kapitał społeczny został w taki sposób zdefiniowany przez socjologa:
Kapitał społeczny jest sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości i wzajemnego uznania. To znaczy, jest sumą kapitałów i władzy, które sieć taka może zmobilizować. 4
Pomiędzy trzema rodzajami kapitałów istnieją wzajemne zależności na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Kapitał społeczny mnoży i kumuluje zasoby kapitałów ekonomicznego (czyli zasobów materialnych) i kulturowego (czyli zasobów wiedzy, umiejętności i ogólnego poziomu kompetencji kulturowej).
Koncepcja Jamesa Colemana umieszcza kapitał społeczny w obrębie teorii racjonalnego wyboru (perspektywa ekonomiczna). Jak pisze A. Portes, charakteryzując koncepcję Colemana:
W ujęciu ekonomicznym, kapitał społeczny to zakumulowanie zobowiązań, jakie inni mają wobec nas, wynikające z normy wzajemności […]. 5 Koncepcja Colemana sytuuje się na styku dwóch dyscyplin naukowych: ekonomii i socjologii. Model kapitału społecznego składa się z dwóch elementów wzajemnie się warunkujących: 1/ jest aspektem (właściwością) struktury społecznej (systemu relacji); 2/ ułatwia działania jednostek należących do struktury i podejmowane w jej ramach.
Ważnym elementem koncepcji Colemana jest czynnik czasu. Aby relacje (więzi) społeczne nie wygasły (nie zanikły – do czego mogą mieć naturalną tendencję) konieczny jest proces aktywnego ich podtrzymywania.
TYPOLOGIA STOSUNKÓW SĄSIEDZKICH WG PIOTRA KRYCZKI
Szczegółową typologię stosunków sąsiedzkich zaproponował w roku 1981 Piotr Kryczka. 6 Systematyka ta nadal jest aktualna i niezwykle użyteczna w polskich warunkach.
Piotr Kryczka proponuje systematykę 6 typów stosunków sąsiedzkich.
Same stosunki sąsiedzkie definiuje (opierając się na ogólnej definicji stosunków społecznych Jana Szczepańskiego) jako: układ względnie trwałych powiązań i zależności między osobami, wynikających z bliskości zamieszkania, a wyrażających się na zewnątrz w postaci unormowanych czynności, które zakładają określone obowiązki i uprawnienia obu stron. 7
Stosując jako kryterium rosnący stopień zaangażowania mieszkańców we wzajemne kontakty, typy stosunków sąsiedzkich przedstawiają się następująco:
sąsiedztwo ograniczające
sąsiedztwo poinformowane
sąsiedztwo konwencjonalne
sąsiedztwo świadczeniowe
sąsiedztwo solidarnościowe
sąsiedztwo towarzysko – przyjacielskie
1. Sąsiedztwo ograniczające jest oparte na określonej strukturze oczekiwań i powinności w stosunku do współmieszkańców. Podstawowym jego elementem jest świadomość ograniczeń wynikających z bliskości sąsiadów. Ograniczenia wymuszają zachowania polegające na zaniechaniu czynności, które mogłyby się spotkać z negatywną oceną sąsiada.
Moim zdaniem można ten typ sąsiedztwa określić jako samoograniczanie się wymuszone przez sąsiedztwo. Jak ważny jest to komponent stosunków sąsiedzkich świadczą częste przypadki ignorowania zasady samoograniczenia na osiedlach, zwłaszcza wielkopłytowych.
2. Sąsiedztwo poinformowane jest oparte na wynikającym z bliskości przestrzennej mimowolnym albo świadomym wzajemnym gromadzeniu informacji o współmieszkańcach. Informacje mogą dotyczyć życia rodzinnego, życia zawodowego, nawyków i przyzwyczajeń, a nawet spraw bardzo osobistych. Kryczka przypomina akustyczną przepuszczalność ścian i stropów w blokach z wielkiej płyty jako źródło mimowolnych informacji. Źródłem informacji bywają również osoby trzecie.
Na stopień poinformowania dodatnio wpływają: mała ilość mieszkań dostępnych z jednej klatki schodowej, wyższy poziom wykształcenia, homogeniczność populacji zamieszkującej osiedle, dłuższy czas zamieszkiwania na osiedlu i wiek osiedla, płeć – kobiety są lepiej poinformowane, wyższy stan majątkowy.
Ostatnio w Polsce upowszechnił się zwyczaj nie podawania nazwisk na wizytówkach domofonowych. Fakt ten ujemnie wpływa na stopień poinformowania i sąsiedztwo poinformowane, przyczyniając się do narastania anonimowości.
3. Sąsiedztwo konwencjonalne jest oparte na wymianie konwencjonalnych, wzajemnych ukłonów i pozdrowień. Ten typ sąsiedztwa ma najszerszy zasięg terytorialny, z reguły powszechny. Pomimo swojej powierzchowności ma duże znaczenie społeczne. Sieć relacji ukształtowana dzięki konwencjonalnej wymianie pozdrowień leży u podstaw poczucia zobowiązań i pełni rolę, jak pisze Kryczka: milczącej kontroli społecznej.
Moim zdaniem konwencjonalna wymiana pozdrowień pełni również rolę symboliczną w jakimś sensie jednocząc mieszkańców. Konwencjonalne pozdrowienia mogą być również uznane za potencjalną „obietnicę”, czy też „pierwszy krok” w kierunku bardziej ścisłych związków społecznych.
Należałoby w jakiś sposób zadbać o kultywowanie zwyczaju wzajemnego pozdrawiania się, nawet zdawkowego, przez mieszkańców zespołów. Taki osiedlowy savoir vivre pomógłby wyciszać ewentualne konflikty, wspólnie dbać o bezpieczeństwo i zawsze otwiera, jak już wspomniano, drogę w kierunku bardziej ścisłych kontaktów sąsiedzkich.
4. Sąsiedztwo świadczeniowe jest to typ sąsiedztwa zbliżony do tradycyjnych społeczności lokalnych, charakteryzujących się bezpośrednimi i zażyłymi stosunkami wszystkich członków wspólnoty. Ograniczone jest: we współczesnych miastach po pierwsze zasięgiem – nie jest powszechne (nie skupia całej populacji osiedla tylko jej część) tak jak w tradycyjnych wsiach i małych miasteczkach; po drugie koncentruje się w wypadku osób zaangażowanych na niewielkiej ilości sąsiadów (zazwyczaj 1 – 2 rodzin). Zewnętrznym wyrazem sąsiedztwa są wzajemne drobne usługi i świadczenia.
5. Sąsiedztwo solidarnościowe: w tej formie sąsiedztwa osią integracji mieszkańców jest poczucie jedności i wspólności interesów ze względu na wspólną sytuację wynikającą z bliskiego zamieszkiwania. We współczesnych realiach przybiera ono formy działań pozytywnych i działań poprzez negację na rzecz dobra osiedla (zespołu mieszkaniowego). Pozytywne działania polegają np. na promowaniu i realizacji inicjatywy kreacji nowego placu zabaw dla dzieci; przykładem działań przez negację są próby przeciwdziałania inwestycjom zagrażającym według mieszkańców osiedlu (zwane NIMBY).
6. Sąsiedztwo towarzysko – przyjacielskie jest formą sąsiedztwa o najwyższym stopniu zaangażowania osobistego. Jego uzewnętrznieniem są: wzajemne odwiedzanie się w domach, wspólne spędzanie czasu, uczestnictwo w uroczystościach rodzinnych. Typ ten ma wiele wspólnego z sąsiedztwem świadczeniowym. Zasięg sąsiedztwa towarzysko – przyjacielskiego jest stosunkowo niewielki.
Tworzenie wspólnot można określić jako dynamiczny proces przechodzenia na wyższy poziom stosunków społecznych.
Jacobs J., Heath and Life of , Vintage Books, 1961.↩
Fukuyama F.,Wielki wstrząs. Natura ludzka a odbudowa porządku społecznego, Bertelsmann Media Sp. z o.o., Politeja, Warszawa 2001, s.24.↩
Putnam, R., Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Instytut Wydawniczy „Znak”, Fundacja im. S. Batorego; Kraków-Warszawa 1995, s. 56, podaję za Trutkowski C., Mendes S., Kapitał społeczny w małych miastach, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 61.↩
Bourdieu P., Wacquant J.D., Zaproszenie do socjologii refleksyjnej. (przekł. A. Sawisz), Oficyna Naukowa, Warszawa, 2001, s.105.↩
Portes A., Social capital: Its origins and Applications in Modern Sociology. Annual Reviews of Sociology, 24,1998, s. 7., Podaję za Trutkowski C., Mendes S., Kapitał społeczny w małych miastach, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 55.↩
Kryczka P., 1981, Społeczność osiedla mieszkaniowego w wielkim mieście. Ideologie i rzeczywistość., PWN, Warszawa.↩
Kryczka P., op. cit. s. 116.↩