Maria Przetacznik – Gierowska
Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży a psychologia rozwoju człowieka. Przełom czy kontynuacja?
STRESZCZENIE
Artykuł dotyczy problemu ciągłości między tradycyjną psychologią rozwojową (do adolescencji) a współczesną psychologią rozwojową (bieg całego życia).
UWAGI WSTĘPNE
Przełom czy kontynuacja? – czy istnieje ciągłość między tradycyjną psychologią rozwojową a PBŻ tzn. czy PBŻ jest kontynuacją PR ? Czy PBŻ to całkowita nowość i przełom?
Można zająć również inne stanowisko w tej sprawie, a mianowicie prospektywne a nie konstatujące. Wskazana jest próba ustalenia właściwych relacji pomiędzy tymi dwoma psychologami. Ważne jest jednak, aby nie mylić postawionego wyżej pytania i z innymi np. Czy istnieje jedna czy wiele psychologii rozwojowych? Czy w psychologii rozwojowej można wyróżnić subsystemy? Na jakim wymiarze He wyodrębniać? Czy korzystne byłyby ujęcia porównawcze? Itd…
Te ostatnie mają swe tradycje w prawie biogenetycznym Haeckla, do którego odwoływał się Hall. Werner (twórca TEORII biogenetycznej) uważał PR za gałąź wiedzy porównawczej, włączając do niej psychologię ontogenetyczną, etnopsychologię, psychologię zwierząt, psychopatologię.
Thomac uważał, że psychologia rozwojowa winna zajmować się indywidualną historią życia człowieka (zmiany zachowania, przekształcenia funkcji i procesów psychicznych)
W najnowszej psychologii odżywa nurt komparatystyczny (uniwersalne przyczyny zachowania, prawa nim rządzące). Jest to widoczne w pracach etologów, socjobiologów czy też interakcjonistów.
ŹRÓDŁA HISTORYCZNE
W związku z faktem, iż początkowo uważano psychikę człowieka dorosłego za domenę psychologii ogólnej, PR zajmowała się okresami wcześniejszymi. Do psychologów rozwojowych, którzy interesowali się całym życiem człowieka należeli Baltes, Pietrasiński. Prace Junga, Hallingwortha czy Buhler znalazły się poza głównym nurtem PR (tj. dziedziczność vs środowisko, uczenie się, dojrzewania itd.). PBŻ zaczęła byś intensywnie uprawiana w latach 70. Jeżeli PBŻ miała stać się nowoczesną psychologią rozwojową, to należało przeformułować pojęcie rozwoju. Z punktu widzenia psychologii rozwojowej był to PRZEŁOM.
DOJRZAŁOŚĆ KRESEM ROZWOJU?
Dlaczego przeskok nastąpił tak późno? Jedną z najważniejszych przyczyn jest fakt, iż przez długi czas utrzymywano przekonanie, że rozwój jest szeregiem progresywnych zmian, uporządkowanych w czasie i prowadzących do określonego celu: osiągnięcia pełnej dojrzałości psychicznej. Zmiany zachodzące w życiu człowieka po osiągnięciu dojrzałości psychicznej (podejmowanie ról, mobilność społeczna itd.) nie były uważane za zmiany rozwojowe sensu stricte.
Obrazem graficznym tego modelu jest łuk czy tęcza, a metaforą pory dnia. Ilustruje go Supera schemat rozwoju kariery (zaznacza role i czynności człowieka w toku życia). Na przebieg kariery wpływają czynniki zewnętrzne (struktura społeczna, zmiany historyczne, warunki społeczne i ekonomiczne, zatrudnienie, szkoła, społeczność, rodzina) i wewnętrzne (świadomość, postawy, zainteresowania, potrzeby – wartości, osiągnięcia, zdolności ogólne i specjalne, dziedzictwo biologiczne). W modelu tym od połowy życia zaczyna się okres stabilności (utrwalanie wcześniejszych osiągnięć).
ROZWÓJ W TOKU ŻYCIA. ROZMAITOŚĆ MODELI
Baltes podkreśla wielowymiarowość, wielokierunkowość, interindywidualną zmienność oraz intraindywidualną plastyczność zmian w ciągu życia (por. ze znanymi już cechami zmiany rozwojowej) – na przykładzie badań nad inteligencją pokazuje, że w starszym wieku też można się rozwijać.
Teoria neo- i post- piagetowskie otwierają pole dla zmian rozwojowych po okresie adolescencji (procesy poznawcze, osobowość).
Modele teoretyczne (dialektyczne) – traktujące indywidualny rozwój człowieka jako wynik zdarzeń losowych, społecznych i historycznych – skłaniają do rozmaitych interpretacji biegu życia w zależności od tego czy opierają się na przesłance, że 1) bieg życia to sekwencja zdarzeń i doświadczeń życiowych, od urodzenia do śmierci, oraz łańcuch osobistych stanów i napotkanych sytuacji, który wpływają i same pozostają pod wpływem owego ciągu zdarzeń, lub też 2) wyznaczają określone miejsca poszczególnym składnikom: jednostce, doświadczeniom itd.
Rozmaite klasyfikacje podejść przyjmowanych przez badaczy life – span:
Modele organismiczne i mechanistyczne
Modele stabilności, sekwencyjności i przypadkowości
Podział oparty na wyróżnieniu rozmaitych perspektyw analizy rozwoju jednostki: holistyczna, parcjalna, generatywna, interakcyjna (metafora biegu rzeki)
ANALOGIE W PSYCHOLOGII DZIECKA
Czy tych samych perspektyw nie można zastosować do okresów późniejszych?
W tym, że istnieje potrzeba uwzględnienia w zakresie różnych, nieraz całkowicie odmiennych od siebie stanowisk i poglądów na bieg życia ludzkiego (łącznie z tym, co działo się przed dorosłością, w jakich warunkach rozwijało się dziecko itd.) autorka upatruje główne argumenty przemawiające za tym, że PBŻ nie powinna odcinać się od PR dziecka. Uzwględnienia takiego dokonują Erikskon, Harvinghurst (koncepcja zadań rozwojowych pochodzących z trzech źródeł: dojrzewanie organizmu, presja kulturowa środowiska oczekiwania społeczeństwa wobec jednostki + indywidualne aspiracje i warości).
Baltes i wsp. próbowali powiązać pojęcia zmian uporządkowanych w czasie i zmian przypadkowych Od zarania swego życia jednostka podlega wpływom pozanormatywnych oraz normatywnym dwojakiego rodzaju: zależnym od wieku chronologicznego i zależnym od czasu historycznego. Zderzenie owych oddziaływań następuje jakby w połowie drogi życia. Potem wzrasta nadal rola czynników pozanormatywnych (zob. wykres na stronie 11).
SEPARACJA CZY INTEGRACJA?
W rozmaitych dziedzinach nauki obserwuje się dwie tendencje: do wyodrębniania się z jednej nauki kilku subdyscyplin, bądź do łączenia dobytku kilku nauk przy rozwiązywaniu danego problemu. Są to podejścia uzupełniające się. W efekcie narodziły się specjalności tj. psychofizjologia, neuropsychologia, psycholingwistyka.
PR miała swego czasu ambicje aby zintegrować wszystkie nauki zajmujące się dzieckiem – od biologiczno-medycznych po pedagogiczne, nazywając je pedologią. Jednakże pomimo tego założenia z psychologii dziecka wyodrębniła się psychologia rozwojowa, która szybko przekroczyła granice dzieciństwa, oraz psychologia wychowawcza.
W PR i PBŻ można zauważyć tendencje do ich wzajemnej separacji albo integracji. Istnieje szansa, aby ta druga stała się dominująca.
ROZWOJ A REGRES
Rozwój nie jest pojęciem empirycznym, choć w psychologii rozwojowej stosuje się je często jakby nim było. Teoretyczna założenia i przesłanki oraz sady wartościujące wydają się nieuniknionym krokiem przy konstruowaniu pojęcia rozwoju. Definicja tego pojęcia powinna raczej wyprzedzać zbieranie danych niż z tych danych wynikać. Postulat ten spełnia teoria rozwoju ocen moralnych Kohlberga.
Pietrasiński zwraca uwagę na współwystępowanie rozwoju i regresu. Regres to głównie ilościowe pomniejszanie się zasobów organismicznych. Nazywanie regresem zmian jakościowych nasuwa obiekcje – czy każda restrukturyzacja pociąga za sobą jednocześnie rozwój i regres (wg Labouvie-Vief - tak) obiektywnie, restrukturyzacja może być jakościowym przekształceniem danej funkcji tak, aby służyła innemu celowi (nie jest to więc regres).
Pytanie: czy rozwijanie jakichkolwiek zdolności nie odbywa się kosztem innych? Idea wszechstronnego rozwoju = utopia. Życie człowieka jest pełne wyborów i dylematów.
Proporcja zmian rozwojowych i regresywnych może być bardzo zróżnicowana indywidualnie. Dochodzą do tego jeszcze zmiany kompensacyjne. Liczenie się z możliwością zmian kompensacyjnych jest ważne przy udzielaniu przez psychologa pomocy przy zwalczaniu przeciwności losu.
ZWIĄZKI MIĘDZY STADIAMI ROZWOJU
Ostatni problem przemawiający za ideą kontynuacji oraz integracji obu działów PR polega na konieczności dokonywania porównań między właściwościami różnych stadiów rozwojowych.
Zależności interstadialne charakteryzuje syntetycznie Pietrasiński. Jednakże wiele wniosków, zwłaszcza wyprowadzanych przez psychologów orientacji psychoanalitycznej i będących zwolennikami teorii przywiązania, wydaje się niedostatecznie ugruntowanych. Wg autorki stwierdzenie, iż okres wczesnego dzieciństwa wywiera nieodwracalny wpływ na całe życie jednostki jest irracjonalne (brak potwierdzenia w badaniach). Thompson jest zdania, iż należy unikać chronocentrycznego traktowania rozwoju oraz przenoszenia modeli rozwojowych przydatnych do charakterystyki jakiegoś stadium na inne stadium. nie podważa to idei ciągłości
WYBRANE PRZYPISY (wybrane, bo w bibliotece brakowało kartki…) Life-span psychology – PBŻ
Przełom w psychologii rozwojowej – określenie wprowadzone przez Pietrasińskiego
Zdaniem Mangussona nie tylko środowisko wpływa na zachowanie ludzkie, lecz zachowania te sa częścią interakcji, podczas których jednostka staje się intencjonalnym i aktywnym sprawcą. Można oba składniki interakcji rozpatrywać odrębnie, wyróżniając (jeśli chodzi o osobę): układ mediacyjny, uklad biologiczno – fizjologiczny, układ reakcji i czynności; (jeśli chodzi o środowisko): środowisko aktualne, mikrośrodowisko, makrośrodowisko.