UNIWERSYTET
JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH
FILIA W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM
Wydział Filologiczno- Historyczny
Kierunek: Stosunki międzynarodowe
MILENA BANASZCZYK
Nr albumu : 92191
STALINIZACJA EUROPY ŚRODKOWEJ I BAŁKANÓW
Piotrków Trybunalski
Mówiąc o Staliniźmie trzeba wspomnieć kto to konkretnie był Stalin . Otóż Józef Stalin (właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili) , Stalin , Koba; ur. 18 grudnia (6 grudnia starego stylu) 1878 w Gori, zm. 5 marca 1953 w Kuncewie) – radziecki polityk pochodzenia gruzińskiego, formalnie pełniący obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie dożywotni dyktator Związku Radzieckiego, posiadający nieograniczoną władzę.
W celach wyznawanej idei walki klasowej stosował jako metodę rządzenia masowy, państwowy wewnętrzny i zewnętrzny terror, który pochłonął według różnych ocen od kilku do kilku dziesiątków milionów ofiar śmiertelnych. Podpisując sojusz z III Rzeszą, umożliwił Niemcom rozpoczęcie agresji zbrojnej na Polskę, przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej.
Stalinizm :
System polityczno-ekonomiczny, jaki powstał w ZSRR po faktycznym przejęciu pełni władzy przez Józefa Stalina.
Początkiem tego systemu był komunizm wojenny, wprowadzony jeszcze przez Lenina, opierający się na całkowitym scentralizowaniu wszelkich decyzji polityczno-ekonomicznych i prawie rewolucyjnym, czyli ostrym terrorze wprowadzanym metodą ogłaszania nakazów i bezwzględnego ich egzekwowania bez pośrednictwa normalnego systemu prawnego.
Podstawowymi cechami stalinizmu były:
nieograniczona władza Stalina prowadząca w późniejszym okresie do tzw. kultu jednostki.
kontrola wszelkich dziedzin życia przez nomenklaturę partyjną.
aparat terroru ukierunkowany na zwalczanie realnych i domniemanych przeciwników władzy sowieckiej oraz zastraszenie społeczeństwa.
zakrojona na szeroką skalę militaryzacja kraju.
ekonomia oparta na ścisłym, centralnym planowaniu inwestycji i centralnej dystrybucji dóbr.
kolektywizacja rolnictwa i położenie nacisku na przemysł ciężki i produkcję zbrojeniową.
wspieranie ruchów komunistycznych w innych krajach.
polityka imperialna zmierzająca do podporządkowywania innych państw władzy ZSRR.
Zazwyczaj przyjmuje się, że pełna wersja stalinizmu trwała od roku 1929 (pozbycie się z kierownictwa WKP(b) głównych oponentów Stalina) do roku 1953 (śmierć Stalina). Po 1953 system ten zaczął powoli ewoluować do socjalizmu nomenklaturowego, w którym pod koniec istnienia ZSRR władzę sprawowała kilkusettysięczna grupa najważniejszych działaczy partii i podporządkowane tej grupie aparat biurokratyczny i aparat przymusu i kontroli. Stalinizm do roku 1945 funkcjonował wyłącznie w Związku Radzieckim. Po II wojnie światowej został jednak eksportowany do państw, które w wyniku tej wojny dostały się pod kontrolę ZSRR. W Chinach, przekształcił się szybko w maoizm.
W teorii politycznej trockizmu ZSRR w okresie stalinizmu i później określony jest mianem „zdegenerowanego państwa robotniczego”, według Lwa Trockiego mimo racjonalizacji środków produkcji nie istniała tam demokratyczna kontrola polityczna , lecz rządy pasożytniczej kasty biurokratycznej.
Bilans Stallinizmu :
Terror, którego ofiary w latach 1929-1953 szacuje się na ok. 30 milionów ludzi[w ZSRR i krajach satelickich.
Zniszczenie dziedzictwa kulturowego kilkunastu narodów w wyniku masowych przesiedleń i rusyfikacji.
Śmierć ok. 10 mln żołnierzy radzieckich podczas II wojny światowej. Tak duże straty były spowodowane w dużej części niekompetencją kadry dowódczej, co było związane z wielkimi czystkami w Armii Czerwonej przed wojną oraz rozkazami Stalina .
Doprowadzenie do zapaści ekonomicznej w wyniku planowania gospodarki przemysłowej bez uwzględnienia praw popytu i podaży.
Całkowite zablokowanie wymiany wolnej myśli i związana z tym atrofia kultury i twórczych badań naukowych.
Zniszczenie środowiska naturalnego na ogromnych obszarach spowodowane przez gwałtowny rozwój przemysłu i armii ZSRR.
Przebieg i konsekwencje procesu stalinizacji Europy Środkowo-Wschodniej
w 1945r. ziściły się plany Stalina realizowane od 23 VIII 1939r.(pakt Ribbentrop - Molotov)- Europa Środkowa, Południowa i Wschodnia znalazły się w strefie militarnej kontroli ZSRR.
Celem (po 1945) Stalina było zdobycie władzy politycznej, w państwach tego rejonu, przez komunistów i podporządkowanie tej strefy wpływom ZSRR.
Partie komunistyczne w tym rejonie były w mniejszości, tworzono więc koalicje z partiami ludowymi, antyfaszystowskimi, socjalistycznymi. Z czasem następowało wymuszone przejęcie władzy przez komunistów.
RUMUNIA- przed wyborami w 1946r. komuniści utworzyli Blok Demokratyczny, który wygrał wybory. W ciągu 1947r. komuniści pozbyli się z rządu sojuszników, zmusili do abdykacji króla Michała I. Rumunię proklamowano republiką ludową.
BUŁGARIA- 1945r. zwycięstwo Frontu Ojczyźnianego; 1946=> proklamowano republikę ludową, na czele rządu komunista Dymitrow
WĘGRY- po ostrej walce politycznej w 1947r. komuniści przejęli władzę
ALBANIA- 1946=> przejęcie władzy przez komunistów
POLSKA- sfałszowanie wyborów 1947r.=> komuniści przejmują władzę
CZECHOSŁOWACJA- zamach stanu 1948r. komuniści przejmują władzę
Do 1947-8 roku Stalin ogłosił teorię wielkości dróg budowy socjalizmu, co miało umacniać pozycję partii komunistycznych w/w krajach.
W 1947r. w Szklarskiej Porębie przywódcy komunistycznych partii(ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Albania, Jugosławia, Francja, Włochy) utworzyli BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH, które miało koordynować działalność tych partii(komunistycznych), a w gruncie rzeczy dawało Stalinowi możliwość kontrolowania komunistów, a tym samym państw Europy Środ.- Wsch.
W 1948r. Biuro Informacyjne uznało „uniwersalizm doświadczeń radzieckich”=> oznaczało to, że budując socjalizm należy wzorować się na modelu stalinowskim.
Wszystkie kraje otrzymały nowe konstytucje wzorowane na stalinowskiej z 1936r. :
podstawą ustroju społeczno-gospodarczego uznano własność państwową i spółdzielczą
zakaz funkcjonowania partii opozycyjnych
istnieć mogły tylko te, które uznawały hegemonię partii komunistycznej
gospodarka planowa, centralnie sterowana
W wyniku procesu stalinizacji powstał jeden ośrodek decyzyjny- MOSKWA(Stalin). Przecięto próby tworzenia więzi poziomych pomiędzy poszczególnymi partiami komunistycznymi. Zamknięto granice, reglamentowano wyjazdy do krajów niekomunistycznych. Fala represji wobec przeciwników politycznych, „czystki” w partiach komunistycznych wobec „inaczej” myślących komunistów(Slansky- Czechosłowacja, Rajek- Węgry=> procesy=> kara śmierci; Gomułka- aresztowany).
Stalinizacja Europy Środkowo-Wschodniej, Bułgaria, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia
Cele polityki radzieckiej w Europie Środkowo-Wschodniej. Przede wszystkim wedle porozumień na konferencjach, ZSRR miało sprawować pieczę nad państwami wschodu, na dodatek w różnym stopniu. Najważniejszymi przyczółkami okazała się Polska, bezpośrednio granicząca z podzielonymi Niemcami oraz jej południowi sąsiedzi, gdzie miały się powoli osadzać rządy z woli Stalina. Obecność polityki radzieckiej w tych państwach wyznaczało stacjonujące tam wojsko Armii Czerwonej jako militarna gwarancja spokoju i stabilności. Granice tych krajów stały się granicami dla Żelaznej kurtyny, który przez lata zacieśniała się coraz bardziej. Należało poprzez małe rewolucje wprowadzić tam rządy komunistyczne i rozpocząć drogę do ujednolicania polityki wśród zajętych państw. Priorytetem stało się zdeklasowanie i usunięcie z kręgu władzy wszystkich przeciwników, czasami poprzez użycie siły. W każdym z państw powstały satelickie partie. Do powyższych podmiotów należy jeszcze doliczyć Albanię.
Kluczowym elementem w rękach Stalina, który miał posłużyć do kreowania nowego świata na wzór radziecki, była demokracja ludowa. Trudno sobie wyobrazić mistyfikację na większą skalę, gdyż proces ten miał obejmować aż 6 państw i obejmować tysiące osób reprezentujących pokazowe rządy. Najlepszym przykładem jest podział Niemiec, gdzie ze strony radzieckiej utworzono demokratyczną (w nazwie) republikę. Ludowość tej demokracji wcale nie polegała na skupieniu władzy w rękach mas, a raczej na skupieniu mas, w rękach władzy poprzez organizacje takie jak fronty czy związki. Liczył się start, gdyż tylko na początku Rosji Radzieckiej zależało na ustanowieniu rządów o charakterze pluralistycznym. W toku rewolucji myśli komunistycznej na tych ziemiach, zlikwidowano bezpośredni opór, który w następnych latach ujawnił się w postaci strajków i pochodów. Najciekawsze jest tutaj to, że porządek radziecki na nowych ziemiach gwarantowały ustalenia jałtańskie, mimo późniejszej dezaprobaty ze strony aliantów.
Pieczę nad rozpowszechnieniem się polityki radzieckiej na zajęte państwa sprawował Kominform, który zastąpił zniesiony we wrześniu 1947 roku Komintern, czyli Międzynarodówkę Komunistyczną. Do Albanii, Rumunii, Węgier, Polski, Bułgarii i Czechosłowacji dołączyły komunistyczne partie Francji i Włoch. Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych, które skupiało w sobie stalinowskie komórki w tychże krajach, zostało zawiązane 27 września w Szklarskiej Porębie i miało być rozwiązaniem dla wątpliwości w sprawie konferencji paryskiej odnośnie przebiegu Planu Marschalla w Europie. Rezultatem tych posunięć było odmówienie amerykańskiej pomocy gospodarczej m.in. dla Polski. Jego postanowienia w późniejszym czasie decydowały o ingerencji ZSRR na zajętych terenach głównie za sprawą stacjonujących tam oddziałów Armii Czerwonej.
Działania te były niezwykle schematyczne, operowały wokół wcześniej nakreślonego planu i były bardzo możliwe do przewidzenia. Pierwszym zadaniem było osadzenie w danym państwie partii komunistycznej, czy to poprzez klasyczne jej zawiązanie i rywalizację na polu (odpowiednio spreparowanego) głosowania, lub poprzez zbrojną rewolucję, która była o tyle ryzykowna co nie miała realnej szansy na zbudowanie trwałego porządku. Stalin o tym wiedział i postawił na pierwsze rozwiązanie. Okazało się, że za sprawą fałszerstw wyborczych zdołał wprowadzić swój plan.
W Rumunii zaczęło się od podpisania porozumienia z ZSRR w sprawie interwencji zbrojnej po obaleniu przez zwolenników monarchy. Przez długi czas komuniści nie wygrywali wyborów i nie byli dopuszczani do głosu. Dopiero nacisk Moskwy pozwolił na wygraną powstałej w lutym 1948 roku Rumuńskiej Partii Robotniczej. Przejscie z dyktatury Antonescu na sympatię proradziecką wymagało oczywiście obalenia go i zawiązania silnej opozycji. Tak też się stało, Blok Narodowy, który reprezentował interesy króla Michała I obalił dawny rząd, jednak sam monarcha przeszedł później na stronę antysowiecką.
W "legalnych" wyborach zwyciężył także sympatyk Stalina w Bułgarii, Georgij Dymitrow. Chciano połączyć się z partią chłopską Nikoli Petkowa, jednak on sam nie zgodził się na to w imię własnych interesów. Stąd też konieczność ustawienia wyborów na nowe tory. Niestety, zainteresowanie komunistami w społeczeństwie mocno odbiegało od wyników głosowania dlatego po referendum Dymitrowa starano się zbudować namiastkę republiki włączając do rządu dwóch polityków niekomunistycznych. Zakończyło się to gorzej niż spodziewano, gdyż Stalin Dymitrow zarządził masowe czystki w opozycji i skazanie wielu działaczy politycznych, głównie socjaldemokratów. Do roku 1951 usunięto m.in. Trajczo Kostowa, Nikolę Petkowa i Kostię Lulczewa. Gdy w po śmierci Georgija władzę w Bułgarii objął jego szwagier, U.S.A. postanowiło zerwać stosunki dyplomatyczne z tym państwem wielokrotnie zarzucając mu wcześniej antydemokratyczne praktyki.
Na Węgrzech wprowadzenie rządów komunistycznych miało podobny charakter jak w Rumunii. Stacjonujące tam wojska radzieckie sprawiło, że zawiązane Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe zorganizowało na prędce program i skład nowych władz. Jednak impet władz ośmieszyły odważnie przeprowadzone wolne wybory, w których to partia z ramienia Moskwy przegrała z Partią Drobnych Rolników. Następnie, już po odpowiedniej dla ZSRR czystce w kręgach władz, przeprowadzono wybory już silniejszym Blokiem Robotniczym, który pomimo usunięcia na bok socjaldemokratów zdołał osiągnąć jedynie pułap 45%. Dopiero w roku 1949 udało się komunistom zdeklasować inne partie. Jednak Węgry to kraj terroru i rozlewu krwi, gdyż z pomocą takich właśnie środków usunięto opozycję i doprowadzono do objęcia rządów przez radzieckich protegowanych. Na taki rozwój wydarzeń pozwolił zresztą I sekretarz partii - Matyas Rakosi.
Od 5 stycznia 1945 roku istniała także Albańska Republika Ludowa, która stanęła pomiędzy Rosją a Jugosławią, czyli pomiędzy żadającym wpływów na tych ziemiach Stalinem a pomocnikiem albańskim Josifem Tito. Oba te kraje, tj. Jugosławia i Albania były przykładem czystej polityki komunistów, gdyż obyło się tam bez interwencji wojsk radzieckich. Co prawda same wojska były obecne jednak nie wpływały one bezpośrednio na kształtowanie się władzy i upadek opozycji.
Pierwsze lata obecności komunistów w Czechosłowacji to po prostu wygrane wybory przez Klementa Gottwalda, choć nei bez pomocy wojska. Podobnie jak Polska, Czechosłowacja miała również rząd emigracyjny, który kierował Edward Benesz. Właśnie za jego zgodą, po nacisku władz rosyjskich sformowano nowy rząd Gottwalda, który zaprowadził kraj do podobnego terroru, jak ten obecny na Węgrzech. Doprowadziło to w roku 1968 do wybuchu zwanego "praską wiosną", gdzie ujawniony został prawdziwy potencjał ukrytej opozycji antymoskiewskiej.
Powyższe demoludy w toku postępowania stalinizacji scalały się i upodabniały jeden do drugiego. Kontynuując dyskusję na temat schematyczności trzeba spojrzeć na drugi element w procesie obejmowania rządów satelickich przez komunistów. Gdy już władza osiada na gruncie wygranych wyborów lub pomyślnie przeprowadzonej rewolucji, następuje modernizacja strukury wewnątrzpartyjnej, czyli tzw. czystki we władzy. Były one powszechną procedurą, o charakterze niejawnym jednak związaną z postępem myśli komunistycznej i rozwojem pojęcia czystości ideologicznej.
W krajach bloku radzieckiego starano się całościowo wprowadzać myśl komunistyczną, poddając kolektywizacji wsie, scalając gospodarkę i umiejscawiając Kościół na liście przyzwolonych instytucji. Odbijało się to głównie na modernizacji rolnictwa, zwiększeniu wysokonakładowej produkcji dóbr i na nacjonalizacji przemysłu wedle kryteriów realnego socjalizmu.
Państwa bloku próbowały się jednoczyć już w czasie wojny. Powstał nawet plan połączenia państw bloku wschodniego, zwany Międzymorzem, który miałby związać ze sobą Polskę, Albanię, Jugosławię, Grecję, Węgry, Rumunię, Słowację, Czechy, Białoruś, Ukrainę, Litwę, Łotwę i Estonię jednak ogólnoświatowy konflikt przekreślił tę koncepcję i postawił wszystkie te państwa w świetle wpływów ZSRR.
Europa środkowa i wschodnia w stalinowskim imperium
Sytuacja w Europie zmieniła się po bitwie stalingradzkiej – dla Europy pojawiły się dwie alternatywy: zachodnia i dla krajów demokracji ludowej. Radziecka strefa wpływów sięgała tak daleko, jak daleko zaszła Armia Czerwona (z wyjątkiem Austrii; od 1941 r. ZSRR uczestniczył wraz z W. Brytanią w okupacji części Iranu). Ponadto Rosjanie okupowali część Finlandii, Litwę, Łotwę, Estonię, cz. Chin. Rosjanie włączyli się do wojny przeciwko Japonii w Mandżurii (Armia Kwantuńska), zajęli Wyspy Kurylskie, południowy Sachalin i cz. Korei, Bukowinę, Besarabię. Wpływy radzieckie nie objęły Grecji. ZSRR wychodził z wojny z bardzo korzystnym wizerunkiem – mimo ogromnych strat wewnętrznych. Komunizm jawił się jako perspektywa bardzo atrakcyjna. Silne partie komunistyczne istniały we Francji i we Włoszech. Mocarstwa zachodnie wykazywały tendencję do ustępstw.
ZSRR zobowiązał się do przeprowadzenia wolnych wyborów (odnośnie Polski decyzja zapadła w Jałcie).
Metody uzależniania krajów Europy środkowej od ZSRR były następujące:
1. skierowanie odpowiednich ludzi do przejmowania władzy; okres 1945 – 1947 to jeszcze polityczny pluralizm, walka komunistów władzę,
2. obecność Armii Czerwonej i specjalnych dywizji NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł = Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych),
3. eliminowanie przeciwników politycznych – walka z partiami, „uporządkowanie” sceny politycznej – aresztowania, wywózki, sfałszowanie wyborów (w Polsce – styczeń 1947); pozbywanie się przeciwników politycznych, rozbijanie opozycji przez aparat bezpieczeństwa,
4. reforma rolna – polegała na upaństwowieniu majątków, podporządkowanie znacznej liczby osób nowej władzy,
5. przeprowadzenie nacjonalizacji przemysłu (w Jugosławii już w roku 1945 roku).
Okres od 1948 do 1956 to czas stalinizacji czyli funkcjonowania stalinizmu. Okres ten cechuje pogorszenie się stosunków ZSRR ZSRR jego satelitów z Zachodem – jest to szczytowy okres „zimnej wojny”.
Po odrzuceniu Planu Marshalla przez blok krajów demokracji ludowej (KDL – ów)pojawiła się luka technologiczna. Nastąpiły przeobrażenia w rolnictwie, jest to okres kolektywizacji, „przymuszania chłopów w sposób dobrowolny”. Kolektywizacja nie powiodła się: 20% chłopów wstąpiło do spółdzielni, 40% wsi miało spółdzielnie.
Przenoszono wzory kultury, sztuki – narodził się socrealizm. Przedstawiano w nim człowieka pracy. Na grunt poszczególnych krajów przenoszono nowy model funkcjonowania społeczeństwa – nawoływano do skromnego życia, preferowano średni, równy poziom. Ogromna inwigilacja społeczeństwa – rozbudowano system donosicielstwa, tworzono psychozę wojny. ZSRR przedstawiano jako jedyny kraj dążący do pokoju. Stworzono specjalny sposób awansu społecznego – dla dzieci chłopskich, robotniczych. Władza uzależniała od siebie społeczeństwo. Narzucono konstytucję wzorowaną na konstytucji radzieckiej. Pojawiła się ogromna liczba (kilka tysięcy) oficjalnych doradców radzieckich.
W polityce zagranicznej kraje bloku radzieckiego były całkowicie podporządkowane ZSRR. W miejsce Planu Marshalla utworzono Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Trwały czystki w poszczególnych krajach, usuwani przedwojennych oficerów, nauczycieli, pozbawiano ich funkcji kierowniczych. Stwarzano szanse przyspieszonego awansu – krótkie studia, ideologia zdominowała szkolnictwo. Rozpoczęto totalną walkę z Kościołem. Nie szło o likwidację Kościoła, ale o podporządkowanie go państwu. Część księży poszła na współpracę z państwem, aresztowano prymasa Wyszyńskiego. Upaństwowiono Caritas. O obsadzie stanowisk kościelnych decydowało państwo.
W poszczególnych krajach trwała walka – którzy działacze mają przejąć władzę? W Polsce w 1948 roku odsunięto komunistów krajowych, władzę przejęli komuniści przybyli z Moskwy.
Jak długo trwał stalinizm?
W Polsce nie wyciągnięto wniosków ze śmierci Stalina (5 marca 1953). Nastąpiła zmiana funkcjonowania ZSRR. Jeszcze w 1943 r. rozwiązano Komintern (Międzynarodówkę Komunistyczną). We wrześniu 1947 r. w Szklarskiej Porębie powstało Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych (Kominform). Czołową rolę początkowo odgrywała Jugosławia, a siedzibą organizacji był Belgrad. Jednak przywódca Jugosławii – Josef Broz – Tito nie do końca był internacjonalistą, nie popierał jednej, radzieckiej drogi do komunizmu. W 1948 roku rozeszły się drogi Stalina i Tito. Przywódca jugosłowiański starał się odgrywać przodującą rolę w świecie komunistycznym, wysunął projekt federacji krajów bałkańskich nie uzgadniając tego ze Stalinem.
Poszczególne kraje w różnych okresach zaczęły rozliczać się ze stalinizmem.
Bibliografia::
Druga wojna światowa i jej następstwa - Antoni Czubiński
Davies N., Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2004
Kersten K., Historia polityczna Polski 1944-1989, Warszawa 1982
Pronobis W., Świat i Polska w dwudziestym wieku, Warszawa 1990
Roszkowski W., Najnowsza historia Polski, Warszawa 1991
A.Radziwiłł, W. Roszkowski:. „Historia 1945 -1990” Warszawa 1994
J. Micuń:. „Historia najnowsza po 1945 roku”:. Warszawa 1998
W. Roszkowski:. „Najnowsza historia 1945 -1980”:. Warszawa 2003
H. Dominiczak, R.Halaba, T. Walichnowski:. „Z dziejów politycznych Polski 1944- 1984”:. Warszawa 1984
Doktryna i polityka wewnętrzna Józefa Wissarionowicza Stalina (1924 - 1953), rozprawa magisterska w formacie PDF
Norman Davies Europa. Rozprawa historyka z historią, Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999
Robert Kupiecki, Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944-1956, WSiP, Warszawa 1992
Simon Motefiore Stalin – młode lata despoty: zanim powstał dwór Czerwonego Cara Świat Książki, Warszawa, 2008