Geneza postmodernizmu
Termin "postmodernizm" wprowadzony został do nauki już w latach czterdziestych XX wieku, natomiast począwszy od lat siedemdziesiątych jest on powszechnie używany dla określenia nurtu w nauce, charakteryzującego się ogólnym brakiem wiary w rozum, stosowane metody naukowe oraz postęp jako taki. Postmoderniści odrzucają modernistyczną ideę, że nauka sama w sobie jest „uprzywilejowaną formą rozumu lub pośrednikiem prawdy”. Odrzuca się tez przekonanie o prymacie wiedzy naukowej, idee nauki wolnej od wartości oraz praktyczne i moralne znaczenie nauki. Zdaniem postmodernistów, nauki społeczne wywodzą się z tradycji modernistycznej zmierzają do odkrycia „logiki społeczeństwa”, „jedynego prawdziwego języka, który odzwierciedla świat”.
Ten rewolucyjny prąd naukowy stoi on w opozycji do uznanych już idei filozofii nowożytnej odzwierciedlając jednocześnie ducha współczesnej kultury i społeczeństwa w takich kluczowych dla siebie pojęciach jak:
- relatywizm (zarówno poznawczy jak i etyczny),
- dechrystianizacja życia i myślenia,
- pluralizm,
- fragmentaryczne ujmowanie świata,
- otwartość na eklektyczne ujmowanie różnych systemów filozoficznych, religijnych itp.
Teoretycy postmodernizmu odrzucają koncepcje rzeczywistości społecznej typowe dla przeszłości. Zastępowane są one przez postrzeganie rzeczywistości jako „lingwistycznej konwencji” lub przez preferowanie kontekstualnej teorii rzeczywistości. W koncepcjach postmodernistycznych sceptyków „nic nie istnieje poza językiem”: istnienie jest dla nich „grą rozgrywaną z językiem, od którego nikt nie może uciec”. W konwencji wszystkie analizy społeczne muszą dokonać się „we wnętrzu” języka, który dostarcza jedynego dostępu, jaki jednostka ma do rzeczywistości.
Jeśli chodzi o KONTEKSTUALNĄ TEORIA RZECZYWISTOŚCI związana jest ona z tym że wszystkie twierdzenia dotyczące wiedzy i prawdy są zrozumiałe i możliwe do dyskusji jedynie wewnątrz ich kontekstu społecznego. Dla postmodernistów istnieje tylko język, gdyż istnienie to gra rozgrywana z językiem, od którego nie można uciec. Panowało generalne przekonanie że twierdzenie jest prawdziwe, jeśli adekwatnie odzwierciedla wydarzenia pojawiające się na świecie. Zakładano przy tym że umysł jest różny od tego co jest poznane, ponieważ nie ma definitywnej wersji rzeczywistości, każda prawda jest zasadna dla „innej wersji świata.”
Postmoderniści świadomie rezygnują z dążenia do poszukiwania prawdy, ponieważ uważają że to poszukiwanie czyni jako swój układ odniesienia wszystkie kwestionowane kategorie: logikę, racjonalność, rozum. Również w podejściu bardziej konstruktywnym zakłada się że „wola osiągnięcia prawdy jest wolą zdobycia władzy”. Postmoderniści odrzucają również modernistyczną interpretacje pojęcia przedmiotu traktując go jako jedynie „lingwistyczna konwencję”. Mowa jest tu o IDEI PODMIOTU ZDECENTROWANEGO – czyli nacisk jest kładziony na analizę życia codziennego „szarych ludzi”, historię mas i grup, a nie Wielkiego Człowieka.
Jako swoistej metody analizy rzeczywistości postmoderniści używają dekonstrukcji (czyli metody analizy rzeczywistości, ujawniającej rolę społecznych punktów widzenia w teoriach, tekstach kulturowych) dążącej do „unieważnienia opozycji, która w imię jedności, czystości, porządku i hierarchii próbują wyeliminować różnice. W swej wersji sceptycznej, postmodernizm rezygnuje z tworzenia projektów politycznych. Analiza historii XX w. prowadzi teoretyków tego nurtu do przekonania że żaden z możliwych do wyobrażenia sobie scenariuszy politycznych nie jest na tyle odmienny od istniejącego stanu rzeczy, aby miał jakiekolwiek znaczenie.
Przedstawiciele konstruktywnej wersji postmodernizmu nie wykluczają możliwości działania politycznego, wyprowadzając jego podstawy z wartości preferowanych przez lokalne społeczności (a nie jak w modernizmie z wartości uniwersalnych). Nawet jednak i w tym przypadku postmodernizm nie przynosi obietnicy wyzwolenia społeczeństwa wolnego od dominacji. Nadzieja dotycząca wielkiego przekształcania zastąpiona jest przez skromniejsze aspiracje, a królestwem moralnego odniesienia stają się miejscowe wartości, tradycje i praktyki.
Do głównych prekursorów i przedstawicieli postmodernizmu zalicza się między innymi: Marksa, Kirkegaarda, Freuda, a współcześnie - F. Fukuyamę czy T. Szkudlarka. Podstawowymi stosowanymi metodami w postmodernizmie są psychoanaliza i dekonstrukcja, jak również hiperrealizm polegający na pozbawianiu rzeczy ich pierwotnego kontekstu, tak, by mogły zostać ujęte w innych, nowych dla siebie realiach. Główną problematykę postmodernizmu stanowi rewizja i reforma kultury współczesnego społeczeństwa, które uznać można (w przeważającej jego mierze) za społeczeństwo informatyczne. W nurcie tym spotkać się można z pojęciem "kultury wyczerpania", które to wg Lyotarda oznacza kulturę "wykpionych autorytetów" oraz "zrelatywizowanych systemów wartości".
2. Modernistyczny dyskurs edukacji
Modernistyczny dyskurs edukacji wg Wiliama Bain’a oraz Mustafa Kiziltana wiąże wiedzę
z utopijnym projektem indywidualnego i społecznego postępu. Wiedza ma być swoistym „paliwem” postępu.
Modernizm ma postępowy charakter- tzn. że zmierza w kierunku oświecenia i emancypacji ludzi. Dlatego też wiedza prezentowana jest „pod sztandarem oświecenia, moralnej godności, […] ostatecznej samorealizacji ludzkości”.
Wiedza i edukacja modernistyczna uprawomocniają się zarówno w kontekście praktycznym
( bo „działają”), jak i w kontekście metafizycznym (co „cywilizują”).
Epoka modernizmu (XVI i XVII w.)
Jednostka- to koherentna (spójna, zwarta), stabilna , jasno określona tożsamość. Zaangażowana w „obiektywny świat” dzięki bezpośredniej percepcji.
Szkoła- „służyła jako uniwersalizująca instytucja, promująca unifikujące(ujednolicające, jednoczące) ideały”.
Wiedza szkolna- politycznie neutralna i ponadhistoryczna. Brak dostępu do wiedzy to deprywacja, marginalizacja, dehumanizacja.
Nauczyciele- postrzegani jako przedstawiciele oświecenia, uosobienie mądrości i moralności.
Podsumowując- modernistyczna polityka edukacyjna to kwestia „włączenia” jednostki w cywilizację bądź „wyłączenia” z niej.
Postmodernistyczne kontrowersje
Zakwestionowanie edukacyjnego projektu epoki modernizmu.
Wiedza- przestaje być uniwersalna, dyscyplinująca i homogeniczna( jednolita). Jest „lokalną kreacją” typową dla danego momentu historycznego.
Nauczyciel -zdaje sobie sprawę, że nie przekazuje wiedzy „naturalnej”, ale wiedzę przesyconą własną konstrukcją społeczną.
Nie ma „jednej wiedzy” (uniwersalnej, ponadhistorycznej), każda wiedza ma swoje uzasadnienie.
W postmodernizmie rozróżnianie kultury „wyższej” i „niższej” nie istnieje. Postmodernistyczna polityka prawdy uprawomocnia się w kulturze masowej.
Pedagodzy postmodernistyczni eksponowali kruchość epistemologicznych i metafizycznych założeń systemu edukacji. Zatraciło się kulturowe uprawomocnienie edukacji.
Przyczyny dezintegracji edukacji z perspektywy teorii postmodernizmu:
Dekompozycja modernistycznej syntezy w edukacji „ stałe granice modernizmu, wewnątrz, których edukacja była bezpiecznie zamknięta, roztapiają się”.
Dążenie do zastępowania modernistycznej polityki, „dystrybucji prawdy”, polityką zwielokrotnienia „reprezentacji prawdy”
Pod znakiem zapytania teoria postmodernistyczna stawia ideę cywilizacyjnego rozwoju oraz „generalnego postępu ludzkości”. Warto zaznaczyć, że idee te stanowiły podstawę wszystkich projektów emancypacyjnych. Tradycyjne oświeceniowe projekty tego typu znajdowały swoje źródło w przekonaniu o uniwersalnym charakterze podstawowych pojęć emancypacyjnych (wolność, postęp, równość, sprawiedliwość itd.) i zasadności istnienia jednego metajęzyka, który wykorzystując te pojęcia wyraża (wypowiada) wizje :„lepszego społeczeństwa” czy „lepszego świata”. Teoria postmodernistyczna przekonuje, że nie ma jednego metajęzyka. „Uniwersalne” projekt emancypacji jest próbą podniesienia tego, co partykularne, do rangi tego, co absolutne.
Wielu zwolenników pedagogiki emancypacyjnej przeżywało dramat moralny i teoretyczny.
Wendy Kohli uważała, że postmodernizm pozbawia pedagogikę „rdzenia wartości” oraz „uniwersalnej teorii” . Postmodernizm został oskarżony także o etnocentryzm, europocentryzm i androcentryzm.
Saphiro uważał natomiast, że w świetle założeń postmodernistycznych sceptyków, radykalna teoria i polityka są niczym innym, jak tylko absurdalnym spektaklem kulturowym lub prostą drogą do „innych form dominacji”.
Pathi Lather wyraziła przekonanie, że postmodernizm kwestionuje „polityki zorientowane na wyzwolenie” i wysiłki intelektualistów na rzecz stworzenia sprawiedliwszych układów społecznych.
Postmodernizm i edukacja: możliwości i zagrożenia
Epistemologiczne zniesienie iluzji o możliwości stworzenia jednej totalnej i całościowej teorii uprawomocnia pluralizm teoretyczny, uświadamiając teoretykom „częściowość” ich stanowiska.
Przekonanie o złożonym i u podstaw sprzecznym charakterze świata społecznego prowadzi do akceptacji kategorii „różnicy” jako jednej z ważnych podstaw działania pedagogicznego. Świat jest różny i ludzie w nim żyjący są różni. Odmienność nie jest już grzechem, lecz wyrazem bogactwa społeczeństwa, w którym żyjemy. Dotąd różnice nie powinny być represjowane lecz kultywowane. Dotyczy to działalności pedagogicznej na wszystkich poziomach i płaszczyznach.
Postmodernizm dostarcza też możliwości dokonania unikatowego wglądu we własne stanowisko teoretyczne. Rezygnując z pojęcia „czystej racjonalności” i akceptując tezę o nierozłączności wiedzy i władzy, możemy spróbować zdekonstruować własne podejście, poprzez odpowiedz na pytanie o specyfikę jego „wewnętrznych arbitralnych hierarchii”.
„Zdecentrowanie„ polityki , wynikające z rezygnacji z jasno zdefiniowanych postaw uprawomocnienia, może przynieść w konsekwencji rozproszenie potencjalnej mocy działań politycznych jako źródła zmiany świata.
W jaki sposób akceptacja podejścia postmodernistycznego może wpłynąć na codzienność klasy szkolnej, a w szczególności – działania podejmowane przez nauczyciela?
- nauczyciel nie jest już uosobieniem Wiedzy i Prawdy, traci swój „instytucjonalny” autorytet;
- uprawomocnia w klasie szkolnej „różnicę” – kulturową, etyczną, płciową, religijną. Postmodernizm otwiera przestrzeń dla edukacji i dialogu wielokulturowego;
- przyjęcie perspektywy postmodernistycznej przywraca znaczenie temu, co codzienne i popularne. Rezygnacja ze sztywnego intelektualizmu i encyklopedyzmu. Nauczyciel jest otwarty na wartości i styl życia przynoszone przez uczniów do szkoły.
- zaprzestanie „odgórnemu” kształtowaniu tożsamości młodzieży. Człowiek może sam tworzyć świat, w którym żyje;
- nauczyciel rezygnuje z przekazywania swoim wychowankom wiedzy i wartości społecznych w gotowych „paczuszkach”, rezygnuje z postawy „władcy oświeconego”, a w zamian wymaga absolutnego posłuszeństwa i szacunku; próbuje stworzyć warunki do „edukacyjnej rozmowy”, w której razem z wychowankami – usiłuje odnaleźć drogi przez krętą rzeczywistość.
4. Konserwatywna krytyka postmodernizmu
Najbardziej zdecydowaną krytykę pedagogiki postmodernistycznej sformułowali konserwatyści, którzy występują zdecydowanie w obronie tradycji modernizmu, prymatu cywilizacji Zachodu oraz uniwersalnych wartości.
William J. Bennett, nawiązując do teorii postmodernistycznych, wzywa do obrony Zachodu przed atakami tych, którzy „deklarują swoją wrogość do zachodniego postępu, zachodnich zasad i […] zachodniej religii”. Zdaniem Bennetta, warunkiem przetrwania demokracji jest propagowanie przez szkoły jasno określonych zasad, przekonań i wartości. Z kolei Eric D. Hirsch uważa, że głównym celem edukacji jest kształcenie młodzieży we wspólnej kulturze. Allan Bloom, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnego konserwatyzmu uważa, że postmodernizm jest „ostatnim , możliwym do przewidzenia etapem w znoszeniu rozumu i zaprzeczaniu możliwości prawdy”. Bloom odrzuca „postmodernistyczny relatywizm” i wszelkie próby wyjścia poza „dobro i zło”.
W miejsce niepewności i relatywizmu, które konserwatyści uważają za nieodłączny element postmodernistycznego poglądu na świat, proponują oni edukację opartą na dyskursie absolutnych wartości i niemożliwej do dyskutowania hierarchii wartościowej wiedzy.