Skala jest szeregiem zdań ułożonych według określonego porządku wyczerpujących możliwe określenia 'badanego zjawiska, cechy lub układu. Najprostszym przykładem skali będzie np.: „Wpływ rodziny na wychowanie dziecka jest decydujący i najważniejszy - ważniejszy od innych czynników, - ważny - podobny do znaczenia innych czynników w środowisku, mało istotny, - nieistotny". Skali tej daleko do poprawno­ści. Miała tylko pokazać zasadę konstrukcji.

Skala zakłada istnienie pewnego ciągu logicznego stopni oznaczają­cych natężenie pewnego zjawiska. Dla jej poprawności konieczne jest uwzględnienie wszystkich możliwych określeń danej sytuacji czyli musi ona być wyczerpująca. Drugą jej cechą jest rzetelność czyli możliwość uzyskania takich samych wyników przy kolejnych badaniach tej samej próby, a trzecią trafność co oznacza logiczne dopasowanie poszczegól­nych stopni skali do rzeczywistości, innymi słowy konieczną adekwatność między skalą a mierzonym zjawiskiem, postawą, opinią.

Skala nominalna

Najpopularniejszy typ skali stosowany bezwiednie w każdych bada­niach. Polega na wyróżnieniu i nazwaniu przedmiotów zjawisk lub cech pod jakimś względem, bez orzekania o ich porządku, kolejności lub innych relacjach. Przykładem skali nominalnej będzie wyróżnienie czterech tem­peramentów ludzi: choleryk, sangwinik, melancholik, flegmatyk. Podział ten niczego nie porządkuje, nie nadaje wartości, jest natomiast pewnym narzędziem poznania, przyporządkowania osoby jakiejś cesze.

Podobną postacią skali będzie podział młodzieży na obozie letnim na regiony, z których pochodzą, a więc: „górali", „mazurów", „kaszubów", „ślązaków" itp.

Skala nominalna może być stosowana do wstępnej klasyfikacji zbioru badanego, jest raczej narzędziem badania niż efektem badania, służy rozczłonkowaniu zbioru na elementy ułatwiając tak wyróżnione elementy identyfikować w badaniach. Jest prawie identyczna z podziałem logicz­nym.

Skala porzÄ…dkowa

Jak mówi jej nazwa, skala porządkowa służy ułożeniu w porządku elementów jakiegoś zbioru ze względu na wybraną cechę. Dzieci dowolnej klasy możemy uporządkować wedle średniej ocen uzyskanych w ciągu roku szkolnego. Podobnie postępuje nauczyciel wychowania fizycznego mierząc czas biegu na 100 metrów uczniów danej klasy i porządkuje ich wedle kolejności uzyskanych wyników.

Bardziej złożonym zastosowaniem skali porządkowej będzie uporząd­kowanie rodzin badanych uczniów, np. ze względu na wielkość biblioteki domowej, albo ze względu na wielkość „majątku kulturalnego" (książki, czasopisma, płyty, sprzęt audiowizualny...). Taką właśnie skalę stosował wśród wielu innych J. Pięter w badaniach nad środowiskiem wychowaw­czym.

Skala porządkowa określa, że jeden przedmiot jest większy od drugie­go ze względu na jakąś cechę. Skala porządkowa zawiera w sobie skalę nominalną ponieważ nie tylko porządkuje ale i wyróżnia elementy zbioru względem siebie. Uczeń nr 3 nie tylko szybciej biega od ucznia nr 4 lub 6 ale jest też innym elementem zbioru. Przyporządkowanie elementów zbioru określonych miejsc na skali porządkowej jest przypisaniem im określonej rangi. Stąd często mówi się o rangowaniu zbioru, a skalę porządkową nazywa się też skalą rangową. Najbardziej w życiu znanym przykładem skali rangowej są stopnie wojskowe.

Skala interwałowa

Bardziej złożoną postacią skali jest skała interwałowa. Zawiera ona informacje skali nominalnej, czyli wyróżnia elementy zbioru, zawiera informacje skali porządkowej, czyli układa elementy zbioru w porządek wedle zasady od największego do najmniejszego, na koniec określa odległość (interwał) między elementami zbioru na umownej skali liniowej. Można więc powiedzieć, że skala interwałowa zawiera w sobie skale nominalne i porządkowe, a to co jest jej specyficzną własnością polega na określeniu o ile element 5 jest większy od elementu 6.

Skalę interwałowa możemy zastosować do uporządkowania dzieci rozwiązujących zadanie. Zakładamy, że na jego wykonanie konieczna jest co najmniej godzina, a najwyżej dwie. Tworzymy więc skalę wyróżniającą przeciąg czasu między oddaniem pierwszego dziecka i przypisujemy mu wartość O i ostatniego dziecka i przypisujemy mu wartość 100. Odległość między nimi dzielimy na 100 równych części i poszczególnym dzieciom przypisujemy miejsca na tej skali stosownie do momentu, w jakim wykonało sprawdzian.

Dzięki temu zabiegowi wiemy nie tylko, które dziecko jest wolniejsze od drugiego, ale wiemy też o ile jest wolniejsze od dowolnego dziecka z zespołu.

Możemy taką skalę sporządzić dla określenia zamożności rodzin badanych - ustalając przedział dochodów na osobę w rodzinie stosownie do realnie występującej np. od 900 zł do 10 tyś. i podzielić na dowolną ilość równych części. Uplasowane w ten sposób rodziny dadzą nie tylko obraz dominującej cechy czy równomiernego rozproszenia, ale i możli­wość odniesienia do ich materialnej pozycji na skali innych zmiennych -np. aktywności kulturalnej.

Skala ilorazowa

Skala ilorazowa zwana także skalą stosunkową jest jeszcze wyżej wyspecjalizowanym sposobem porządkowania zbiorów cech. Jest to od­miana skali interwałowej. Skala interwałowa rozpoczyna się w dowolnym punkcie, na dowolnej wartości, jej „przedziałki" są równe, ale miejsce poszczególnych cech dowolne. Jedną od drugiej może dzielić dowolna ilość centyli, najczęściej nierówna. Natomiast skala stosunkowa musi posiadać punkt zerowy, który oznacza najmniejszą możliwą wartość danej cechy. Natomiast usytuowanie poszczególnych kolejnych pozycji cechy jest zawsze w równej odległości i oznacza ile razy kolejna cecha jest większa od poprzedniej. Skala stosunkowa albo ilorazowa pozwala na obliczenie stosunku wielkości między dwoma wielkościami skalowanej cechy.

Przykładem skali stosunkowej jest skala temperatury wg Kelvina. Posiada absolutne zero (-273), każdy jej punkt jest ilorazem wielkości poprzednich. Nie będzie łatwe znalezienie przykładu zastosowania tej skali w pedagogice. Jej ścisłość i precyzja znajduje na razie zastosowanie w fizyce. Jej użycie daje możliwość stosowania funkcji matematycznych, czyli osiągnięcia takiego poziomu ścisłości, jaki posiadają nauki formalne. Jest to marzenie wielu humanistów.

Pedagogika stosowała prawie zawsze skale nominalne, choć nie za­wsze poprawnie. Od kilkudziesięciu już lat używa skal porządkowych i wraz z ich zastosowaniem zrodził się pomiar środowiska - jakościowy pomiar środowiska.

Z uporem próbują pedagogowie zastosowania skal interwałowych. Z ich zastosowaniem wiąże się bowiem nadzieje na przekroczenie granicy dzielącej pomiar jakościowy od ilościowego. Jak na razie zasady stosowa­nia skal interwałowych są polem indywidualnej inwencji, a możliwości kwestią otwartą. Nie sądzę aby sztuczne formowanie stosowania skal było wskazane i pożyteczne. Zbyt bezradni jeszcze jesteśmy wobec społecznej materii procesów wychowawczych. Bezradni empirycznie i poznawczo.

Na koniec warto dodać, że skale wyrażane są najczęściej w dwojakiej postaci: w postaci liczbowej z zachowaniem zasady, że nie używa się liczb ujemnych, oraz w postaci graficznej, z których najczęściej stosuje się oś współrzędnych dla oznaczania cechy i ich liczebności.

W dalszych częściach pracy czytelnik znajdzie przykłady typowych skal.